ʻEke ʻe he Toʻutupú
ʻOku Maʻunimā Au ʻe he Naunau Fakaʻilekitulōniká?
Ko e hā ʻoku faitatau ai ʻa e toko tolu ko ení?
“ʻOku ou saiʻia, saiʻia, saiʻia ʻaupito au he ʻave pōpoakí! ʻI heʻeku maʻú ko e meʻa fakalata taha eni ʻi ha toe meʻa. ʻOku ou tui ʻe lava ke ke pehē kuó ne puleʻi ʻe ia ʻeku moʻuí.”—ʻĀlani.a
“Naʻe fakatau mai ʻe heʻeku faʻeé ha TV ki hoku lokí, pea naʻá ku fiefia ʻo mei pā ki langi! Kae kehe, ʻi he ʻikai mohe he poʻulí, naʻá ku ʻā ʻo laui houa ʻi he sio aí. Naʻá ku fili ke sio TV kae ʻikai fakamoleki ha taimi mo hoku fāmilí mo e kaungāmeʻá.”—Telesa.
“ʻI ha taimi, naʻe ʻikai lava ai ke u ʻalu ki ha feituʻu pe fai ha meʻa ʻo taʻefifili pe kuo fokotuʻu ʻe ha taha ha meʻa ʻi heʻeku peesi he ʻInitanetí. Kapau naʻá ku ʻā hake he vaeua poó, naʻe pau ke u ʻinitaneti. Ko ha faingamālie pē naʻá ku maʻu, naʻá ku fokotuʻu ai ha meʻa foʻou ki heʻeku pēsí.”—ʻAna.
Ko fē ʻi he toʻutupu ʻe toko tolu ʻi ʻolungá te ke pehē ʻoku fakamatalaʻi ʻoku maʻunimā ia ʻe ha faʻahinga naunau fakaʻilekitulōnika?
□ ʻĀlani □ Telesa □ ʻAna
ʻI HE taimi naʻe taʻu hongofulu tupu ai hoʻo ongo mātuʻá, ko e TV mo e letioó ʻa e ongo naunau fakaʻilekitulōnika tefitó. ʻI he taimi ko iá, naʻe telefoni pē ʻa e telefoní—naʻe feʻaveʻaki pē ai ʻa e leʻó pea ngalingali naʻe fokotuʻu pē ʻi ha holisi. ʻOku ongo mātuʻaki fakaʻolokuonga eni? Ko ha taʻahine ko ʻAna naʻá ne faʻa lea pehē. “Naʻe tupu hake ʻeku ongo mātuʻá ʻi he kuonga fakapoʻuli fakatekinolosia,” ko ʻene leá ia. “ʻOkú na fiu fakakaukauʻi he taimí ni ʻa e founga ke ngāueʻaki ai ʻa e ngaahi meʻa ʻi heʻena telefoni toʻotoʻó!”
ʻI he ʻahó ni ʻe lava ke ke telefoni, fanongo fasi, sio faiva, keimi, ʻīmeili ki ho ngaahi kaungāmeʻá, faitā, pea ʻInitaneti—ʻo fai kotoa ʻi ha meʻangāue pē ʻe taha ʻe lava ke ke faʻo ʻi ho kató. Koeʻuhi kuó ke tupu hake mo e komipiutá, telefoni toʻotoʻó, TV, mo e ʻInitanetí, te ke fakakaukau nai ʻoku ʻikai hano kovi ʻa hono ngāueʻaki ia ʻi he taimi kotoa peé. Neongo ia, ko hoʻo ongo mātuʻá, te na ongoʻi nai kuo maʻunimā koe. Kapau te na fakahaaʻi ha hohaʻa, ʻoua ʻe tukunoaʻi ʻa ʻena fakamatalá ʻo pehē ʻoku ʻikai hano ʻaonga moʻoni. “Ko ia ʻoku fai ʻene tali ʻi he teʻeki ke ne fanongo,” ko e lau ia ʻa e poto ko Tuʻi Solomoné, “ʻoku hoko ko e fakaʻilonga o ʻene vale.”—Palovepi 18:13.
ʻOkú ke fifili pe ko e hā nai ʻoku hohaʻa ai hoʻo ongo mātuʻá? Fai ʻa e sivi hokó ke sio pe ʻoku hā meiate koe ha ngaahi fakaʻilonga ʻo e maʻunimā ʻe ha naunau fakaʻilekitulōnika.
