Ko e Hā ke Sio Ai ki ha Toketā Nifó?
KI MUʻA ke kamata ʻa e tokangaekina fakafaitoʻo fakaeonopooni ki he nifó, naʻe faʻa tofanga ʻa e kakaí ʻi he langa mo e ngangana ʻa e nifó mei heʻenau kei siʻí pē. Naʻe maumauʻi ʻa e fōtunga hāmai ʻo e tokolahi ʻe he ʻuliʻuli, tupu kovi mo e ngangana ʻa e nifó. Ko e kakai taʻumotuʻa naʻe hala nifó naʻa nau tofanga he fasimanavá mo e mate vavé koeʻuhi ko e ʻikai malava ke nau lamu ʻa e meʻakaí. ʻI he ʻahó ni, ko e kakai tokolahi ʻoku faitoʻo honau nifó ʻoku lava ke nau hao ai mei he langa nifó, tauhi honau nifó ʻi he kotoa ʻenau moʻuí, pea nau hā fakaʻofoʻofa ʻi he taimi ʻoku nau malimali aí. Naʻe anga-fēfē hono aʻusia ʻe he tokangaekina fakafaitoʻo fakaeonopooni ki he nifó ʻa e ngaahi lavameʻa ʻe tolu ko ʻení?
Ko e ngāue fakafaitoʻo maluʻi ki he nifó, ko hono fakamamafaʻi ʻa e ako ki he nifó mo e toutou sivi ʻo e nifó kuo kaunga tefito ia ki hono taʻofi ʻa e langa mo e ngangana ʻa e nifó. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Ko e tangata faitoʻo ʻoku ʻikai maʻa e moʻui lelei.” (Luke 5:31) Ko ia ʻoku maʻu ʻaonga lahi ʻaupito ʻa e niʻihi mei he ako fekauʻaki mo hono tauhi ke maʻa ʻa e nifó ʻo ʻikai ai faʻa fiemaʻu ke fai ha faitoʻo ki honau nifó.a Ka ko hono moʻoní, ʻoku ʻikai ke faʻa ʻaʻahi ʻa e kakai tokolahi ia ki he toketā nifó. ʻOku tukunoaʻi ʻe he niʻihi ia ʻa e tokangaʻi fakafaitoʻo ʻo e nifó koeʻuhi ko e ʻikai ke nau tokanga ki aí. Ko e niʻihi ia ʻoku nau holomui kinautolu koeʻuhi ko e fakamolé. Lolotonga ia ʻoku ilifia ʻa e niʻihi. Pe ko e hā pē ho tuʻungá, ʻoku tuha ke ke ʻeke hifo: Ko e hā ʻe lava ke fai maʻaku ʻe he toketā nifó? ʻOku tuha ke fai ha ʻaʻahi ki ai? Ke mahinoʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e ngāue fakafaitoʻo maluʻi ki he nifó, ʻoku fiemaʻu ia ke tau mahinoʻi ʻa e meʻa ʻoku feinga ʻa e kau toketā nifó ke taʻofí.
Anga ʻo e Tupu ʻa e Maumaú
ʻE lava ke tokoni ʻa e kau toketā nifó ke taʻofi ʻa e tuʻunga fakamamahi ʻoku hoko ʻi he langa nifó mo e nifo avá. ʻI hoʻo tokoní, ʻoku feinga ai ʻa e kau toketā nifó ke tauʻi ʻa e ngaahi uesia ʻa e pununga siemú, ʻa ia ko ha pekitīlia aape ʻoku pipiki ʻi ho nifó. ʻOku maʻu moʻui ʻa e pekitīliá ʻi he fanga kiʻi meʻi meʻakaí. ʻOku nau liliu ʻa e suká ki he ʻēsiti ʻa ia ʻokú ne maumauʻi ʻa e kofu tuʻa ʻo e nifó, ʻo ʻai ai ke uesia. Faifai pē, ʻoku maumau pe hele ʻa e nifó ʻi heʻene uesia lahi angé ʻo tupu mei ai haʻane ava. ʻOku ʻikai ke ke ongoʻi ʻe koe he taimi ko ʻení ʻoku langa, ka ʻi he taimi ʻoku aʻu ai ʻa e maumaú ki he tefito ʻo ho foʻi nifó, te ke ongoʻi nai ʻa ʻene langa lahi.
