Meʻa ʻOku Tala Mai ʻe he ʻUnivēsí
ʻOku ofoofo ai pē ʻa e kau ʻasitalōnomá ʻi he ʻunivēsí. Pea ʻoku lelei ange ʻa e ngaahi meʻangāue ʻoku nau ngāueʻaki ke sivisiviʻi ʻaki iá. Ko e hā kuo nau ʻiloʻí?
Ko e ʻunivēsí ʻoku fokotuʻutuʻu maau. “ʻOku ʻikai ke movete noa pē ʻa e ngaahi kanivá ʻi he langí ka ʻoku nau muimui ʻi ha sīpinga fokotuʻutuʻu lelei,” fakatatau ki he makasini Astronomy. ʻOku malava fēfē ʻení? ʻOku tui ʻa e kau faisaienisí ko e fakapulipulí ʻoku ʻi ha ivi mālohi ia ʻoku ʻikai lava ke tau sio ki ai. ʻOku pehē ko e ivi mālohi ko ení “ko ha pou ʻoku ʻikai lava ha sio ki ai ʻa ia . . . ʻokú ne pukepuke mo fakaʻotu ʻa e . . . ngaahi kanivá, ngaahi pupunga kanivá mo e ngaahi fuʻu pupunga kaniva lalahí.”
Naʻe anga-fēfē hoko ʻa e ʻunivēsí ʻo fokotuʻutuʻu maau ʻaupitó? ʻOku ngalingali ko e fokotuʻutuʻu ko iá naʻe hokonoa mai pē? Fakatokangaʻi ʻa e lea ʻa Allan Sandage kuo mamaʻo atú. ʻOku pehē “ko e taha ia ʻo e kau ʻasitalōnoma lelei taha mo faitākiekina lahi taha ʻi he senituli hono 20,” pea naʻá ne tui ki he ʻOtuá.
“ʻOku ou pehē ʻoku taʻemalava ia,” ko ʻene leá ia, “ke hokonoa mai ʻa e fokotuʻutuʻu ko iá. Kuo pau pē naʻe ʻi ai ha tokotaha naʻá ne fokotuʻutuʻu maau ia.”
Naʻe fakatupu ʻa e ʻunivēsí ke fakafaingamālieʻi ʻa e moʻuí. Fakakaukau ki he meʻa ʻoku ui ʻe he kau faisaienisí ko e ivi vaivai. ʻOkú ne ʻai hotau foʻi laʻaá ke ulo tuʻu maʻu. Kapau naʻe vaivai ange ʻa e iví, naʻe ʻikai mei lava ʻo faʻu ʻa e foʻi laʻaá. Kapau naʻe mālohi ange, ʻe fuʻu vela ʻa e laʻaá ia ʻo ʻauha ʻosi.
Ko e ivi vaivai ko ení, ko e taha pē ia ʻo e ngaahi nāunau feʻungamālie ʻoku tau fakafalala ki aí. ʻOku pehē ʻe he faʻutohi saienisi ko Anil Ananthaswamy, kapau naʻe kehe naʻa mo ha taha ʻo e ngaahi nāunau ko iá, “heʻikai ʻaupito ke faʻu ʻa e ngaahi fetuʻú, ngaahi palanité, mo e ngaahi kanivá. Naʻe ʻikai mei malava ke ʻi ai ha moʻui.”
Ko e ʻunivēsí ʻoku ʻi ai ha feituʻu feʻungamālie ai ki he tangatá. Ko e foʻi māmaní ʻoku tonu ʻa hono ʻatimosifiá, ʻoku maʻu ai ʻa e vai lahi feʻunga mo ha foʻi māhina ʻoku tonu mātē hono lahí ke fakatuʻumaʻuʻi ʻa e māmaní. Fakatatau ki he National Geographic, “ko e faʻunga ʻo e kelekelé mo e maká, ʻātakaí mo e ngaahi meʻamoʻuí, ʻokú ne ʻai ʻa e foʻi palanite ko ení [ʻa e māmaní] ko e feituʻu pē taha ʻe lava ke moʻui ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá.”a
Fakatatau ki ha faʻutohi ʻe taha, ko hotau sisitemi solá, ʻoku tuʻu ia “ʻo mamaʻo ʻaupito mei he ngaahi fetuʻu kehe” ʻi hotau kanivá. Ka ko e meʻa tofu pē ia ʻokú ne ʻai ke malava ʻa e moʻuí ʻi he māmaní. Kapau naʻa tau ofi ange ki he ngaahi fetuʻu kehe—ʻa ia ʻoku ʻi he uhouhonga pe ʻi he tafatafaʻaki ʻo hotau kanivá—ʻe fakatuʻutāmaki ʻa e ngaahi hueló ki heʻetau moʻuí. ʻI hono kehé, ʻoku tau ʻi he feituʻu ʻo e kanivá ʻoku pehē ʻe he kau faisaienisí ko e konga ʻoku malava ke ʻi ai ʻa e moʻuí.
Makatuʻunga ʻi he ʻilo fakasaienisi ʻa e tokotaha fīsiki ko Paul Davies ki he ʻunivēsí mo hono ngaahi nāunaú, naʻá ne fakamulituku ʻo pehē: “ʻOku ʻikai ke u tui ko ʻetau moʻuí naʻe hokonoa mai pē, ko ha fehālaaki ʻi he hisitōliá pe naʻe hoko fakafokifā. . . . Naʻe ʻi ai ʻa e taumuʻa ʻo ʻetau ʻi hení.” ʻOku ʻikai ke akoʻi ʻe Davies naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻa e ʻunivēsí mo e moʻui ʻa e tangatá, ka ko e hā hoʻo fakakaukaú? ʻOku hā ngali naʻe faʻu ʻa e ʻunivēsí mo e māmaní ke lava ʻo moʻui ai. ʻE lava nai ke hā ngali peheé koeʻuhí naʻe tisaini ia?
a Ko e kupu ko eni ʻi he National Geographic naʻe ʻikai fakataumuʻa ia ke ʻuhinga naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻa e māmaní mo e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻI hono kehé, naʻe lave ia ki he anga ʻo e feʻungamālie ʻa e foʻi māmaní ke nofo ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá.