VAHE HONGOFULUMĀFĀ
Founga ke ʻAi Ai ke Fiefia ʻa Hoʻo Moʻui Fakafāmilí
Ko e hā ʻoku fiemaʻú ke hoko ai ko ha husepāniti leleí?
ʻE lava fēfē ke lavameʻa ha fefine he tuʻunga ko ha uaifí?
Ko e hā ʻoku kau ʻi he hoko ko ha mātuʻa leleí?
ʻE lava fēfē ke tokoni ʻa e fānaú ki hono ʻai ʻa e moʻui fakafāmilí ke fiefiá?
1. Ko e hā ʻa e kī ki ha moʻui fakafāmili fiefiá?
ʻOKU fiemaʻu ʻe Sihova ko e ʻOtuá ke fiefia ʻa hoʻo moʻui fakafāmilí. Ko ʻene Folofolá, ʻa e Tohi Tapú, ʻoku tokonaki mai ai ʻa e tataki ki he mēmipa taki taha ʻi he fāmilí, ʻo fakamatalaʻi ai ʻa e ngafa ʻoku fiemaʻu mai ʻe he ʻOtuá ke fakahoko ʻe he tokotaha taki taha. ʻI he taimi ʻoku fakahoko ai ʻe he ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí honau ngafá ʻo fehoanaki mo e akonaki ʻa e ʻOtuá, ʻoku mātuʻaki fakafiemālie ai ʻa e olá. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “ʻOku monūʻia [pe fiefia] pe ʻa kinautolu ʻoku maʻu ʻa e folofola ʻa e ʻOtua, ʻo tauhi ki ai”!—Luke 11:28.
2. Ko e fiefia ʻa e fāmilí ʻoku fakatuʻunga ia ʻi heʻetau ʻiloʻi ʻa e hā?
2 Ko e fiefia ʻa e fāmilí ʻoku fakatuʻunga tefito ia ʻi heʻetau ʻiloʻi ʻoku tupu ʻa e fāmilí meia Sihova, ʻa e tokotaha naʻe ui ʻe Sīsū ‘Ko ʻetau Tamaí.’ (Mātiu 6:9) Ko e ʻi ai ʻa e fāmili kotoa pē ʻi māmaní koeʻuhi ko ʻetau Tamai fakahēvaní—pea ʻokú ne ʻafioʻi moʻoni ʻa e meʻa ʻokú ne ʻai ʻa e ngaahi fāmilí ke fiefiá. (Efeso 3:14, 15) Ko ia ai, ko e hā ʻoku akoʻi ʻe he Tohi Tapú fekauʻaki mo e ngafa ʻo e mēmipa taki taha ʻi he fāmilí?
TUPUʻANGA FAKAʻOTUA ʻO E FĀMILÍ
3. ʻOku anga-fēfē hono fakamatalaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e kamata ʻo e fāmili fakaetangatá, pea ko e hā ʻoku tau ʻiloʻi ai ʻoku moʻoni ʻa e meʻa ʻokú ne leaʻakí?
3 Naʻe fakatupu ʻe Sihova ʻa e ʻuluaki ongo meʻa fakaetangatá, ʻa ʻĀtama mo ʻIvi, pea fakatahaʻi kinaua ʻi he tuʻunga ko e husepāniti mo e uaifi. Naʻá ne tuku kinaua ʻi ha ʻapi palataisi fakaemāmani fakaʻofoʻofa—ko e ngoue ko ʻĪtení—pea tala ange kiate kinaua ke na maʻu fānau. “Mo fakatupu, mo fakatokolahi, mo fakafonu ʻa mamani,” ko e folofola ange ia ʻa Sihová. (Senesi 1:26-28; 2:18, 21-24) ʻOku ʻikai ko ha talanoa pē eni pe ko ha fananga, he naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū ko e meʻa ʻoku leaʻaki ʻi he Senesí fekauʻaki mo e kamata ʻa e moʻui fakafāmilí ʻoku moʻoni. (Mātiu 19:4, 5) Neongo ʻoku tau fehangahangai mo e ngaahi palopalema lahi pea ko e moʻui he taimi ní ʻoku ʻikai hangē ia ko e meʻa naʻe fakataumuʻa ki ai ʻe he ʻOtuá, tau sio angé ki he ʻuhinga ʻoku ala lava ai ʻa e fiefia ʻi he lotoʻi fāmilí.
