LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • we p. 7-13
  • ʻOku Totonu ke Ongoʻi Peheni?

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • ʻOku Totonu ke Ongoʻi Peheni?
  • ʻI he Mate ha Taha ʻOkú Ke ʻOfa Ai
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Ko e Faʻahinga ʻi he Tohitapú Naʻa Nau Tangi
  • Ke Tangi pe ʻIkai ke Tangi
  • Meʻa ʻOku Fai ʻe he Niʻihi
  • Founga ʻOku Malava ke Uesia Ai Koe ʻe he ʻItá mo e Halaiá
  • ʻI he Mole Atu Ho Hoá
  • “ʻOua ʻe Tuku ʻa e Niʻihi Kehé Ke Nau Puleʻi . . .”
  • ʻE Anga-Fēfē ʻEku Fekuki mo Hoku Loto-Mamahí?
    ʻI he Mate ha Taha ʻOkú Ke ʻOfa Ai
  • ʻOku Fakanatula Ke U Mamahi Peheni?
    Ngaahi Fehuʻi ʻOku ʻEke ʻe he Toʻutupú—Tali ʻOku ʻAonga
  • Tokoni ki he Faʻahinga ʻOku Mamahí
    ʻĀ Hake!—2011
  • ʻOku Hala Nai ke Mamahi?
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová (Maʻá e Kakai)—2016
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
ʻI he Mate ha Taha ʻOkú Ke ʻOfa Ai
we p. 7-13

ʻOku Totonu ke Ongoʻi Pehē Ni?

NAʻE tohi ʻe ha tokotaha loto-mamahi: “ʻI heʻeku kei siʻí ʻi ʻIngilani, naʻe akoʻi ai au ke ʻoua te u fakahaaʻi fakahāhā ʻeku ngaahi ongoʻí. ʻOku ou manatuʻi ʻa ʻeku tamaí, ko ha tangata naʻe ʻalu ʻi he taú, naʻá ne ʻūʻūnifo ʻo ne pehē mai kiate au, ‘ʻOua te ke tangi!’ ʻi he taimi kuo hoko ai ha meʻa ʻo u mamahi ai. ʻOku ʻikai te u manatuʻi pe ne ʻuma pe fāʻofua mai ʻa ʻeku faʻeé ki ha taha ʻo kimautolu fānaú (ʻa ia naʻa mau toko fā.) Naʻá ku taʻu 56 ʻi he taimi naʻá ku sio ai ki he mate ʻa ʻeku tamaí. Naʻá ku ongoʻi ko ha mole lahi fakaʻulia ia. Ka, ʻi he kamataʻangá, naʻe ʻikai malava ke u tangi.”

ʻI he ngaahi anga fakafonua ʻe niʻihi, ʻoku fakahaaʻi fakahāhā ai ʻe he kakaí ʻenau ngaahi ongoʻí. Tatau ai pē pe ʻoku nau fiefia pe mamahi, ʻoku ʻiloʻi ʻe he niʻihi kehé ʻa e anga ʻo ʻenau ongoʻí. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻi he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi ʻo e māmaní, ʻoku fakatokangaʻi ʻi he tafaʻaki fakatokelau ʻo ʻIulopé mo Pilitānia, kuo anga ʻa e kakaí ia, tautefito ki he kakai tangatá, ke fūfuuʻi ʻenau ngaahi ongoʻí, ke lōmia ʻenau ngaahi ongoʻí, ke nau nofo nonga pē ʻo ʻoua ʻe fakahāhaaʻi ʻenau ngaahi ongoʻí he lolotonga ʻo e mamahí. Ka ʻi he taimi kuó ke loto-mamahi ai ʻi he mole atu ha tokotaha ʻofeina, ʻoku hala nai ke fakahaaʻi hoʻo loto-mamahí? Ko e hā ʻa e lau ʻa e Tohitapú?

Ko e Faʻahinga ʻi he Tohitapú Naʻa Nau Tangi

Naʻe tohi ʻa e Tohitapú ʻe he kau Hepelū ʻo e feituʻu fakahahake ʻo e Metiteleniané, ʻa ia ko ha kakai naʻa nau fakahāhā ʻenau ongoʻí. ʻOku ʻi he Tohitapú ʻa e ngaahi fakatātā lahi fekauʻaki mo e faʻahinga naʻa nau fakahaaʻi fakahāhā ʻenau loto-mamahí. Naʻe tangi ʻa e Tuʻi ko Tēvitá ʻi he mole atu ʻa hono foha ko ʻAmanoní ʻi hono fakapoongí. Ko hono moʻoní, naʻá ne “tagi: bea nae tagi lahi aubito.” (2 Samuela 13:​28-39, PM) Naʻe aʻu ʻo ne loto-​mamahi ʻi he mole atu ʻa hono foha anga-lavaki ko ʻApisalomé, ʻa ia naʻá ne feinga ke faʻao taʻefakalao ʻa e tuʻunga fakatuʻí. ʻOku fakahā mai ʻe he fakamatala ʻa e Tohitapú: “Pea fuʻu gaūe ai ʻa e finagalo ʻo e tuʻi [Tēvita], ʻo ne ʻalu hake ki he loki ʻi ʻolunga ʻi he funga matanikolo mo tangi: pea ʻi heʻene ʻalu naʻa ne lea ʻo pehe, ʻE hoku foha ko Apisalome, hoku foha, hoku foha ko Apisalome! taumaiā ne u mate au ko ho fetongi, ʻe Apisalome, hoku foha, hoku foha!” (2 Samiuela 18:33) Naʻe tangi ʻa Tēvita ʻo hangē pē ko ia ʻoku fai ʻe ha tamai totonu. Pea kuo tuʻo lahi ʻa e fakaʻamu ʻa e ngaahi mātuʻá ke pehē ange mai ko kinautolu naʻe maté kae ʻikai ko ʻenau fānaú! ʻOku hangehangē ʻoku ʻikai ʻaupito totonu ki ha kiʻi tama ke ne mate ki muʻa ʻi ha taha ʻo e ongo mātuʻá.