‘ʻOku Maʻunimā Au?’
Ko e ʻenisaikolopētia ʻe taha ʻoku fakamatalaʻi ai ʻa e maʻunimaá ko e “toutou angaʻaki ʻa e tōʻonga tōtuʻa ʻoku ʻikai malava pe ʻikai loto-lelei ha tokotaha ke tuku, neongo ʻa hono ngaahi nunuʻa fakatupu maumaú.” ʻI he fakakaukau ki he fakamatala ko iá, ko e toʻutupu kotoa ʻe toko tolu naʻe lave ki ai ʻi he kamata ʻo e kupu ko ení ʻoku lolotonga pe kuo maʻunimā kinautolu ʻe he naunau fakaʻilekitulōniká. Fēfē koe? Sio ki he ngaahi konga kehekehe ʻo e fakamatala ko iá ʻi lalo. Lau ʻa e ngaahi leá, pea sio pe kuó ke leaʻaki pe fai ha meʻa meimei tatau. Pea fakafonu leva hoʻo talí.
Tōʻonga taʻemapuleʻi. “ʻOku ou faʻa fakamoleki ʻa e houa lahi ʻi he keimi fakaʻilekitulōniká. ʻOku mole ai hoku taimi mohé pea ko e meʻa pē ia ʻoku ou māʻunga talanoa ki ai mo e niʻihi kehé. Naʻá ku fakamavaheʻi ai au mei hoku fāmilí peá u hoko ai ʻo ʻāʻāvea fekauʻaki mo e keimi naʻá ku vaʻinga aí.”—ʻAnitelū.
ʻI hoʻo fakakaukaú, ko e hā e lahi ʻo e taimi ʻi he ʻaho taki taha ʻoku lelei ke ke fakamoleki ʻi hono ngāueʻaki ʻa e naunau fakaʻilekitulōniká? ․․․․․
Ko e hā e lahi ʻo e taimi ʻoku fakakaukau ʻa hoʻo ongo mātuʻá ʻoku totonu ke ke fakamoleki ki aí? ․․․․․
Ko e hā ʻa e lahi fakakātoa ʻo e taimi ʻi he ʻaho taki taha ʻokú ke fakamoleki moʻoni ʻi he feʻaveʻaki pōpoakí, sio TV, hiki ʻa e ngaahi tā mo e fakamatala ki ha Uepisaiti, vaʻinga keimi fakaʻilekitulōnika, mo e hā fua? ․․․․․
Hili ʻa e sio ki he ngaahi tali ʻi ʻolungá, te ke pehē ʻoku tōtuʻa ʻa hoʻo ngāueʻaki ʻa e naunau fakaʻilekitulōniká?
□ ʻIo □ ʻIkai
ʻIkai malava pe ʻikai loto-lelei ke tuku. “ʻOku sio mai ʻeku ongo mātuʻá ki heʻeku feʻaveʻaki pōpoaki ʻi he taimi kotoa peé pea tala mai ʻoku fuʻu tōtuʻa ʻeku fai iá. Ka ʻi he fakahoa atu ki he kau leka kehe ʻi hoku toʻú, ʻoku valevalea fau ʻeku feʻaveʻaki pōpoakí ʻaku. Ko ʻeku ʻuhingá, ʻi hono fakahoa ki heʻeku ongo mātuʻá, ko e moʻoni ʻoku lahi ange ʻeku feʻaveʻaki pōpoakí ʻia kinaua. Ka ʻoku hangē ia ko hono fakahoa ʻa e ʻāpelé ki he molí—ʻokú na taʻu 40 pea ʻoku ou taʻu 15.”—ʻĀlani.
Kuo pehē atu ʻe hoʻo ongo mātuʻá pe ngaahi kaungāmeʻá kuó ke fakamoleki ʻo fuʻu lahi ʻa e taimi ʻi ha faʻahinga naunau fakaʻilekitulōnika?
□ ʻIo □ ʻIkai
Kuo ʻikai te ke loto-lelei pe ʻikai malava ke mapuleʻi ʻa hoʻo ngāueʻaki ʻo e naunau ko iá?