4. (a) ʻE lava fēfē ke tokoni ʻa e mēmipa taki taha ʻo e fāmilí ki he fiefia ʻa e moʻui fakafāmilí? (e) Ko e hā ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ai ki he fiefia ʻa e fāmilí ʻa hono ako ʻa e moʻui ʻa Sīsuú?
4 ʻE lava ke tokoni ʻa e mēmipa taki taha ʻo e fāmilí ke ʻai ke fiefia ʻa e moʻui fakafāmilí ʻaki ʻa e faʻifaʻitaki ki he ʻOtuá ʻi hono fakahāhā ʻa e ʻofá. (Efeso 4:32e, 33 [5:1, 2, PM]) Ko ia ai, ʻe lava fēfē ke tau faʻifaʻitaki ki he ʻOtuá, koeʻuhí ʻoku ʻikai malava ke tau sio kiate ia? ʻE lava ke tau ako ʻa e anga ʻo e ngaahi ngāue ʻa Sihová koeʻuhi naʻá ne fekau mai ʻa hono ʻAlo ʻuluaki fakatupú mei hēvani ki he māmaní. (Sione 1:14, 18) ʻI he taimi ʻo ʻene ʻi māmaní, ko e ʻAló ni, ʻa Sīsū Kalaisi, naʻá ne faʻifaʻitaki lelei ʻaupito ki heʻene Tamai fakahēvaní ʻa ia ko e sio mo fanongo kia Sīsuú naʻe hangē tofu pē ia ko e ʻi ai fakataha mo Sihova mo fanongo kiate Iá. (Sione 14:9) Ko ia ai, ʻi he ako fekauʻaki mo e ʻofa naʻe fakahāhā ʻe Sīsuú pea muimui ʻi heʻene faʻifaʻitakiʻangá, ʻe lava ke tau taki taha tokoni ai ki hono ʻai ke fiefia ange ʻa e moʻui fakafāmilí.
KO HA SĪPINGA KI HE NGAAHI HUSEPĀNITÍ
5, 6. (a) ʻOku anga-fēfē hono fokotuʻu ʻe he anga ʻo e tōʻongafai ʻa Sīsū ki he fakatahaʻangá ha faʻifaʻitakiʻanga ki he ngaahi husepānití? (e) Ko e hā kuo pau ke fai ke maʻu ai ʻa e fakamolemole ʻo e ngaahi angahalá?
5 ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú ko e ngaahi husepānití ʻoku totonu ke nau tōʻongafai ki honau ngaahi uaifí ʻi he founga tatau ʻo e tōʻongafai ʻa Sīsū ki heʻene kau ākongá. Fakakaukau ki he fakahinohino ko eni ʻa e Tohi Tapú: “ʻA e kau tangata, mou ʻofa ki homou ngaahi uaifi, ʻo hange foki ko Kalaisi ne ne ofaʻi ʻa e [fakatahaʻangá], ʻo ne liʻoa ʻa ʻEne ʻAfio koeʻuhi ko ia: . . . ʻOku totonu ke pehe foki ʻa e ʻofa ʻa e ngaahi husepaniti ki siʻonau ngaahi uaifi, he ko siʻonau sino kinautolu. Ko ia ʻoku ne ʻofa ki hono uaifi ʻoku ne ʻofa kiate ia. Seuke, ʻanefē ia ʻa e fehiʻa ʻa ha taha ki hono kakano oʻona; kaekehe ʻoku ne fafanga mo tauhi ia, ʻo hangē foki ko e fai ʻa Kalaisi ki he [fakatahaʻangá].”—Fakaʻītali ʻamautolu; Efeso 5:23, 25-29.
