“Mou Tokanga ki he Anga ʻo Hoʻomou Fanongo”
KO E fanongó ko ha meʻa tefito mahuʻinga ia ʻi he akó. ʻE lava ke ne toe tākiekina ʻa e ngaahi ʻamanaki ʻa ha tokotaha ki he hao moʻuí. ʻI he taimi naʻe teuteu ai ʻa Sihova ke fakahaofi hono kakaí mei he nofo hopoate ʻi ʻIsipité, naʻá ne ʻoange ʻa e ngaahi fakahinohino kia Mōsese, ʻa ia naʻá ne tala ki he kau tangata taʻumotuʻa ʻo ʻIsilelí ʻa e meʻa kuo pau ke nau fai, koeʻuhi ke fakahaofi ai ʻenau ʻuluaki fānaú mei he ʻāngelo ʻo e maté. (Eki. 12:21-23) Naʻe fakahaaʻi leva ʻe he kau tangata taʻumotuʻá ʻa e fakamatala ko ení ki he fāmili taki taha. Naʻe tala ngutu eni. Naʻe pau ke fanongo lelei ʻa e kakaí. Naʻe anga-fēfē ʻenau talí? ʻOku fakamatala ʻa e Tohitapú: “Naʻe fai ʻe haʻa Isileli kotoa ʻo hange ko e tuʻutuʻuni ʻa Sihova ʻia Mosese mo Elone naʻe pehe ʻenau fai.” (Eki. 12:28, 50, 51) Ko hono olá, naʻe hokosia ʻe ʻIsileli ha tuʻunga fakahaofi fakaofo.
ʻI he ʻahó ni, ʻoku teuʻi kitautolu ʻe Sihova ki ha fakahaofi ʻoku toe lahi ange. Ko e moʻoni, ko e fakahinohino ʻokú ne tokonaki maí ʻoku tuha ia mo ʻetau tokanga fakamātoató. Ko e fakahinohino peheé ʻoku ʻomai ia ʻi he ngaahi fakataha ʻa e fakatahaʻangá. ʻOkú ke maʻu ʻaonga kakato mei he ngaahi fakatahataha peheé? ʻOku fakatuʻunga ʻa e meʻa lahi ʻi he anga ʻo hoʻo fanongó.
ʻOkú ke manatuʻi ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻi he fakahinohino ʻoku ʻomai ʻi he ngaahi fakatahá? Ko hoʻo tōʻongá ia, ʻi he uike ki he uike, ke kumi ki he ngaahi founga ke ngāueʻaki ʻi hoʻo moʻuí tonu ʻa e fakahinohino ʻoku ʻomaí pe ke vahevahe atu ia ki he niʻihi kehé?
Teuʻi Ho Lotó
Ke maʻu ʻaonga kakato mei he fakahinohino ʻoku tokonaki mai ʻi he ngaahi fakataha faka-Kalisitiané, ʻoku fiemaʻu ke tau teuʻi hotau lotó. Ko e mahuʻinga ʻo hono fai iá ʻoku fakamamafaʻi ia ʻi he meʻa naʻe hoko lolotonga ʻa e pule ʻa Tuʻi Sihosafate ʻo Siutá. Naʻe fai ʻe Sihosafate ha tuʻu mālohi maʻá e lotu moʻoní. Naʻá ne “ʻave ʻa e ngaahi sia [“potu māʻolungá,” NW] mo e ngaahi asela mei Siuta” pea fekauʻi ʻa e kau pilinisí, kau Līvaí, mo e kau taulaʻeikí ke nau akoʻi ʻa e Lao ʻa Sihová ki he kakai ʻi he ngaahi kolo kotoa ʻo Siutá. Neongo ia, “nae ikai liaki ae gaahi botu maoluga.” (2 Kal. 17:6-9; 20:33, PM) Ko e lotu ki he ngaahi ʻotua loí pea mo e founga taʻefakamafaiʻi ʻo e lotu kia Sihová ʻa ia naʻe fai ʻi he ngaahi potu māʻolunga fakapanganí, naʻe mātuʻaki tuʻumaʻu fefeka ia ʻo ʻikai ke fakaʻauhamālie.