Ko e hā ʻa e meʻa naʻe fai ʻe Sīsū ʻi he mate ʻa hono kaumeʻa ko Lasalosí? Naʻá ne tangi ʻi heʻene ofi ki he fonualoto ʻo Lasalosí. (Sione 11:​30-38) Ki mui mai ai, naʻe tangi ʻa Mele Makitaline ʻi heʻene ofi ki he faʻitoka ʻo Sīsuú. (Sione 20:​11-16) Ko e moʻoni, ko ha Kalisitiane ʻokú ne maʻu ʻa e mahino ʻo fekauʻaki mo e ʻamanaki ʻo e toetuʻú ʻoku ʻi he Tohitapú ʻoku ʻikai te ne loto-mamahi ʻo taʻealafakafiemālieʻi, ʻo hangē ko ia ʻoku fai ʻe he niʻihi ʻoku ʻikai te nau maʻu ha mahino māʻalaʻala ʻo makatuʻunga mei he Tohitapú ki heʻenau ngaahi tui ʻo fekauʻaki mo e tuʻunga ʻo e kau maté. Ka ʻi he ngaahi ongoʻi totonu ʻoku maʻu ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá, ʻoku loto-mamahi mo tangi ʻa e tokotaha Kalisitiane moʻoní ʻi he mole atu ʻa ha taha naʻá ne ʻofa ai, neongo ʻokú ne maʻu ʻa e ʻamanaki ki he toetuʻú.​—1 Tesalonaika 4:​13, 14.

Ke Tangi pe ʻIkai ke Tangi

Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku tau fai ʻi he ʻaho ní? ʻOkú ke faingataʻaʻia pe ongoʻi mā ke fakahāhaaʻi ʻa hoʻo ngaahi ongoʻí? Ko e hā ʻoku fokotuʻu mai ʻe he kau faleʻí? Ko ʻenau ngaahi fakakaukau ʻi onopooní ʻoku nau toe fakalea mai pē ʻa e fakakaukau fakapotopoto motuʻa mo fakamānavaʻi ʻi he Tohitapú. ʻOku pehē ʻe he kau faleʻí ʻoku totonu ke tau fakahāhaaʻi ʻetau loto-mamahí, ʻo ʻoua ʻe lōmia ia. ʻOku fakamanatu mai ai kiate kitautolu ʻe he meʻá ni ʻa e kau tangata anga-tonu ʻo e kuonga ko ē, ʻo hangē ko Siope, Tēvita, mo Selemaia, ʻa ia ʻoku hā ʻi he Tohitapú ʻa ʻenau fakahāhaaʻi ʻenau loto-mamahí. Naʻe ʻikai te nau kukuta ʻa ʻenau ngaahi ongoʻí. Ko ia ai, ʻoku ʻikai fakapotopoto ke ke fakamavaheʻi koe mei he kakaí. (Palovepi 18:1) Ko hono moʻoní, ʻoku fakahaaʻi ʻa e loto-mamahí ʻi he ngaahi founga kehekehe ʻi he ngaahi anga fakafonua kehekehe, pea ʻoku toe fakatuʻunga foki ʻi he ngaahi tui fakalotu ʻoku mālohí.a

Fēfē kapau ʻokú ke ongoʻi ʻokú ke fie tangi? Ko e konga ia ʻo e natula ʻo e tangatá ke tangi. Manatuʻi ʻa e taimi naʻe mate ai ʻa Lasalosí, ko Sīsū naʻe “toʻe ia i he laumalie, . . . Bea tagi.” (Sione 11:​33, 35, PM) Naʻá ne fakahā ai ko e tangí ko ha meʻa totonu pē ia ʻoku hoko ʻi he mate ʻa ha taha naʻá te ʻofa ai.

Kakai ‘oku mamahi

ʻOku totonu ke te mamahi mo tangi ʻi he mate ha taha ʻokú te ʻofa ai

ʻOku poupou ki he meʻá ni ʻa e meʻa naʻe hoko ki ha faʻē, ko Anne, ʻa ia naʻe mole atu ʻa ʻene pēpē ko Rachel, ʻi he mate fakafokifā ʻoku hoko ki ha kiʻi pēpē ngali moʻui lelei ʻoku teʻeki ai ke taʻu tahá, ʻa ia ko e SIDS. Naʻe pehē ʻe hono husepānití: “Ko e meʻa naʻe fakaofó he naʻe ʻikai ke tangi ʻa Anne pe ko au ʻi he putú. Ko e tokotaha kehe kotoa pē naʻa nau tangi.” Fekauʻaki mo e meʻá ni, naʻe pehē ʻe Anne: “ʻIo, ka naʻá ku tangi lahi maʻamaua fakatouʻosi. ʻOku ou fakakaukau naʻá ku toki ongoʻi moʻoni ʻa e meʻá ni ʻi he hili ha ngaahi uike siʻi mei he meʻa fakamamahi ne hokó, ʻi he ʻaho naʻá ku nofo tokotaha ai ʻi he falé. Naʻá ku tangi he ʻahó kotoa. Ka ʻoku ou tui naʻe tokoni ia kiate au. Naʻá ku ongoʻi lelei ange ai. Naʻe pau ke u tengihia ʻa e mole atu ʻa ʻeku pēpeé. ʻOku ou tui moʻoni ʻoku totonu ke ke tuku pē ʻa e kakai ʻoku loto-mamahí ke nau tangi. Neongo ʻoku fakaenatula pē ki ha niʻihi ke nau pehē, ‘ʻOua ʻe tangi,’ ka ʻoku ʻikai ko ha lea tokoni moʻoni ia.”