□ ʻIo □ ʻIkai
Ngaahi nunuʻa fakatupu maumau. “ʻOku feʻaveʻaki pōpoaki hoku ngaahi kaungāmeʻá ʻi he taimi kotoa pē—naʻa mo e lolotonga ʻa e fakaʻulí. He ʻikai malu moʻoni ē ko ia!”—Suli.
“ʻI heʻeku fuofua maʻu ʻeku telefoni toʻotoʻó, naʻá ku telefoni maʻu pē ki ha taha pe ʻave pōpoaki ki ha taha. Ko e meʻa pē ia naʻá ku faí. Naʻe maumauʻi ai hoku vahaʻangatae mo hoku fāmilí pea naʻa mo e niʻihi ʻo hoku ngaahi kaungāmeʻá. ʻOku ou fakatokangaʻi he taimí ni ʻi he taimi ʻoku ou ʻeva ai mo hoku ngaahi kaungāmeʻá pea talanoa mo kinautolú, ʻoku nau toutou fakahohaʻasi mai ʻo pehē: ‘Tatali angé, ka u kiʻi tali ha pōpoaki.’ Ko e ʻuhinga ia ʻe taha ʻoku ʻikai te u vāofi ange ai mo e ngaahi kaungāmeʻa ko iá.”—Seli.
ʻOku faifai ange peá ke lau ha pōpoaki pe ʻave ia lolotonga ʻa e fakaʻulí pe lolotonga ʻa e kalasí?
□ ʻIo □ ʻIkai
ʻI he taimi ʻokú ke talanoa ai mo e fāmilí pe ngaahi kaungāmeʻá, ʻokú ke toutou fakahohaʻasi ia ke tali ʻa e ngaahi ʻīmeilí, telefoní, pe pōpoakí?
□ ʻIo □ ʻIkai
Ko hoʻo ngāueʻaki ʻa e naunau fakaʻilekitulōniká ʻoku mole ai ʻa e taimi mei he mohe naʻe fiemaʻú pe fakahohaʻasi ai koe mei hoʻo akó?
□ ʻIo □ ʻIkai
Founga ke Mafamafatatau Aí
Kapau ʻokú ke ngāueʻaki ha naunau fakaʻilekitulōnika—pe ko ha komipiuta, telefoni toʻotoʻo, pe ko ha meʻangāue ʻe taha—ʻeke hifo kiate koe ʻa e ngaahi fehuʻi ʻe fā ʻi laló. Ko hono ngāueʻaki ʻa e faleʻi makatuʻunga ʻi he Tohi Tapú pea muimui ʻi he feinga ke fai ʻa e meʻa faingofua ʻe niʻihi mo e meʻa ke ʻoua ʻe faí ʻe tokoniʻi ai koe ke ke nofoʻaki malu mo mapuleʻi-kita.
1. Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku ʻi aí? “Fakafonu homou ʻatamaí ʻaki ʻa e ngaahi meʻa ʻoku lelei mo tuha ke fakahīkihikiʻí: ko e ngaahi meʻa ʻa ia ʻoku moʻoni, fakaʻeiʻeiki, totonu, maʻa, fakaʻofoʻofa, mo lāngilangiʻia.”—Filipai 4:8, Today’s English Version.
Feinga ke hanganaki fetuʻutaki mo e ngaahi kaungāmeʻá mo e fāmilí, pea fevahevaheʻaki ʻa e ngaahi ongoongo mo e ngaahi fakakaukau fakatupu langa haké.—Palovepi 25:25; Efeso 4:29, PM.
ʻOua ʻe fakamafola ʻa e lau fakatupu maumaú, feʻaveʻaki ʻa e ngaahi pōpoaki pe fakatātā taʻetaau, pe sio ʻi he ngaahi vitiō pe ngaahi polokalama ololalo fakaeʻulungaangá.—Kolose 3:5; 1 Pita 4:15.
2. Ko fē ʻa e taimi ʻoku ou ngāueʻaki aí? “Ko e meʻa kotoa ʻoku ai hano taimi.”—Koheleti 3:1.
Feinga ke fokotuʻu ha fakangatangata ki he lahi ʻo e taimi te ke fakamoleki ʻi he telefoní mo hono talí mo e feʻaveʻaki pōpoakí, sio he ngaahi polokalamá, pe keimí. ʻI he fakaʻapaʻapá, tāmateʻi hoʻo naunaú lolotonga ʻa e ʻi ha ngaahi meʻa mahuʻinga, hangē ko e ngaahi fakataha ki he lotú. Te ke lava maʻu pē ke toki tali ʻamui ʻa e ngaahi pōpoakí.