Ko e hā naʻe ʻikai lava ai ke maʻu ʻe he fakahinohino naʻe fokotuʻutuʻu ʻe Sihosafaté ha tākiekina tuʻuloá? ʻOku hoko atu ʻa e lēkōtí: “Nae heeki ai teuteu ho nau loto e he kakai ki he Otua oe nau gaahi tamai.” Naʻa nau fanongo kae ʻikai lava ke nau ngāue ʻo fakatatau ki ai. Mahalo naʻa nau ongoʻi ko e fononga ki he temipale ʻi Selusalemá ke fai ʻa e ngaahi feilaulaú naʻe faingatāmaki. Ko e hā pē ʻa e tuʻungá, ko honau lotó naʻe ʻikai ke ueʻi ia ʻe he tuí.
Ke fakaʻehiʻehi mei he tēkina ʻo toe foki ki he ngaahi founga ʻo e māmani ʻa Sētané, kuo pau ke tau teuʻi hotau lotó ke ne maʻu ʻa e fakahinohino ʻoku tokonaki mai ʻe Sihova ʻi he ʻaho ní. Anga-fēfē? Ko e founga mahuʻinga ʻe taha ko e lotú. ʻOku totonu ke tau lotu ke tau maʻu ʻa e fakahinohino fakaʻotuá fakataha mo ha laumālie houngaʻia. (Sāme 27:4; 95:2) ʻE tokoniʻi kitautolu ʻe he meʻá ni ke tau houngaʻia ʻi he ngaahi feinga ʻa hotau fanga tokouá, ʻa ia neongo ʻenau taʻehaohaoá, ʻoku nau fakafaingamālieʻi kinautolu ke ngāueʻaki ʻe Sihova ʻi hono akoʻi ʻa hono kakaí. Te ne ueʻi kitautolu ke tau fakamālō kia Sihova ʻo ʻikai ki he ngaahi meʻa foʻou pē ʻoku tau akó kae toe pehē ki he faingamālie ke fakalahi ai ʻetau houngaʻia ki he ngaahi meʻa kuo tau ako ki muʻá. ʻI hono maʻu ʻa e holi ke fai kakato ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá, ʻoku tau lotu: “E Jihova, ako kiate au ho hala; . . . gaohi ke taha be hoku loto ke manavahe ki ho huafa.”—Sāme 86:11, PM.
Fakahangataha Hoʻo Tokangá
ʻOku lahi ʻa e ngaahi fakafaingataʻaʻiaʻanga ki heʻetau fanongo tokangá. ʻOku fihituʻu nai hotau ʻatamaí ʻi he ngaahi loto-moʻuá. Ko e longoaʻa mo e ngaungaue ʻi he kau fanongó pe ʻi tuʻa ʻi he feituʻu faiʻanga fakatahá te ne fakahohaʻasi nai kitautolu. Ko e ngaahi hohaʻa fakaesinó te ne ʻai nai ke faingataʻa kiate kitautolu ke tau tokangataha. Ko e faʻahinga ʻoku ʻi ai ʻenau fānau īkí ʻoku nau faʻa ʻiloʻi ʻoku vaeua ʻenau tokangá. Ko e hā ʻe lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke tauhi ʻetau tokangá ke fakahangataha ki he polokalamá?