Ko e pekitīlia ʻokú ne faʻu ʻa e pununga siemú ʻoku toe ʻi ai ʻa e founga ʻe taha ʻo ʻene fakamamahiʻi koé. Kapau ʻoku ʻikai ke fufulu fakalelei ʻa e pununga siemú ke maʻa, ʻoku fakafefeka ia ʻo ne faʻu ai ʻa e makamaka he nifó ʻa ia ʻoku lava ke ne ʻai ke mahamahaki ʻa e teʻenifó pea mingi. ʻOku hoko ai heni ʻo ʻi ai ha foʻi vahaʻa ʻi he nifó mo e teʻenifó ʻa ia ʻoku fihia ai ʻa e meʻakaí ʻo ne tokonaki ʻe ia ha kaikaiʻanga maʻá e pekitīlia ʻa ia te ne uesia nai ho teʻenifó. ʻE lava ke tokoni ʻa hoʻo toketā nifó ke mapuleʻi ʻa e tuʻungá ni, ka ʻo kapau ʻe ʻikai ke tokangaʻi ʻeni, ʻe hoko ʻo fuʻu uesia ai ʻa e tisiū ʻokú ne pukepuke ho nifó ʻo iku ai ki haʻane ngangana. ʻOku lahi ange ʻa e nifo ia ʻoku ngangana ʻi he tuʻungá ni ʻi heʻene ngangana ʻi hono helé.
ʻOku tokonaki ʻe ho fāvaí ha maluʻi mei he ongo uesia ko ʻeni ʻa e pekitīliá. Pe kuó ke kai ʻi ha houa kai pe ko ha kiʻi fakamāmālohi pē, ʻoku fiemaʻu ʻe ho fāvaí ʻa e miniti ʻe 15 ki he 45 ke ne toʻo ai ʻa e fanga kiʻi meʻi meʻakaí mo tāmateʻi ʻa e ʻēsiti ʻi he pununga siemu ʻi ho nifó. ʻOku fakatuʻunga ʻa e taimi ʻoku fiemaʻu ki aí ʻi he lahi ʻo e suka pe meʻi meʻakai ʻoku pipiki ʻi ho nifó. ʻOku ngalingali, ko e lolotonga ʻa e ngaahi miniti ko ʻení ʻoku hele ai ho nifó. Ko ia ai, ko e lahi ʻo e maumau ʻoku hoko ki ho nifó ʻe fakatuʻunga nai ia, ʻo ʻikai ʻi he lahi ʻo e suka ʻokú ke kaí, ka ʻi he lahi ʻo e houa kai mo e fanga kiʻi taimi kai meʻa melie ʻokú ke maʻú. Koeʻuhi ko e ngāue siʻisiʻi ʻa e fāvaí ʻi he lolotonga ʻa hoʻo mohé, ko e taha ʻo e ngaahi meʻa fakatupu maumau lahi taha ʻe lava ke ke fai ki ho nifó ko e kai pe inu meʻa melie pea mohe ʻo taʻefufulu ho nifó ʻi he poʻulí. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku pehē ko hono lamu ʻa e pululole ʻoku ʻikai ngaohiʻaki ʻa e suká ʻi he hili ʻa e ngaahi houa kaí te ne fakalahi ʻa e ngāue ʻa e fāvaí ʻo tokoni ai ke maluʻi ho nifó.
Ngāue Fakafaitoʻo Maluʻi ki he Nifó
ʻOku fokotuʻu mai ʻe he kau toketā nifó ke fai hano sivi tuʻumaʻu ʻa e nifó ʻo tuʻo taha pe tuʻo ua he taʻu, ʻo fakatuʻunga ʻi he tuʻunga ʻoku ʻi ai ʻa ho nifó. Lolotonga ʻa hono siví, ʻoku ngalingali ʻe fakaʻata ʻe he toketaá mo siviʻi fakalelei pe ʻoku ʻi ai ha ava ʻi ho nifó. ʻI hono ngāueʻaki ʻa e huhu fakaongonoá mo ha vili oma, ʻoku lava ke ne faʻa fakafonu ʻa e ava ʻokú ne ʻiló ʻo ʻikai haʻo ongoʻi mamahiʻia ʻe taha. Ko e faʻahinga ko ia ʻoku tautefito ʻenau ilifiá, ʻoku ngāueʻaki he taimí ni ʻe ha kau toketā tokosiʻi ʻa e leisá pe kilimi ʻokú ne kai ʻa e konga maumau ʻo e nifó, ʻa ia ʻe siʻisiʻi ai pe aʻu ʻo ʻikai fiemaʻu ke ngāueʻaki ha vili pe ko e huhu fakaongonoá. Ko e fānaú, ʻoku tokanga makehe ʻa e kau toketaá ʻo tautefito ki he ngaahi kaungao ʻoku tupu foʻoú ke vakaiʻi pe ʻoku ʻi ai ha fanga kiʻi taluo ʻi he konga ʻokú ne uʻu e meʻakaí ʻa ia ʻe faingataʻa ke fufuluʻaki ʻa e polosí. ʻE fokotuʻu nai ʻe he toketaá ke ʻai ʻo kofu ʻa e fanga kiʻi taluo ko iá ʻaki ha fakafonu ke ʻai ʻa e nifó ke molemole pea faingofua ki hono fufulú, ʻo maluʻi ai mei hono helé.