ʻOua ʻe fakaʻatā hoʻo ngāueʻaki ʻa e naunau fakaʻilekitulōniká ke ne fakahohaʻasi ho taimi kuó ke vaheʻi ki ho kaungāmeʻá mo e fāmilí, ke fai ai hoʻo akó, pe ke kau ʻi he ngaahi meʻa fakalaumālié.—Efeso 5:15-17; Filipai 2:4.
3. Ko hai ʻoku ou feohi mo iá? “ʻOua naʻa tuku ke kākāʻi kimoutolu. ʻOku maumauʻi ʻa e ngaahi ʻulungaanga lelei ʻe he faʻa talanoa [‘feohi,’ NW] kovi.”—1 Kolinito 15:33.
Feinga ke ngāueʻaki ʻa e naunau fakaʻilekitulōniká ke fakaivimālohiʻi ai ʻa ho vā mo e kakai ʻoku nau fakaʻaiʻai koe ke fakatupulekina ʻa e ngaahi tōʻonga leleí.—Palovepi 22:17.
ʻOua ʻe kākaaʻi koe—te ke ohi ʻa e ngaahi tuʻunga, lea, mo e fakakaukau ʻa e faʻahinga ʻokú ke feohi mo ia fakafou ʻi he ʻīmeilí, feʻaveʻaki pōpoakí, TV, vitiō, pe ko e ʻinitanetí.—Palovepi 13:20.
4. Ko e hā e lahi ʻo e taimi ʻoku ou fakamolekí? “Ke mou sivi ʻo ʻilo ʻa e ngaahi meʻa ʻoku lelei lahi.”—Filipai 1:10.
Feinga ke hiki ʻa e lahi ʻo e taimi ʻokú ke fakamoleki ʻi hono ngāueʻaki ʻa e naunau fakaʻilekitulōniká.
ʻOua ʻe tukunoaʻi ʻa e fakamatala ʻa ho ngaahi kaungāmeʻá pe ko e fakahinohino ʻa hoʻo ongo mātuʻá kapau ʻokú na pehē ʻokú ke fakamoleki ʻa e fuʻu taimi lahi ʻi ha faʻahinga naunau.—Palovepi 26:12.
ʻI he lau fekauʻaki mo hono ngāueʻaki ʻa e naunau fakaʻilekitulōniká ʻi ha founga mafamafatataú, ko ʻAnitelū naʻe lave ki ai ki muʻá, ʻokú ne fakanounouʻi lelei ʻa e meʻá ni: “Ko e ngaahi meʻa fakaʻilekitulōniká ʻoku fakalata, ka ʻi ha taimi nounou pē. Kuó u ako ke ʻoua ʻe fakaʻatā ʻa e tekinolosiá ke ne fakamavaheʻi au mei hoku fāmilí mo e ngaahi kaungāmeʻá.”
[Fakamatala ʻi lalo]
a Kuo liliu ʻa e ngaahi hingoa ʻe niʻihi ʻi he kupú ni.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 27]
MEʻA ʻOKU LEAʻAKI ʻE HO TOʻUMEʻÁ
“Naʻe faʻa tala mai ʻe heʻeku ongo mātuʻá, ‘Mahalo ʻoku sai ke ma kuluuʻi ho nimá ki hoʻo telefoni toʻotoʻó, koeʻuhí ko hoʻo toutou ngāueʻakí!’ ʻI he ʻuluaki taimí, naʻá ku fakaoliʻia ai, ka naʻá ku toki ʻiloʻi ko ʻena fakamātoato. ʻOku ou fakangatangata he taimí ni ʻa ʻeku ʻave pōpoakí, pea ʻoku ou fiefia ange ai!”
“Naʻá ku faʻa ongoʻi kuo pau ke u vakaiʻi ʻa e ʻinitanetí pe ʻoku ʻi ai ha ngaahi pōpoaki ʻi he taimi kotoa pē naʻe faingamālie aí. Naʻá ku tukunoaʻi ʻeku homueká mo e ngaahi lēsoni kehé. ʻI heʻeku fakasiʻisiʻi he taimi ní, ʻoku hangē ia kuo toʻo atu mei hoku umá ha fuʻu kavenga mamafa fakaʻulia. Ko e ʻai fakafeʻungá ʻa e kií.”
[Ngaahi Fakatātā]
Jovarny
Mariah
[Puha ʻi he peesi 28]
“NAʻE MAʻUNIMĀ AU ʻI HE SAITI FETUʻUTAKI HE ʻINITANETÍ”
“ʻI he ngaahi taʻu siʻi he kuohilí, naʻe hiki ai ʻa hoku fāmilí. Naʻá ku loto ke fetuʻutaki mo hoku ngaahi kaungāmeʻá, pea naʻa nau fakaafeʻi au ke u kau ʻi ha saiti feʻaveʻaki tā. Naʻe hā ngali ko ha founga fakalata ia ke kei fetuʻutaki ai. Te u talanoa pē ki he kakai naʻá ku ʻiloʻí, ʻo ʻikai ko e kau solá, ko ia ai ko e hā ha meʻa ʻe hala ai?
“ʻI he ʻuluaki taimí, naʻe sai e meʻa kotoa pē. Naʻá ku ʻinitaneti tuʻo taha he uike ke sio ʻi he ngaahi tā ʻa hoku ngaahi kaungāmeʻá pea ʻai ki ai ha ngaahi fakamatala pea lau ʻenau fakamatala fekauʻaki mo hoku ngaahi taá. Ka naʻe vave ʻa hono maʻunimā aú. Naʻá ku hanga hake pē, kuó u ʻi he saití ʻi he taimi kotoa pē. Koeʻuhi ko e lahi pehē ʻa ʻeku ʻinitanetí, ko e kakai ʻa ia ko e ngaahi kaungāmeʻa ʻa hoku ngaahi kaungāmeʻá naʻe kamata ke nau fakatokangaʻi, pea nau fakaafeʻi au ke u hoko ko honau kaungāmeʻa. ʻOkú ke ʻiloʻi ai pē—ʻoku pehē ʻe hao kaungāmeʻa ko e tokotahá ni ko e hau he fakaolí, ko ia ai ʻokú ke tali. Tuaiekemo, kuo ʻi ai ho kaungāmeʻa ʻe 50 ʻi he ʻinitanetí.
“ʻIkai fuoloa, naʻá ku ʻiloʻi naʻá ku fakakaukau hokohoko ki he ʻinitanetí. Naʻa mo e taimi naʻá ku ʻi he Uepisaití aí, naʻá ku fakakaukau fekauʻaki mo e taimi ʻe lava ai ke u foki ʻi he taimi hono hokó ke vakaiʻi iá pea naʻá ku fiemaʻu ke fokotuʻu ai ha ngaahi tā foʻou. Naʻá ku lau ha fakamatala hē, fokotuʻu ha vitiō hē, peá u toki hanga hake pē kuo ʻosi ha laui houa.
“Naʻe feʻunga mo e taʻu nai ʻe taha mo e konga, ka naʻe faifai pē ʻou ʻiloʻi naʻe maʻunimā au. Ko ia ai, ʻi he taimi ní, ʻoku ou puleʻi fefeka ʻa ʻeku ngāueʻaki ʻa e ʻinitanetí pea tokangataha ki hono kumi ha ngaahi kaungāmeʻa ʻi he fesiofaki mo e kakai ʻa ia ʻoku ou ʻiloʻi ʻoku nau tatau mo au ʻi he ngaahi tuʻunga fakaeʻulungaangá. Ko e niʻihi ʻo hoku ngaahi kaungāmeʻá ʻoku ʻikai te nau mahinoʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ou faí, ka kuó u ako ha lēsoni.”—ʻĒleni, 18.
[Puha ʻi he peesi 28]
KO E HĀ ʻOKU ʻIKAI KOLE AI KI HOʻO ONGO MĀTUʻÁ?
ʻI he taimi ʻe niʻihi te ke ʻohovale nai ai ʻi haʻo kamataʻi ha fetalanoaʻaki mo hoʻo ongo mātuʻá ʻo fekauʻaki mo e fakafiefiá. “ʻI he taimi naʻe mahaloʻi ai ʻe heʻeku tamaí naʻe kovi ʻa e taha ʻo ʻeku CD,” ko e lau ia ʻa ha taʻahine ko Selu. “Naʻá ku kole ange pe ʻe lava ke ma tangutu fakataha ʻo fanongo ki he fasi kotoa he CD. Naʻá ne loto-lelei ki ai. Hili iá, naʻá ne tala mai naʻe ʻikai ha meʻa ʻe kovi ai!”