6 Ko e ʻofa ʻa Sīsū ki heʻene fakatahaʻanga ʻo e kau ākongá ʻoku fokotuʻu ai ha faʻifaʻitakiʻanga haohaoa ki he ngaahi husepānití. Ko Sīsuú naʻe “ofa be ia ki ai o aʻu ki he gataaga,” ʻo ne feilaulauʻi ʻene moʻuí maʻanautolu, neongo naʻe ʻikai ʻaupito te nau haohaoa. (Sione 13:1, PM; 15:13) ʻI he founga meimei tatau, ʻoku ekinaki ki he ngaahi husepānití: “Mou [hanganaki] ʻofa ki homou ngaahi uaifi, ʻo ʻoua ʻe kona homou loto kiate kinautolu.” (Kolose 3:19) Ko e hā te ne tokoniʻi ha husepāniti ke ne ngāueʻaki ʻa e akonaki ko iá, tautefito kapau ʻoku ʻikai lava ʻa hono uaifí ʻi ha ngaahi taimi ke ne ngāue ʻi he fakapotopotó? ʻOku totonu ke ne manatuʻi ʻa ʻene ngaahi fehālaakí tonu pea mo e meʻa kuo pau ke ne fai ke maʻu ai ʻa e fakamolemole ʻa e ʻOtuá. Ko e hā ʻa e meʻa ko iá? Kuo pau ke ne fakamolemoleʻi ʻa e faʻahinga ʻoku faiangahala kiate iá, pea ʻoku kau ai ʻa hono uaifí. Ko e moʻoni, ʻoku totonu ke fai ʻe he uaifí ʻa e meʻa tatau. (Mātiu 6:12, 14, 15) ʻOkú ke sio ki he ʻuhinga kuo leaʻaki ai ʻe he niʻihi ʻo pehē ko ha nofo mali lavameʻa ko e fakataha ia ʻa ha ongo meʻa faʻa fakamolemole ʻe toko uá?
7. Ko e hā naʻe fakakaukauʻi ʻe Sīsuú, ʻo ne fokotuʻu ai ʻa e faʻifaʻitakiʻanga ko e hā ki he ngaahi husepānití?
7 ʻOku toe lelei foki ke fakatokangaʻi ʻe he ngaahi husepānití naʻe fakahaaʻi maʻu pē ʻe Sīsū ʻa e fakaʻatuʻi ki heʻene kau ākongá. Naʻá ne fakakaukauʻi honau ngaahi ngataʻangá mo ʻenau ngaahi fiemaʻu fakaesinó. Ko e fakatātaá, ʻi he taimi naʻa nau helaʻia aí, naʻá ne pehē: “Mou ōmi ki ha potu lala fakaekimoutolu pe, ʻo mālōlō siʻi.” (Maake 6:30-32) Ko e ngaahi uaifí foki ʻoku taau ke fakaʻatuʻi ʻo fakakaukauʻi lelei kinautolu. ʻOku fakamatalaʻi kinautolu ʻe he Tohi Tapú ko e “hama vaivai” ʻa ia ʻoku fekauʻi ai ʻa e ngaahi husepānití ke nau fai kiate kinautolu ʻa e “fakaʻapaʻapa.” Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí ko e husepānití mo e uaifí fakatouʻosi ʻokú na maʻu tatau pē ʻa e “kelesi ko e moʻui.” (1 Pita 3:7) ʻOku totonu ke manatuʻi ʻe he ngaahi husepānití ko e faitōnungá, ʻo ʻikai pe ko e tangata pe fefine ʻa e tokotahá, ʻokú ne ʻai ha taha ke mahuʻinga ki he ʻOtuá.—Sāme 101:6.
8. (a) ʻOku anga-fēfē ʻa e pehē ko ha husepāniti “ʻoku ne ʻofa ki hono uaifi ʻoku ne ʻofa kiate ia”? (e) Ko e hoko ko e “kakano pe taha” ʻoku ʻuhinga iá ko e hā ki ha husepāniti mo hono uaifí?
8 ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú ko ha husepāniti “ʻoku ne ʻofa ki hono uaifi ʻoku ne ʻofa kiate ia.” ʻOku peheé koeʻuhí ko ha tangata mo hono uaifí “ʻoku ʻikai te na kei ua, ka ko e kakano pe taha,” hangē ko ia naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsuú. (Fakaʻītali ʻamautolu; Mātiu 19:6) Ko ia kuo pau ke na fakangatangata ʻena ngaahi manako fakaefehokotaki fakasinó kiate kinaua pē. (Palovepi 5:15-21; Hepelu 13:4) ʻE lava ke na fai eni kapau ʻokú na fakahāhā ʻa e tokanga taʻesiokita ki heʻena ngaahi fiemaʻu fakaekinauá. (1 Kolinito 7:3-5) ʻOku taau ke fakatokangaʻi ʻa e fakamanatu: “ʻAnefē ia ʻa e fehiʻa ʻa ha taha ki hono kakano oʻona; kaekehe ʻoku ne fafanga mo tauhi ia.” ʻOku fiemaʻu ke ʻofa ʻa e ngaahi husepānití ki honau ngaahi uaifí ʻo hangē pē ko ʻenau ʻofa kiate kinautolú, ʻo manatuʻi te nau fai ha fakamatala ki honau ʻulu ʻonautolú, ʻa Sīsū Kalaisi.—Fakaʻītali ʻamautolu; Efeso 5:29; 1 Kolinito 11:3.