Ko e kakai lalahi ʻoku mahakiʻia honau nifó, ʻoku tokanga tautefito ʻa e kau toketaá fekauʻaki mo hono maluʻi mei he mahakiʻia ʻa e teʻenifó. Ko ia kapau ʻe maʻu ʻe he toketā nifó ha fanga kiʻi meʻi makamaka pē, te ne kape ia. Ko e tokolahi taha ʻo e kakaí ʻoku faʻa ʻikai maʻa ʻa e ngaahi tafaʻaki ʻe niʻihi ʻo honau nifó ʻi he taimi taki taha ʻoku nau fufulu aí, ko ia ʻe fakahinohinoʻi atu nai ʻe ho toketā nifó ʻa e founga ʻe lava ke ʻai ke lelei ange ai ʻa hoʻo pōtoʻi he fufulu nifó. ʻOku faʻa ʻave ʻe he kau toketā nifo ʻe niʻihi ʻenau kau mahakí ki ha neesi kuo akoʻi makehe ki he tafaʻaki mahuʻinga ko ʻení.
Fakaleleiʻi ʻo e Nifo Kuo Maumaú
Kapau ʻoku hele, ngangana pe tupu kovi ʻa ho nifó, te ke fiefia ke ʻiloʻi ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi founga foʻou ʻa e kau toketā nifó ki hono fakaleleiʻí. Kae kehe, ko e faitoʻo fakalelei nifó ʻoku mamafa, ko ia ʻoku totonu ke ke tokanga ke ʻoua ʻe fakamole ʻo lahi ange ia ʻi hoʻo malava fakaepaʻangá. Ka ko hono moʻoní, ʻoku ongoʻi ʻe he kakai tokolahi ko e faitoʻo fakalelei nifó ʻoku tuha ia mo e fakamolé. Mahalo ʻe lava ke toe fakafoki atu ʻe hoʻo toketā nifó ʻa hoʻo malava ke lamú. Pe ʻe lava nai ke ne ʻai ʻa hoʻo malimalí ke toe matamata lelei ange—ʻa ia ko e meʻa ia ʻoku ʻikai taʻemahuʻinga, koeʻuhí ko e nifo koví ʻe lava ke ne uesia ʻa e tuʻunga ʻo hoʻo moʻuí.
Ko e tuʻumuʻa kuo matoli pe meló, ʻe fokotuʻu atu nai ʻe he toketā nifó ke ʻai ʻo tanu, ʻaki ʻa e meʻa ʻoku ngaohi nai mei he maka ʻāsinisini ʻa ia ʻoku hā meimei tatau tofu pē mo e kofu tuʻa ʻo e nifo fakanatulá. Ko e tanú ʻoku ʻai ia ki he tafaʻaki maumau ʻo e foʻi nifó, ʻo ʻai ai ke fuo mo hā foʻou. Ko e nifo ko ia ʻoku maumau lahi angé, ʻe fokotuʻu atu nai ʻe he toketaá ke ʻai ʻo kofu, ʻa ia ʻoku faʻa ui ko e kalauni. ʻOku kofu fakakātoa ʻe he meʻá ni ia ʻa e toenga foʻi nifó ʻo ʻoange ai ki ai ha kofu foʻou ʻaupito, ngaohi mei he koulá pe mei ha meʻa ʻe hā fakanatulá.