Meʻa ʻOku Fai ʻe he Niʻihi

Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku fai ʻe he niʻihi ʻi he taimi ʻoku hoko ai ʻa e tuēnoa ʻi he mole atu ʻa ha taha ʻofeina? Ko e fakatātaá, fakakaukau ange kia Juanita. ʻOkú ne ʻiloʻi ʻa e anga ʻo e ongoʻi ʻi he mole atu ʻa ha pēpē. Naʻe tuʻo nima ʻa ʻene tamatō. Naʻá ne toe feitama ʻeni. Ka ʻi he hoko ha fakatuʻutāmaki ʻa ha motokā pea pau ai ke ʻave ia ki he falemahakí, naʻá ne hohaʻa lahi. ʻI he hili ha uike ʻe ua mei ai naʻá ne langā​—ka naʻe teʻeki ai ke aʻu ki hono taimi totonú. Taimi siʻi pē mei ai naʻá ne fāʻeleʻi mai leva ha kiʻi taʻahine ko Vanessa​—naʻe lahi siʻi hake pē ʻi he pauni ʻe ua hono mamafá. ʻOku pehē ʻe Juanita: “Naʻá ku fiefia lahi ʻaupito, heʻeku toki hoko ai ko ha faʻē!”

Ka naʻe taimi siʻi pē ʻa ʻene fiefiá. ʻI he hili pē ʻa e ʻaho ʻe fā naʻe mate ʻa Vanessa. ʻOku manatuʻi ʻe Juanita: “Naʻá ku ongoʻi ko e fakamasiva ʻaupito. Ne mole atu meiate au ʻa hoku tuʻunga ko e faʻeé. Naʻá ku ongoʻi taʻekakato. Naʻe hoko ko ha meʻa fakamamahi ʻa e haʻu ki ʻapi ki he loki naʻá ma teuteu moʻo Vanessa pea sio ki he fanga kiʻi falani loto naʻá ku fakatau maʻaná. ʻI he ngaahi māhina siʻi hono hokó, naʻá ku fakakaukauloto atu ai ki he ʻaho naʻe fāʻeleʻi ai iá. Naʻe ʻikai te u fiemaʻu ke u toe feohi mo ha taha.”

ʻOku fuʻu tōtuʻa ʻa e anga ʻo e ongoʻi ko iá? ʻE faingataʻa nai ke mahino ia ki he niʻihi, ka ko e faʻahinga, ʻo hangē ko Juanita, ʻa ia kuo nau hokosia ʻa e meʻa ko iá ʻoku nau pehē ʻoku nau loto-mamahi ki heʻenau pēpeé ʻo hangē pē ko ha taha kuó ne moʻui mai ʻi ha vahaʻa taimi lahi. Ki muʻa fuoloa pea toki fāʻeleʻi mai ha kiʻi tama, ʻoku nau pehē, ʻoku ʻosi ʻofaʻi pē ia ʻe heʻene ongo mātuʻá. ʻOku ʻi ai ha fehokotaki makehe mo e faʻeé. ʻI he taimi ʻoku mate ai ʻa e pēpē ko iá, ʻoku ongoʻi ʻe he faʻeé kuo mole atu ha tokotaha moʻoni. Pea ko e meʻa ia ʻoku fiemaʻu ke mahino ki he niʻihi kehé.

Founga ʻOku Malava ke Uesia Ai Koe ʻe he ʻItá mo e Halaiá

Naʻe fakahaaʻi ʻe ha toe faʻē ʻe taha ʻa ʻene ngaahi ongoʻí ʻi hono tala ange kiate ia kuo mate fakafokifā ʻa ʻene kiʻi tamasiʻi taʻu ono koeʻuhi ko ha palopalema ʻi hono mafú naʻá ne tupu hake pē mo ia. “Naʻá ku foua ʻa e ngaahi ongoʻi kehekehe​—ko e ongonoa, taʻetui, halaia, mo e ʻita ki hoku husepānití pea mo e toketaá ʻi he ʻikai te na ʻiloʻi ʻa e tuʻunga mafatukituki naʻe ʻi ai ʻa e kiʻi tamasiʻí.”

Ko e ʻitá ʻoku malava ke toe hoko ia ko e fakaʻilonga ʻo e loto-mamahí. Mahalo pē ko e ʻita ki he kau toketaá mo e kau neesí, ʻi he fakakaukau atu naʻe totonu ke nau fai ha meʻa lahi ange ʻi heʻenau tokanga ki he tokotaha kuo maté. Pe ko e ʻita nai ki he ngaahi kaumeʻá mo e kāingá ʻa ia ʻoku hangehangē ʻoku nau leaʻaki pe fai ha meʻa ʻoku hala. ʻOku ʻita ʻa e niʻihi ki he tokotaha kuo maté koeʻuhi ko ʻene taʻetokanga ki heʻene moʻuí. ʻOku pehē ʻe Stella: “ʻOku ou manatuʻi ʻa ʻeku ʻita ki hoku husepānití koeʻuhi naʻá ku ʻilo naʻe mei malava pē ke ne sai. Naʻá ne puke lahi ʻaupito, ka naʻe ʻikai te ne tokanga ki he ngaahi fakatokanga ʻa e toketaá.” Pea ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku hoko ʻa e ʻitá ki he tokotaha kuo mole atú koeʻuhi ko e ngaahi kavenga ʻoku hilifaki mai ʻe heʻene maté ki he tokotaha ʻoku kei moʻuí.