ʻI laló, tohiʻi ha fehuʻi te ke saiʻia ke ʻeke ki hoʻo ongo mātuʻá fekauʻaki mo e naunau fakaʻilekitulōniká.
[Puha ʻi he peesi 29]
NOUTI KI HE MĀTUʻÁ
ʻOku fakamoleki ʻe hoʻomo tamá ʻa e fuʻu taimi lahi ʻi he ʻinitanetí, ʻi he feʻaveʻaki ʻo fuʻu lahi ʻa e pōpoakí, pe ʻoku ofi ange ia ki heʻene MP3 ʻiate kimoua? Kapau ko ia, ko e hā ʻe lava ke mo faí?
ʻE lava ke mo toʻo pē ia mei hoʻomo tamá. Kae ʻoua ʻe pehē ʻoku kovi ʻa e naunau fakaʻilekitulōnika kotoa pē. He ko ē, ngalingali ʻokú mo ngāueʻaki ha naunau fakaʻilekitulōnika ʻa ia naʻe ʻikai ala maʻu ʻe hoʻomo ongo mātuʻá. Ko ia ʻi he ʻikai ke faʻao pē ʻa e meʻa ʻa hoʻomo tamá—tuku kehe kapau ʻoku ʻi ai ha ʻuhinga mālohi ke fai pehē—ko e hā ʻoku ʻikai ngāueʻaki ai eni ko ha faingamālie ia ke akoʻi ai homo fohá pe ʻofefiné ke ne ngāueʻaki fakapotopoto mo fakafeʻunga ʻa e naunau fakaʻilekitulōniká? ʻE lava fēfē ke mo fai ia?
Tangutu hifo ʻo lāulea ki he meʻá ni mo hoʻomo tamá. ʻUluakí, fakahaaʻi ʻa e meʻa ʻokú mo hohaʻa aí. Uá, fanongo ki he meʻa te ne leaʻakí. (Palovepi 18:13) Tolú, fakakaukauʻi ha ngaahi fakaleleiʻanga ʻaonga. ʻOua ʻe ilifia ke fokotuʻu ha ngaahi fakangatangata pau, kae hoko ʻo ʻulungaanga lelei pe fakaʻatuʻi. (Filipai 4:5, PM) “ʻI he hoko ko ha palopalema kiate au ʻa e ʻave pōpoakí,” ko e lau ia ʻa ʻĒleni naʻe lave ki ai ki muʻá, “naʻe ʻikai ʻave ʻe heʻeku ongo mātuʻá ʻeku telefoní; naʻá na ʻomai ha ngaahi tataki. Ko e founga ʻo ʻena fakaleleiʻi ení naʻe tokoniʻi ai au ke u hoko ʻo mafamafatatau ʻi heʻeku ʻave pōpoakí, naʻa mo e taimi ʻoku ʻikai ʻi ai ai ʻa ʻeku ongo mātuʻá ke siofi aú.”
Fēfē kapau ʻoku kumi kalofanga ho fohá pe ʻofefiné? ʻOua ʻe fakaʻosiʻaki kuo fai e fakaongotuli ki hoʻo akonakí. ʻI hono kehé, anga-kātaki pea tuku ki hoʻo tamá ha taimi ke fakakaukau ai ki he meʻá ni. Ko hono moʻoní, ʻokú ne ʻosi loto tatau mo koe pea te ne fai ʻa e ngaahi feʻunuʻaki ʻoku fiemaʻú. ʻOku tokolahi ʻa e toʻutupu ʻoku nau meimei tatau mo ha taʻu hongofulu tupu ko Hailey, ʻa ia ʻokú ne pehē: “ʻI he ʻuluaki taimí naʻá ku ʻita ai ʻi hono tala mai ʻe heʻeku ongo mātuʻá kuo maʻunimā au ʻe heʻeku komipiutá. Ka ki mui ai, ko e lahi ange ʻeku fakakaukau fekauʻaki mo iá, ko e lahi ange ia ʻeku ʻiloʻi naʻá na moʻoní.”
[Fakatātā ʻi he peesi 29]
ʻOkú ke puleʻi hoʻo ngaahi naunau fakaʻilekitulōniká, pe ʻoku nau puleʻi koe?