Ko e hā ʻe lava ke fai ʻe hoʻo toketā nifó ki he nifo kuo nganganá? ʻE lava ke ne faʻu ha peleti nifo loi ʻoku lava ke toʻo, pe faʻu ha nifo halafakakavakava ʻa ia ʻokú ne kofu ʻa e ongo foʻi nifo ʻi he ongo tafaʻaki ʻo e avá ʻo na puke ha foʻi nifo loi ʻe taha pe lahi ange ki hono tuʻuʻangá. Ko ha toe founga ʻe taha ʻa ia ʻoku kamata ke manakoa ko ha nifo ʻoku tō foʻou. ʻOku fokotuʻu ʻe ha toketā ha foʻi sikalu ngaohi mei he titeniumé ki he hui kaungao ʻa ia naʻe tuʻu ai ʻa e foʻi nifo kuo maumaú, pea ʻi he taimi ʻoku tupu ʻo foki ai ʻa e huí mo e teʻenifó ki hona tuʻuʻangá, ʻokú ne fakapipiki leva ha foʻi nifo loi ki he foʻi sikalú. ʻOku meimei hangē pē ia ko hono maʻu ha foʻi nifo moʻoní.
Ko e nifo ʻoku tupu koví ʻe lava ke fakamā mo faingataʻa ke fufulu, ʻo ʻai ai ke maʻungofua ia ʻe he mahakí. Kapau ʻoku ʻikai tupu lelei ʻa e nifó, ʻe mamahi nai pea faingataʻa ai ʻa e lamú. Ko e meʻa fakafiefiá, ʻoku faʻa lava ke fakatonutonu ʻa e palopalema ko iá ʻe he kau toketā nifó ʻaki ha uaea haʻi nifo. Tupu mei he fakalakalaka he ngaahi tisaini ki muí ni maí, ko e ngaahi uaea ʻi he taimi ní ʻoku ʻikai loko hā ia ki tuʻa pea ʻikai loko fiemaʻu ke toutou fakatonutonu.
ʻOku tokanga fakautuutu ʻa e kau toketā nifo ʻe niʻihi ki hono faitoʻo ʻa e nanamu ʻo e ngutú. ʻOku nanamu e ngutu ʻo e kakai tokolahi ʻi he taimi ʻe niʻihi, pea ʻoku maʻu tuʻumaʻu ia ʻe he niʻihi. ʻOku ʻi ai hono ngaahi tupuʻanga. ʻOku teuʻi ʻa e kau toketā ʻe niʻihi ke nau sivi ʻa hono tupuʻanga tefitó. ʻI he ngaahi tuʻunga lahi ko e tupu ia mei he pekitīliá, ʻo faʻa tupu ʻi he konga ki mui ʻo e ʻeleló. Ko hono olo pe fufulu ʻa e ʻeleló ʻe lava ke tokoni, pea pehē ki hono ʻai ke lahi ʻa e ngāue ʻa ho fāvaí ʻaki hono lamu ʻa e pululole ʻoku ʻikai ngaohiʻaki ʻa e suká. Ko hono fufulu ʻa ho nifó ʻoku tautefito ʻene mahuʻingá ʻi he hili hono maʻu ʻa e ngaahi meʻatokoni ngaohi mei he huʻakaú, kakanoʻi manú pe iká.
Fekuki mo e Ilifiá
Kapau ʻokú ke loto-hohaʻa ʻaupito ʻi he sio ki ha toketā nifó, ʻe loto ʻa hoʻo toketaá ke tokoniʻi koe ke ke fekuki mo hoʻo ilifiá. Ko ia tala kiate ia ʻa e anga hoʻo ongoʻí. Tala ange kiate ia ha faʻahinga fakaʻilonga ʻe lava ke ke fai ʻaki ho nimá ke fakahaaʻiʻaki ʻokú ke ongoʻi mamahiʻia pe ilifia. ʻOku ʻilo ʻe he kau mahaki nifo tokolahi ʻoku ʻai ʻe he meʻá ni ke nau loto-maʻu ange.
Mahalo pē ʻokú ke manavasiʻi naʻa tafuluʻi koe. Te ke hohaʻa nai naʻa ʻitangiʻi koe ʻe he toketaá ʻi he ʻikai ke ke tokangaʻi lelei ange ʻa ho nifó. Kae kehe, koeʻuhi ʻe kovi ʻa e faʻahinga tafulu peheé ki heʻenau pisinisí, ʻoku ʻikai ha makatuʻunga lelei ke ke ilifia telia naʻa tafuluʻi koe. Ko e tokolahi taha ʻo e kau toketā nifó ʻoku nau mahuʻingaʻia ke lea lelei ki heʻenau kau mahakí.