ʻOku ongoʻi halaia ʻa e niʻihi koeʻuhi ko ʻenau ʻitá​—ʻa ia, ʻoku nau fakahalaiaʻi nai kinautolu koeʻuhi ko ʻenau ongoʻi ʻitá. ʻOku tukuakiʻi ʻe he niʻihi ʻa kinautolu pē ki he mate ʻa ha taha naʻa nau ʻofa ai. ʻOku nau pehē hifo kiate kinautolu ʻi he loto-pau: “Naʻe ʻikai ke mei mate ia, ʻo kapau pē naʻe fakavavevave ange ʻa ʻeku ʻave ia ki he toketaá” pe “ʻai ia ke ne sio ki ha toe toketā ʻe taha” pe “ʻai ia ke ne tokanga lelei ange ki heʻene moʻuí.”

Manatu‘i ‘e ha fa‘ē ‘a ‘ene fā‘ofua he‘ene ki‘i tamá

Ko e mole atu ʻa ha kiʻi tama ko ha meʻa fakamamahi fakaʻulia ia​—ʻoku malava ke tokoni ki he ongo mātuʻá ʻa e kaungāmamahi moʻoní mo e kaungāongoʻí

ʻOku toe mahulu atu mei ai ʻa e ongoʻi halaia ia ʻa e niʻihi, tautefito ʻo kapau naʻe mate fakafokifā mo taʻeʻamanekina ʻa e tokotaha naʻa nau ʻofa aí. ʻOku kamata ke nau fakamanamanatuʻi ʻa e ngaahi taimi naʻa nau ʻita ai ki he tokotaha kuo mole atú pe ngaahi taimi naʻa nau fakakikihi ai mo iá. Pe ʻoku nau ongoʻi nai naʻe ʻikai te nau fakahoko moʻoni ʻa e ngaahi meʻa kotoa naʻe totonu ke nau fai ki he tokotaha kuo mālōloó.

Ko e ʻalunga ʻo e loto-mamahi fuoloa ʻa e ngaahi faʻē tokolahi ʻoku poupou ia ki he meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he kau mataotao tokolahi, ʻo pehē ko e mole atu ʻa ha kiʻi tama ʻokú ne fokotuʻu ha ongoʻi tuēnoa tuʻuloa ʻi he moʻui ʻa e ongo mātuʻá, tautautefito ki he faʻeé.

ʻI he Mole Atu Ho Hoá

Ko e mole atu ha hoa mali ko ha toe faʻahinga meʻa fakamamahi ia ʻe taha, tautefito ʻo kapau naʻá na fakatou ngāue fakataha ʻi he ngaahi meʻa lahi ʻi heʻena moʻuí. ʻOku lava ke ʻuhinga ia ko e ngataʻanga ʻo e founga moʻui fakakātoa naʻá na fakatou kau ki aí, ko e ngataʻanga ʻo e fononga, ngāue, fakafiefia, mo e fefalalaʻaki.

ʻOku fakamatala ʻa Eunice ki he meʻa naʻe hoko ʻi he mate fakafokifā ʻa hono husepānití tupu mei ha mahaki mafu. “ʻI he ʻuluaki uiké, naʻá ku ʻi ha tuʻunga ʻo e ongonoa fakaeongo, ʻo hangē kuo ʻikai te u fai ha meʻa. Naʻe aʻu ʻo ʻikai te u maʻu ʻa e ifo pe nāmuʻi ha meʻa. Ka, naʻe kei ngāue pē ʻeku fakakaukau leleí. Koeʻuhi naʻá ku ʻi he tafaʻaki ʻo hoku husepānití lolotonga ʻo ʻenau feinga ke fakatuʻumaʻu ʻa e tuʻunga ʻokú ne ʻi aí ʻaki hono ngāueʻaki ha founga fakafaitoʻo ko e CPR ke toe fakafoki ʻene mānavá ki he tuʻunga totonú pea mo hono ngāueʻaki ʻa e faitoʻó, naʻe ʻikai te u hokosia ʻa e faʻahinga ongoʻi ke fakaʻikaiʻi ʻa e meʻa kuo hokó. Ka neongo ia, naʻe ʻi ai ha ongoʻi mālohi ʻo e koto kulanoa, ʻo hangē ko e faʻahinga ongoʻi te u maʻu ʻo kapau naʻá ku sio ki ha meʻalele ʻoku tō mei ha lilifa pea halaʻatā ha meʻa te u ala fai ki ai.”

Naʻe tangi ʻa e fefiné ni? “Ko hono moʻoní naʻá ku tangi, tautefito ʻi he taimi naʻá ku lau hifo ai ʻa e ngaahi kaati fiekaungāmamahi ʻe laui teau naʻá ku maʻú. Naʻá ku tangi ʻi he kaati taki taha. Naʻe tokoni ia kiate au ke u fekuki ai mo e toenga ʻo e ʻahó. Ka naʻe ʻikai ʻaupito ke malava ke ʻi ai ha tokoni ʻi he taimi naʻe toutou ʻeke mai ai kiate au pe ʻoku ou ongoʻi fēfē. Naʻe hā mahino naʻá ku taʻelata.”

Ko e hā naʻe tokoni kia Eunice ke ne fekuki atu ai mo hono loto-mamahí? ʻOkú ne pehē: “Naʻe ʻikai te u fakatokangaʻi, ʻa ʻeku fai ha fili taʻefakakaukauʻi ke u hoko atu ā ʻi heʻeku moʻuí. Kae kehe, ko e meʻa ʻokú ne kei fakamamahiʻi aú ko e taimi ko ia ʻoku ou manatuʻi ai ʻa hoku husepānití, ʻa ia naʻá ne saiʻia lahi ʻaupito ʻi he moʻuí, ʻoku ʻikai te ne ʻi heni ke fiefia ai.”

“ʻOua ʻe Tuku ʻa e Niʻihi Kehé Ke Nau Puleʻi . . .”

ʻOku faleʻi mai ʻe he kau faʻu-tohi ʻo e Leavetaking​—When and How to Say Goodbye: “ʻOua ʻe tuku ʻa e niʻihi kehé ke nau puleʻi ʻa e founga ʻoku totonu ke ke fai ai ha meʻa, pe ko hoʻo ongoʻí. ʻOku kehekehe ʻa e ngāue ʻa e ʻalunga ʻo e loto-mamahí ʻi he tokotaha kotoa pē. ʻOku fakakaukau nai ʻa e niʻihi​—pea nau tala atu ʻoku nau fakakaukau​—ʻokú ke loto-mamahi ʻo fuʻu lahi pe ʻoku ʻikai feʻunga hoʻo mamahí. Fakamolemoleʻi kinautolu pea fakangaloʻi ia. ʻI hoʻo feinga ke fakamālohiʻi koe ki ha sīpinga naʻe fokotuʻu ʻe ha niʻihi kehe pe fokotuʻu ʻe he anga ʻo e kakaí fakalūkufua, ʻokú ke ʻai ai ke hōloa ʻa hoʻo fakaʻau ke toe maʻu ʻa e tuʻunga moʻuilelei fakaeongó.”

Ko hono moʻoní, ʻoku fekuki ʻa e kakai kehekehe mo honau loto-mamahí ʻi he ngaahi founga kehekehe. Heʻikai te tau feinga ke fokotuʻu atu ki he tokotaha kotoa pē ʻo pehē ʻoku lelei ange ʻa e founga ia ko ē ʻi he founga ko ē. Kae kehe, ʻoku malanga hake ʻa e fakatuʻutāmakí ʻi he taimi ʻoku ʻikai fai ai ha meʻa ke fakaleleiʻi ʻa e loto-​mamahí, pea mo e ʻikai malava ke fai hano fakaleleiʻi ia ʻe he tokotaha loto-​mamahí ki he tuʻunga moʻoni ʻokú ne ʻi aí. ʻE fiemaʻu nai leva ha tokoni mei he ngaahi kaumeʻa ʻoku nau fiekaungāmamahí. ʻOku pehē ʻe he Tohitapú: “Ko e kaumeʻa ʻoku ne ʻofa ʻi he taimi kotoa pe; pea ko hoto moʻoni naʻe fanauʻi maʻa ha faingataʻa.” Ko ia ʻoua ʻe manavasiʻi ke kumi ki ha tokoni, ke talanoa, pea ke tangi.​—Palovepi 17:17.

Ko e loto-mamahí ko ha meʻa totonu pē ia ʻoku hoko ʻi he mole atu ʻa ha taha, pea ʻoku ʻikai ke hala ʻa hono ʻai hoʻo loto-​mamahí ke hā ki he niʻihi kehé. Ka ko e toe ngaahi fehuʻi kehe ʻoku fiemaʻu ki ai ha talí: ‘ʻE anga-fēfē ʻeku fekuki mo hoku loto-mamahí? ʻOku totonu ke maʻu ha ongoʻi halaia mo e ʻita? ʻOku totonu ke fēfē ʻa ʻeku fekuki mo e ongo tuʻungá ni? Ko e hā ʻoku malava ke tokoni mai kiate au ke u kātekina ʻa e ongoʻi ʻo e mole atú pea mo e ongoʻi mamahí?’ Ko e konga hono hokó te ne tali ʻa e ngaahi fehuʻi ko iá mo e toe ngaahi fehuʻi kehe.

a Ko e fakatātaá, ko e kakai ʻIolupa ʻo Naisīliá ʻoku ʻi ai ʻenau tui fakatalatukufakaholo ʻo fekauʻaki mo e toe fakasino foʻou mai ʻa e soulú. Ko ia ʻi he taimi ʻoku mole atu ai mei ha faʻē haʻane kiʻi tama, ʻoku hoko ai ʻa e loto-mamahi lahi ka ʻi ha vahaʻa taimi nounou pē, koeʻuhi ʻo hangē ko ia ko e tau ʻo ha hiva ʻa e kau ʻIolupa ʻoku pehē: “ʻOku mahua ʻa e vaí ia. ʻOku ʻikai maumau ai ʻa e foʻi fangú.” Fakatatau ki he kau ʻIolupa, ʻoku ʻuhinga eni ko e foʻi fangu ʻaiʻanga vaí, ʻa ia ko e faʻeé, ʻe malava ke ne toe fanauʻi mai ha kiʻi tama​—ko hano toe fakasino foʻou mai nai pē ia ʻo e kiʻi tama naʻe maté. ʻOku ʻikai ke tui ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ki ha ngaahi talatukufakaholo ʻoku makatuʻunga ʻi he manavahē taʻeʻuhinga ʻa ia ko e tupu mei he ngaahi fakakaukau hala fekauʻaki mo e soulu taʻefaʻamaté mo e toe fakasino foʻou mai iá, ʻa ia kuo ʻikai hano makatuʻunga ʻi he Tohitapú.​—Koheleti 9:​5, 10; Isikeli 18:​4, 20.