ʻOku tākiekina mālohi ʻe he matá ʻa e feituʻu ʻoku tau fakahangataha ki ai ʻetau tokangá. Ngāueʻaki ho matá ke ne tokoniʻi koe ke ke tokangataha ʻaki hono tuku maʻu ia ʻi he tokotaha malangá. ʻI he taimi ʻokú ne lave ai ki ha konga Tohitapu—naʻa mo ha konga anga-maheni—kumi ki ai, pea muimui ʻi heʻene lau iá. Talitekeʻi ʻa e fakatauele ke ke hanga ki he feituʻu ʻoku haʻu mei ai ʻa e longoaʻa mo e ngaungaue kotoa pē. Kapau ʻoku fakafonu ʻe ho matá ho ʻatamaí ʻaki ha fakamatala fakahohaʻa, te ke tō ai mei he meʻa lahi ʻoku fakahoko mai mei he peletifōmú.
Kapau ʻoku ʻi ai ha “ngaahi fakakaukau fakahohaʻa” ʻokú ne ʻai ke faingataʻa kiate koe ke ke tokangataha ki he polokalamá, lotu kia Sihova ke maʻu ha ʻatamai mo e loto nonga ʻoku fiemaʻu ki he tokangá. (Sāme 94:19, NW; Fili. 4:6, 7) Fai hokohoko ia kapau ʻoku fiemaʻu. (Mt. 7:7, 8) Ko e ngaahi fakataha ʻa e fakatahaʻangá ko ha tokonaki ia meia Sihova. ʻE lava ke ke falala pau ʻokú ne loto ke ke maʻu ʻaonga mei ai.—1 Sione 5:14, 15.
Fanongo ki he Ngaahi Malangá
Ngalingali, te ke lava ke manatuʻi ʻa e ngaahi poini fakamānako kuó ke fanongo ai ʻi he ngaahi malangá. Kae kehe, ko e fanongo ki ha malangá, ʻoku kau ki ai ʻa e meʻa lahi ange ʻi hono tānaki pē ʻa e ngaahi poini tuʻu-ki-muʻá. Ko ha malanga ʻoku hangē ia ha fonongá. Neongo ʻe ʻi ai nai ʻa e ngaahi meʻa fakamānako ke sio ai ʻi he fai ʻo e fonongá, ko e meʻa tefitó ʻa e feituʻu ʻoku fai ki ai ʻa e fonongá, ʻa e taumuʻá. ʻE feinga nai ʻa e tokotaha malangá ke tataki ʻa e kau fanongó ki ha fakamulituku pau pe ueʻi kinautolu ke nau fai ha ngāue.
Fakakaukau angé ki he lea naʻe fai ʻe Siosiua ki he puleʻanga ʻo ʻIsilelí, ʻoku lēkooti ʻi he Siosiua 24:1-15. Ko ʻene taumuʻá ke ueʻi ʻa e kakaí ke nau fai ha tuʻu taʻefakangaloku maʻá e lotu moʻoní ʻaki hono fakamavaheʻi fakaʻaufuli kinautolu mei he tauhi ʻaitoli ʻa e ngaahi puleʻanga takatakaí. Ko e hā naʻe mātuʻaki mahuʻinga ai iá? Ko e mafolalahia ʻa e lotu loí naʻá ne ʻomai ha fakamanamana mafatukituki ki he tuʻunga lelei ʻo e puleʻangá pea mo Sihová. Naʻe tali ʻa e kakaí ki he kole ʻa Siosiuá ʻaki ʻenau pehē: “Mole ke mamaʻo haʻamau liʻaki ʻa Sihova ke tauhi ʻotua kehe; . . . te mau tauhi ʻa Sihova.” Pea naʻa nau fai ia!—Sios. 24:16, 18, 31.
ʻI hoʻo fanongo ki ha malanga, feinga ke ʻilo ʻa hono taumuʻá. Fakakaukau angé ki he founga ʻo e tokoni ʻa e ngaahi poini ʻoku ʻomai ʻe he tokotaha malangá ki hono aʻusia ʻo e taumuʻa ko iá. ʻEke hifo kiate koe tonu ʻa e meʻa ʻoku fiemaʻu ʻe he fakamatalá ke ke faí.