Ko e kakai tokolahi ʻoku ʻikai ke nau sio ki he toketā nifó koeʻuhi ko ʻenau manavasiʻi ʻi he fakamolé. Ka ʻo kapau ʻe malava ke ke ʻai ke sivi ho nifó he taimí ni, te ke hao nai ai mei ha ngaahi palopalema mo ha faitoʻo totongi mamafa ʻamui ange. ʻI he ngaahi feituʻu lahi ʻoku lahi ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e ngāue ki he nifó ʻa ia ʻoku hoa mo e tuʻunga fakapaʻanga ʻo e tokotaha kotoa. Naʻa mo e fale taʻaki nifo ʻoku fakanaunau ʻaki e ngaahi meʻa tefitó pē, ʻoku ngalingali ʻe ʻi ai ha meʻa fakaʻata mo ha vili oma. ʻE lava ke fai ʻe he kau toketā nifó ʻa e lahi taha ʻo ʻenau ngāué ʻo ʻikai loko faingataʻaʻia ai ʻa e tokotaha mahakí. Ko e totongi ʻo e huhu fakaongonoá ʻoku maʻamaʻa feʻunga ia ki he tokolahi taha ʻo e kakaí ke nau lava ʻo totongi, ʻo aʻu ki he faʻahinga ʻoku ʻikai tuʻumālié.
ʻOku loto-vēkeveke ʻa e kau toketā nifó ke fakanonga ʻa e langá, ʻo ʻikai ko hono fakatupunga. Ko e tokangaekina fakafaitoʻo ki he nifó ʻoku ʻikai ke kei fakailifia ia ʻo hangē ko ia ʻoku manatu nai ki ai ʻa hoʻo ongo kuí. Koeʻuhi ko e tokoni ʻa e nifo leleí ki he moʻui lelei ange fakalūkufua ʻa e sinó pea lava ke ne ʻai koe ke ke fiefia kakato ange ʻi he moʻuí, fēfē ke ke sio ki hoʻo toketā nifó! Te ke ʻohovale nai ai.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻOku fakahangataha ʻa e kupu ko ʻení ki he meʻa ʻe lava ke fai ʻe ha toketā nifo ke tokoni ai ki ha taha ʻoku mahakiʻia hono nifó. Ki ha fakamatala fekauʻaki mo e meʻa ʻe lava ke ke fai ke maluʻi ho nifó, kātaki ʻo sio ki he kupu “Founga ʻE Lava Ke Ke Tokangaʻi Ai ʻa Hoʻo Malimalí,” ʻi he ʻīsiu ʻo e ʻĀ Hake! ʻo Sanuali-Maʻasi 2006.
[Taiaiakalami ʻi he peesi 29]
(Ki he konga tohi kuo fokotuʻu kakató, sio ki he tohí)
Faʻunga ʻo e Nifo Leleí
Kalauni
Kofu tuʻa
Tenitini
fakataha mo e ngaahi neavé mo e halanga totó
Uho tefitó
Aka
Tisiū ʻo e teʻenifó (gingiva)
Hui
[Taiakalami ʻi he peesi 29]
(Ki he konga tohi kuo fokotuʻu kakató, sio ki he tohí)
Nifo Kuo Helé
Ava
ʻOku taʻofi ʻe ha fakafonu ʻa e avá mei heʻene tupu ʻo lahi angé
[Taiakalami ʻi he peesi 29]
(Ki he konga tohi kuo fokotuʻu kakató, sio ki he tohí)
Mahakiʻia ʻa e Teʻenifó
Ko e pununga siemú ʻoku totonu ke fufuluʻaki ha polosi pe ko ha filo
Ko e makamaká ʻoku faingataʻa ke fufulu pea ʻokú ne ʻai ʻo mingi ʻa e teʻenifó
Teʻenifo mingi
[Taiakalami ʻi he peesi 30]
(Ki he konga tohi kuo fokotuʻu kakató, sio ki he tohí)
Fakaleleiʻi ʻo e Nifó
Ko ha tanu ʻoku fai ki he nifó
Ko ha kofu
Ko hono tō foʻoú
Ko ha nifo hala fakakavakava ʻa ia ʻokú ne kofu ha ongo foʻi nifo ʻi he ongo tafaʻaki ʻo e avá ʻo na puke ha foʻi nifo loi ki hono tuʻuʻangá