Fehuʻi ke Fakalaulaulotoʻi

  • ʻOku anga-fēfē ʻa e kaunga ki he loto-mamahi ʻa e kakai ʻe niʻihi ʻa honau anga fakafonuá?

  • Ko e hā ʻa e ngaahi fakatātā ʻoku tau maʻu mei he Tohitapú ʻo fekauʻaki mo e faʻahinga naʻa nau fakahaaʻi fakahāhā ʻenau loto-mamahí?

  • Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku fai ʻe he niʻihi ʻi he mole atu ʻa ha taha naʻa nau ʻofa ai? Ko e hā hoʻo meʻa kuó ke fai ʻi he ngaahi tuʻunga meimei tatau mo ia?

  • Ko e hā ʻokú ne ʻai ʻa e mole atu ʻa ha hoa mali ko ha faʻahinga mamahi kehe ia ʻoku hokosia?

  • ʻOku fēfē ʻa e anga ʻo e ʻalunga ʻo e loto-mamahí? ʻOku hala ke te loto-mamahi?

  • Ko e hā ʻa e ngaahi tafaʻaki ʻe niʻihi ʻo e ʻalunga ʻo e loto-mamahí? (Sio ki he puha ʻi he peesi 9.)

  • Ko e hā ʻa e ngaahi tuʻunga makehe ʻokú ne uesia ʻa e ngaahi mātuʻá ʻi he mate fakafokifā ʻa ha kiʻi pēpē? (Sio ki he puha ʻi he peesi 12.)

  • ʻOku anga-fēfē ʻa hono uesia ʻa e ngaahi faʻē tokolahi ʻe he tamatoó pe ko ha fāʻeleʻi mai ha pēpē kuo mate? (Sio ki he puha ʻi he peesi 10.)

Ko e ʻAlunga ʻo e Mamahí

Ko e foʻi lea ko e “ʻalunga” ʻoku ʻikai ʻuhinga ia kuo ʻi ai ha taimi-tēpile pe ko ha polokalama tuku pau ki he loto-mamahí. Ko e ngaahi ongoʻi ʻoku hoko he lolotonga ʻo e loto-mamahí ʻoku fehōpoaki pea ʻoku kehekehe ʻa hono fuoloá, ʻo fakatuʻunga ʻi he tokotaha taautaha. ʻOku ʻikai ke kakato ʻa e fakahokohokó ni. ʻOku toe ʻi ai ha ngaahi meʻa kehe ʻe toe hā mai nai. Ko e ngaahi meʻá ni ko e niʻihi ia ʻo e ngaahi fakaʻilonga ʻo e loto-mamahi ʻoku hokosia nai ʻe ha taha.

Ngaahi meʻa ʻoku tomuʻa hokó: Tomuʻa ʻohovale; taʻetui, fakaʻikaiʻi; ongonoa fakaeongo; ongoʻi halaia; ʻita.

ʻOku kau mai nai ki he loto-mamahi mālohí: Mole ʻa e manatú pea ʻikai lava ʻo mohe; ongoongosia lahi; hoko ʻa e ngaahi liliu fakafokifā ʻi he anga fakataimi ʻo e lotó; ʻikai lava ke fakakaukau lelei; faʻa tangi; liliu ʻa e meʻa ʻokú ne ʻuakai ki aí, ʻe hoko ai ʻa e holo ʻa e sinó pe toe sino ange; hā mai ʻa e ngaahi fakaʻilonga kehekehe ʻa hono uesia ʻo e moʻuileleí; anga tōʻohi; hōloa ʻa ʻene malava ke ngāué; sio ki he fakasino ʻo e fakakaukaú​—ongoʻi, fanongo, mo e sio ki he tokotaha kuo maté; ʻi he mole atu ʻa ha kiʻi tama, ʻoku ʻi ai ʻa e ongoʻi ʻita taʻeʻuhinga ki ho hoá.

Aʻu ki he tuʻunga lelei ange: Loto-mamahi ʻi he manatu; ngaahi manatu ki he ngaahi taimi fiefia pea naʻa mo e ngaahi meʻa fakakata ʻi he kei moʻui ʻa e tokotaha kuo maté.

Tamatō mo e Fanauʻi Mai Kuo Maté—Loto-Mamahi ʻa e Ngaahi Faʻeé

Neongo naʻe ʻosi maʻu ʻe Monna ha fānau, naʻá ne fakatuʻamelie vēkeveke atu ki hono fāʻeleʻi mai ʻa ʻene kiʻi tama hono hokó. Naʻa mo e ki muʻa ke fāʻeleʻi maí, ko ha kiʻi pēpē ia naʻá ne “vaʻinga hifo ki ai, talanoa ki ai, pea fakaʻānaua ki ai.”

Naʻe mālohi ʻa e haʻi ʻi he faʻeé mo e kiʻi tama ne teʻeki fāʻeleʻi maí. ʻOku hoko atu ʻa e fakamatala ʻa Monna: “Ko e kiʻi pēpē ko ʻeni ko Rachel Anne naʻá ne ʻaka hake ʻi hoku keté ʻo tō ʻa e tohi naʻá ku hili ai, pea naʻe ʻai ai au ke u ʻāʻā ai pē ʻi he poʻulí. ʻOku ou kei manatuʻi ʻa ʻene ʻuluaki fanga kiʻi ʻaka, hangē ha fanga kiʻi kamosi anga-ʻofa mai pē. ʻI he taimi kotoa pē naʻá ne ngaue aí, naʻá ku ongoʻi ʻa e faʻahinga ʻofa pehē. Naʻá ku ʻiloʻi lelei ia ʻo u ʻilo ai ʻa e taimi naʻá ne mamahi aí, mo e taimi naʻá ne puke aí.”