Fanongo Lolotonga ʻa e Ngaahi Lāuleá
Ko e Ako Taua Leʻo, ko e Ako Tohi ʻa e Fakatahaʻangá, mo e ngaahi konga ʻo e Fakataha Ngāué, ʻoku fai ia ʻi he tuʻunga ko e ngaahi lāulea ʻi he fehuʻi mo e tali, ʻo e fakamatala kuo pulusi makatuʻunga ʻi he Tohitapú.
ʻI he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi, ko e fanongo lolotonga ha lāuleá, ʻoku hangē ia ko ha kau ʻi he fetalanoaʻakí. Ke maʻu ʻaonga kakató, fanongo lelei. Tokanga ki he tafaʻaki ʻoku huʻu ki ai ʻa e lāuleá. Fakatokangaʻi ʻa e anga ʻo hono fakamamafaʻi ʻe he faiakó ʻa e kaveingá pea mo e ngaahi poini tefitó. Fai ha tali fakaeʻatamai ki heʻene ngaahi fehuʻí. Fanongo ʻi he fakamatalaʻi mo e ngāueʻaki ʻe he niʻihi kehé ʻa e fakamatalá. Ko e sio ki he fakamatalá mei he vakai ʻa e niʻihi kehé te ne ʻoatu nai ai kiate koe ʻa e fakamaama foʻou ki ha kaveinga anga-maheni. Tokoni ki he fefetongiʻaki fakakaukaú ʻaki hano fai ha ngaahi fakahāhaaʻi tonu ʻa hoʻo tuí.—Loma 1:12.
Ko hono ako ki muʻa ʻa e fakamatala kuo vaheʻí te ne tokoniʻi koe ke ke kau ʻi he lāuleá pea ke muimui ʻi he ngaahi fakamatala ʻoku fai ʻe he niʻihi kehé. Kapau ʻoku ʻai ʻe ho ngaahi tuʻungá ke faingataʻa hono ako fakaʻāuliliki ʻa e fakamatalá, vaheʻi ʻi ha tuʻunga ha miniti siʻi ke maʻu ha vakai fakalūkufua ki he fakamatalá ki muʻa ʻi he fakatahá. Ko hono fai ení te ne ʻai ai koe ke ke malava ʻo maʻu ʻa e meʻa lahi ange mei he lāuleá.
Fanongo ʻi he Ngaahi ʻAsemipilií mo e Ngaahi Fakataha-Lahí
ʻI he ngaahi ʻasemipilií mo e ngaahi fakataha-lahí, ʻoku ngalingali ʻe lahi ange ai ʻa e ngaahi fakahohaʻá ia ʻi heʻene hoko ʻi he ngaahi fakataha ʻa e fakatahaʻangá. ʻE lava ke ʻai ʻe he meʻá ni ʻa e fanongó ko ha pole lahi ange. Ko e hā ʻe lava ke ne tokoniʻi kitautolú?
Ko ha meʻa tefito mahuʻinga ko e maʻu ha mālōlō feʻunga ʻi he poʻulí. Ki muʻa ke kamata ʻa e polokalamá ʻi he ʻaho taki taha, fokotuʻu maʻu ʻa e kaveingá ʻi he ʻatamaí. Sio ki he ʻuluʻi kaveinga ʻo e malanga taki taha, pea feinga ke tomuʻa fakakaukau ki he meʻa ʻe fakahokó. Ngāueleleiʻaki hoʻo Tohitapú. ʻOku ʻiloʻi ʻe he kakai tokolahi ko hono fai ha hiki nouti nounou ʻo e ngaahi poini tefitó ʻokú ne tokoniʻi kinautolu ke tauhi ai honau ʻatamaí ke fakahangataha ki he polokalamá. Hiki ʻa e fakahinohino ʻokú ke palani ke ngāueʻaki ʻi hoʻo moʻuí tonu pea mo hoʻo ngāue fakafaifekaú. Lāulea ki ha ngaahi poini siʻi ʻi hoʻo fononga ki he faiʻanga ʻasemipilií mo e fokí ʻi he ʻaho taki taha. ʻE tokoniʻi koe ʻe he meʻá ni ke ke manatuʻi ʻa e fakamatalá.