9. Ko e hā ʻa e ʻulungāanga ʻo Sīsū ʻoku lave ki ai ʻi he Filipai 1:8, pea ko e hā ʻoku totonu ai ke fakahāhā ʻe he ngaahi husepānití ʻa e ʻulungāanga ko ení ki honau ngaahi uaifí?
9 Naʻe lea ʻa e ʻapositolo ko Paulá fekauʻaki mo e ‘ongoʻi ʻofa fakaalaala ʻa ia ʻoku maʻu ʻe Kalaisi Sīsuú.’ (Filipai 1:8, NW) Ko e tuʻunga fakaalaala ʻo Sīsuú ko ha ʻulungāanga fakaivifoʻou ia, ko e ʻulungāanga ia naʻe fakamānako ki he kau fefine ko ia naʻa nau hoko ko ʻene kau ākongá. (Sione 20:1, 11-13, 16) Pea ʻoku fakaʻamu ʻa e ngaahi uaifí ki he ʻofa fakaalaala mei honau ngaahi husepānití.
KO HA FAʻIFAʻITAKIʻANGA KI HE NGAAHI UAIFÍ
10. ʻOku anga-fēfē hono ʻomai ʻe Sīsū ha faʻifaʻitakiʻanga ki he ngaahi uaifí?
10 Ko e fāmilí ko ha kautaha ia, pea ke lele leleí, ʻoku fiemaʻu ki ai ha ʻulu. Naʻa mo Sīsū ʻoku ʻi ai ʻa e Tokotaha ʻokú ne anganofo ki ai ko hono ʻUlu. “Ko e ʻulu ʻo Kalaisi ko e ʻOtua,” ʻo hangē pē “ko e ʻulu ʻo e fefine ko e tangata.” (1 Kolinito 11:3) Ko e anganofo ʻa Sīsū ki he tuʻunga-ʻulu ʻo e ʻOtuá ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ia, koeʻuhí ko kitautolu kotoa ʻoku ʻi ai ha ʻulu ʻa ia kuo pau ke tau anganofo ki ai.
11. Ko e hā ʻa e fakakaukau ʻoku fiemaʻu ke maʻu ʻe ha uaifi ki hono husepānití, pea ko e hā nai ʻe hoko ko e ola ia ʻo hono ʻulungāangá?
11 Ko e kau tangata taʻehaohaoá ʻoku nau fai ʻa e ngaahi fehālaaki pea faʻa tōnounou mei he hoko ko e ngaahi ʻuluʻi fāmili haohaoá. Ko ia ai, ko e hā ʻoku totonu ke fai ʻe ha uaifi? ʻOku ʻikai totonu ke ne fakasiʻisiʻi ʻa e meʻa ʻoku fai ʻe hono husepānití pe feinga ke maʻu ʻa hono tuʻunga-ʻulú. ʻOku lelei ki ha uaifi ke ne manatuʻi ʻi he vakai mai ʻa e ʻOtuá, ʻoku mahuʻinga lahi ha laumālie anga-vaivai mo anga-malū. (1 Pita 3:4) ʻI hono fakahāhā ha laumālie peheé, te ne ʻiloʻi ʻoku faingofua ange ai ke fakahāhā ʻa e anganofo fakaʻotuá, naʻa mo e ʻi he ngaahi tuʻunga faingataʻá. ʻIkai ko ia pē, ʻoku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Ko e uaifi ke ne fakaʻapaʻapa [pe ʻapasia loloto] ki hono husepaniti.” (Efeso 5:33) Kae fēfē kapau ʻoku ʻikai ke tali ʻe he husepānití ʻa Kalaisi ʻi he tuʻunga ko hono ʻUlú iá? ʻOku ekinaki ʻa e Tohi Tapú ki he ngaahi uaifí: “Mou anganofo ki homou ngaahi husepaniti; koeʻuhi ka ai ha niʻihi ʻoku talangataʻa ki he folofola, heiʻilo ʻe maʻu mai kinautolu ʻaki ʻa e ngaahi toʻonga ʻa honau ngaahi uaifi, kae ʻikai ʻaki ha lea; heʻenau mamata ki he maʻa ʻo hoʻomou fakafeangai mo taka ʻapasia [loloto].”—Fakaʻītali ʻamautolu; 1 Pita 3:1, 2.