ʻOku hoko atu ʻa e fakamatala ʻa Monna: “Naʻe ʻikai ke tui mai kiate au ʻa e toketaá ʻo aʻu ki he taimi naʻe hoko ʻo fuʻu tōmui. Naʻá ne tala mai kiate au ke ʻoua ʻe hohaʻa. Ka naʻá ku tuipau naʻá ku ongoʻi ʻa e mate ʻa e kiʻi pēpeé. Naʻá ne mafuli fakafokifā mo mālohi ʻi loto. Pea naʻá ne mate ʻi he ʻaho hono hokó.”

Ko e meʻa ko ʻeni naʻe hoko kia Monna ʻoku ʻikai ko ha meʻa ʻoku tātāitaha ʻene hokó. Fakatatau ki he ongo fefine faʻu-tohi ko Friedman mo Gradstein, ʻi heʻena tohi ko e Surviving Pregnancy Loss, ʻoku meimei ko e kau fefine ʻe toko taha miliona he taʻu taki taha ʻi he ʻIunaite Seteté pē ʻoku ʻikai ola lelei ʻenau feitamá. Ko hono moʻoní, ʻoku toe tokolahi ange ʻi he fika ko iá ʻi māmani lahi.

ʻOku ʻikai ke faʻa ʻiloʻi ʻe he kakaí ko e tamatoó pe ko ha fānauʻi mai kuo maté ko ha meʻa fakamamahi ia ki ha fefine pea ʻokú ne manatuʻi ia​—ʻi he kotoa nai ʻo ʻene moʻuí. Ko e fakatātaá, ko Veronica, kuo laka hake hono taʻumotuʻá ʻi he taʻu ʻe 50, ʻokú ne manatuʻi ʻa ʻene ngaahi tamatō pea tautefito ki heʻene manatuʻi ʻa ʻene pēpē naʻe fanauʻi mai kuo mate ʻa ia naʻe moʻui pē ia ʻi loto ʻo aʻu ki he māhina hono hivá pea naʻe fāʻeleʻi mai ia ʻoku feʻunga mo e kilokalami ʻe 6 ʻa hono mamafá. Naʻá ne fua holo pē ʻa e kiʻi pēpē mate ko ʻení ʻi loto ʻiate ia ʻi he uike ʻe ua fakamuimuí. Naʻá ne pehē: “Ke fāʻeleʻi mai ha kiʻi pēpē kuo mate ko ha meʻa fakamamahi moʻoni ia ki ha faʻē.”

ʻOku ʻikai ke faʻa mahino ʻa e anga ʻo e ngaahi ongoʻi laufanō ʻa e ngaahi faʻē ko ʻení, naʻa mo e kau fefine kehé ʻoku ʻikai mahino ki ai. Ko ha fefine naʻe mole atu ʻa ʻene kiʻi tamá ʻi ha tamatō naʻá ne tohi ʻo pehē: “Ko e meʻa kuó u ʻiloʻi ʻi he founga fakamamahi lahi taha ko ʻení, ki muʻa ke hoko ʻa e meʻá ni kiate aú, naʻe ʻikai ʻaupito haʻaku maʻu ha mahino ʻo fekauʻaki mo e meʻa pehē naʻe hokosia ʻe hoku ngaahi kaumeʻá. Naʻe ongonoa mo taʻemahino kiate au ʻa kinautolu ʻo hangē pē ko ia ʻoku ou ongoʻi he taimí ni ʻo fekauʻaki mo e anga ʻo e ongoʻi mai ʻa e kakaí kiate aú.”

Fā‘ofua ha ongo me‘a ‘i he‘ena mamahí

Ko e toe palopalema ki he faʻē loto-mamahi peheé ko ʻene ongoʻi ʻoku ʻikai nai ke ongoʻi ʻe hono husepānití ʻoʻona ʻa e mole ko ʻeni kuo hokó ʻo hangē ko ʻene ongoʻi ʻaʻaná. Ko e meʻa ʻeni naʻe leaʻaki ʻe ha uaifi ʻe taha: “Naʻá ku mamahi fakaʻaufuli pē ki hoku husepānití ʻi he taimi ko iá. Mei he anga ʻo ʻene fakakaukaú, naʻe hangē pē naʻe ʻikai ke ʻi ai ha feitamá ia. Kuo ʻikai te ne hokosia ʻa e loto-​mamahi kuó u hokosiá. Naʻá ne kaungāongoʻi lahi ʻaupito mo au ʻi heʻeku ngaahi manavasiʻí kae ʻikai ʻi hoku loto-mamahí.”

ʻOku fakaenatula nai ki ha husepāniti ke ne maʻu ʻa e faʻahinga ongo ko ʻení​—ʻoku ʻikai te ne maʻu ʻa e haʻi fakaesino mo fakaeongo mo e pēpeé ʻo tatau mo ia ʻoku maʻu ʻe hono uaifí ʻi heʻene feitamá. Ka neongo ia, ʻokú ne mamahi ʻi he mole ʻoku hokó. Pea ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ki he husepānití mo e uaifí ke na ʻiloʻi ʻokú na mamahi fakataha, neongo ʻoku hoko ia ʻi he ngaahi founga kehekehe. ʻOku totonu ke na kaungā loto-mamahi. Kapau ʻoku fūfuuʻi ia ʻe he husepānití, ʻe fakakaukau nai ʻa hono uaifí ʻokú ne ongonoa. Ko ia mo kaungā tangi, kaungā fakakaukau, mo fāʻofua. Fakahāhā ʻokú mo taki taha fiemaʻu kimoua ʻo lahi ange ia ʻi ha taimi ki muʻa. ʻIo, ngaahi husepāniti, fakahaaʻi hoʻomou kaungāongoʻí.