Akoʻi ʻa e Fānaú ke Fanongo
ʻE lava ʻe he ngaahi mātuʻa Kalisitiané ke tokoniʻi ʻenau fānaú—naʻa mo e kau valevalé—ke nau hoko ʻo “poto ki he fakamoʻuí” ʻaki hono ʻave kinautolu ki he ngaahi fakataha ʻa e fakatahaʻangá, ngaahi ʻasemipilií, mo e ngaahi fakataha-lahí. (2 Tim. 3:15, NW) Koeʻuhi ʻoku kehekehe ʻa e fānaú ʻi he ʻulungāngá mo e lōloa ʻo e taimi tokangá, ʻoku fiemaʻu ʻa e ʻiloʻiló ke tokoniʻi kinautolu ke nau ako ke fanongo tokanga. Te ke ʻiloʻi nai ʻoku ʻaonga ʻa e ngaahi fokotuʻu hokó.
ʻI ʻapí, fokotuʻutuʻu ʻa e ngaahi taimi ki hoʻo fānau īkí ke nau tangutu fakalongolongo ai ʻo lautohi pe sio ʻi he ngaahi fakatātā ʻi heʻetau ngaahi tohi faka-Kalisitiané. ʻI he ngaahi fakatahá, fakaʻehiʻehi mei hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi meʻa vaʻingá ke ʻai ke fakafemoʻuekina ki ai ʻa e fānaú. Hangē ko ia naʻe hoko moʻoni ʻi ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá, ʻoku pehē pē ʻi he ʻahó ni ko e ʻi ai ʻa e fānau īkí “koeʻuhi ke nau fanongoa, pea koeʻuhi ke nau maʻu akonaki.” (Teu. 31:12) ʻO ka ʻaonga, ʻoku ʻoange ʻe he ngaahi mātuʻa ʻe niʻihi ʻo aʻu ki he fānau kei siʻi ʻaupitó ʻa e ngaahi tatau fakafoʻituitui ʻo e ngaahi tohi ʻoku fai ki ai ʻa e lāuleá. ʻI he tupu hake ʻa e fānaú ʻo kiʻi lalahi angé, tokoniʻi kinautolu ke nau teuteu ke kau ʻi he ngaahi polokalama ʻoku fiemaʻu ke kau ki ai ʻa e kau fanongó.
ʻOku fakaeʻa ʻe he Ngaahi Konga Tohitapú ha fehokotaki vāofi ʻi he vahaʻa ʻo e fanongo kia Sihová pea mo e talangofua kiate iá. ʻOku lava ke mahino ʻa e meʻá ni ʻi he ngaahi lea ʻa Mōsese ki he puleʻanga ʻo ʻIsilelí: “Kuo u fokotuʻu ʻi ho ʻao ʻa e moʻui mo e mate, ʻa e monu mo e mala: ko ia ke ke fili ki he moʻui . . . ʻofa kia Sihova ko ho ʻOtua, ke fakaongo ki hono leʻo, pea ke pikitai kiate ia.” (Teu. 30:19, 20, fakaʻītali ʻamautolu.) ʻI he ʻahó ni, ko e fanongo ki he fakahinohino ʻoku tokonaki mai ʻe Sihová pea talangofua ʻo ngāueʻaki ia ʻi heʻetau moʻuí, ʻoku mahuʻinga ia ki hono maʻu ʻa e hōifua mo e tāpuaki ʻa e ʻOtuá ko e moʻui taʻengatá. He mātuʻaki mahuʻinga leva ē, ke tau tokanga ki he enginaki ʻa Sīsuú: “Mou tokanga ki he anga ʻo hoʻomou fanongo”!—Luke 8:18.