Mate Fakafokifā ʻa e Pēpeé​—Fehangahangai mo e Loto-Mamahi

Ko e mate fakafokifā ʻa ha kiʻi pēpē ko ha meʻa fakamamahi moʻoni ia. ʻI ha ʻaho ʻe taha ʻe ʻikai ke ʻā hake ha kiʻi pēpē ne hā ngali moʻuilelei. Ko ha meʻa mātuʻaki taʻeʻamanekina moʻoni ia, he ko hai ʻe fakakaukau atu ʻe tomuʻa mate ha kiʻi pēpē pe ko ha kiʻi tama ki muʻa ia ʻi heʻene ongo mātuʻá? Ko ha kiʻi pēpē ne hoko ko e ʻelito ia ʻo e ʻofa taʻefakangatangata ʻa e faʻeé kuo hoko fakafokifā ia ko e tefito ʻo ʻene loto-mamahi taʻefakangatangata.

ʻOku kamata leva ke hoko mai ʻa e ngaahi ongoʻi halaia. ʻOku ongoʻi nai ʻe he ongo mātuʻá ko kinaua ʻoku totonu ke tukuakiʻi ki he mate kuo hokó, ʻo hangē nai naʻe tupu ia mei ha taʻetokanga. ʻOkú na ʻeke hifo kiate kinaua, ‘Ko e hā naʻe mei malava ke ta fai ke ʻoua ʻe hoko ʻa e meʻá ni?’b ʻI he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi ʻoku faʻa tafoki hake ai ʻa e husepānití ʻo tukuakiʻi ʻa hono uaifí ʻo ʻikai ʻi ai ha makatuʻunga lelei. ʻI he taimi naʻá ne ʻalu ai ki he ngāué, naʻe moʻuilelei pē ʻa e kiʻi pēpeé. ʻI heʻene foki ki ʻapí kuo mate ia ʻi hono mohenga-pēpeé! Ko e hā ʻa e meʻa naʻe fai ʻe hono uaifí? Naʻá ne ʻi fē ia ʻi he taimi ko iá? Kuo pau ke fai ha fakamatala mahino ki he ongo fehuʻí ni koeʻuhi ke ʻoua te na fokotuʻu ha fakamafasia ki he nofo malí.

Ko e ngaahi tuʻunga kuo hoko taʻeʻamanekina mo ʻikai ala ʻilo ki ai ki muʻá kuó ne fakatupunga ʻa e meʻa fakamamahi. ʻOku pehē ʻe he Tohitapú: “Foki au, ʻo u vakai ʻi he lalo laʻa, ta ko e pue ʻoku ʻikai ko e meʻa ʻa e veʻevave pe, pea ko e tau ʻoku ʻikai ko e meʻa ʻa e kau mafi pe; pehe foki ko e meʻakai ʻoku ʻikai ko e meʻa ʻa e poto pe, mo e koloa ʻoku ʻikai ko e meʻa ʻa e maʻu ʻatamai pe, kaeʻumaʻa ʻa e tokangaʻekina ʻoku ʻikai ko e meʻa ʻa e kakai ʻilomeʻa pe; he ʻoku hokonoa ki he faʻahinga kotoa pe ʻa e faingamalie mo e tuʻutamaki.”​—Koheleti 9:11, fakaʻītali ʻamautolu.

Ko e hā ʻa e tokoni ʻe lava ʻo fai ʻe he niʻihi kehé ʻi he mole atu ha pēpē mei ha fāmili? Ko e fakamatala ʻeni ʻa ha faʻē loto-​mamahi ʻe taha: “Naʻe haʻu ha fefine ko hoku kaumeʻa ʻo ne fakamaʻa homau falé neongo naʻe ʻikai te u foaki ange kiate ia ha foʻi lea ʻe taha. Naʻe ngaohi meʻakai ha niʻihi kehe maʻamautolu. Naʻe tokoni mai ha niʻihi ʻaki ʻenau fāʻofua mai kiate au​—ʻo ʻikai ha lea, ka ko ha fāʻofua mai pē. Naʻe ʻikai te u loto ke u talanoa ʻo kau ki he meʻa naʻe hokó. Naʻe ʻikai te u loto ke toutou fakamatala ʻo kau ki he meʻa naʻe hokó. Naʻe ʻikai fiemaʻu ke toe ʻeke noa mai ha ngaahi fehuʻi kiate au, he naʻe hangē naʻe ʻikai malava ke u fai ha meʻa. Ko e faʻē au; naʻe malava pē ke u fai ha faʻahinga meʻa ke fakahaofi ʻa ʻeku pēpeé.”

b Ko e Mate Fakafokifā ʻa e Pēpeé (Sudden Infant Death Syndrome, SIDS), ʻa ia ʻoku faʻa hoko ia ʻi hono māhina taha ki he ono, ko e kupuʻi lea ia ʻoku ngāueʻaki ʻi he taimi ʻoku mate fakafokifā ai ʻa e kau pēpē moʻuileleí ʻo ʻikai ʻilo hono tupuʻangá. ʻI he ngaahi taimi ʻe niʻihi ʻoku fai ʻa e tui ʻoku malava ke taʻofi ʻa e hoko ʻa e meʻá ni ʻo kapau ʻoku fakamohe fakafoʻohake pe fakatafaʻi ʻa e pēpeé kae ʻoua ʻe fakafoʻohifo. Kae kehe, ʻoku ʻikai ha faʻahinga fakamohe ia te ne taʻofi ʻa e hoko ʻa e SIDS.

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share