12. Ko e hā ʻoku ʻikai hala ai ki ha uaifi ke ne fakahā ʻi he tuʻunga ʻapasia ʻa ʻene ngaahi fakakaukaú?
12 Pe ko hono husepānití ko ha kaungātui pe ʻikai, ʻoku ʻikai ke fakahāhā ʻe ha uaifi ha taʻeʻapasia kapau ʻokú ne fakahaaʻi ʻi he tuʻunga fakapotopoto ha fakakaukau ʻa ia ʻoku kehe ia mei he fakakaukau ʻa e husepānití. ʻOku tonu nai ʻene fakakaukaú, pea ʻe lava ke maʻu ʻaonga ʻa e fāmilí fakakātoa kapau ʻe fanongo ʻa e husepānití kiate ia. Neongo naʻe ʻikai loto-tatau mo ia ʻa ʻĒpalahame ʻi he taimi naʻe fakahaaʻi ange ai ʻe hono uaifí, ʻe Sela, ha fakaleleiʻanga ʻaonga ki ha palopalema fakafāmili ʻe taha, naʻe tala ange ʻe he ʻOtuá kiate ia: “Tuitala pe ki heʻene lea.” (Senesi 21:9-12) Ko e moʻoni, ʻi he taimi ʻoku fai ai ʻe ha husepāniti ha fili aofangatuku ʻa ia ʻoku ʻikai fepaki mo e lao ʻa e ʻOtuá, ʻoku fakahaaʻi ʻe hono uaifí ʻa ʻene anganofó ʻaki ʻene poupouʻi ia.—Ngāue 5:29; Efeso 5:24.
Ko e hā ʻa e faʻifaʻitakiʻanga lelei naʻe ʻomai ʻe Sela ki he ngaahi uaifí?
13. (a) Ko e hā ʻoku ekinaki ʻe he Taitusi 2:4, 5 ki he kau fefine malí ke nau faí? (e) Ko e hā ʻa e lau ʻa e Tohi Tapú fekauʻaki mo e māvaé pea mo e veté?
13 ʻI hono fakahoko ʻa hono ngafá, ʻe lava ke fai ai ʻe ha uaifi ʻa e meʻa lahi ʻi hono tokangaʻi ʻo e fāmilí. Ko e fakatātaá, ʻoku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ko e kakai fefine malí ʻoku fiemaʻu “ke nau ʻofa ki honau ngaahi husepaniti, pea ʻofa ki heʻenau fanau, ke nau angafakapotopoto, ke nau angamaʻa, ke nau ngaue ʻi ʻapi, ke nau angalelei, ke nau anganofo ki honau ngaahi husepaniti.” (Taitusi 2:4, 5) Ko ha uaifi pea ko e faʻē ʻa ia ʻoku ngāue ʻi he founga ko ení te ne maʻu ʻa e ʻofa mo e fakaʻapaʻapa tuʻuloa ʻa hono fāmilí. (Palovepi 31:10, 28) Kae kehe, koeʻuhi ko e nofo malí ko ha fakatahaʻi ia ʻo e ongo meʻa tāutaha taʻehaohaoa, ko ha ngaahi tuʻunga mafatukituki ʻe iku nai ai ki ha māvae pe vete. ʻOku fakaʻatā mai ʻe he Tohi Tapú ke fai ha māvae ʻi he malumalu ʻo e ngaahi tuʻunga pau. Neongo ia, ko e māvaé kuo pau ke ʻoua ʻe fakamaʻamaʻaʻi, he ʻoku akonaki ʻa e Tohi Tapú: “Ke ʻoua naʻa mavae ʻa e fefine mo hono husepaniti: . . . pea ke ʻoua naʻa tukuange ʻe he husepaniti hono uaifi.” (1 Kolinito 7:10, 11) Pea ko e feʻauaki pē ha taha ʻo e ongo meʻa malí ʻoku ʻomai ai ʻa e makatuʻunga Fakatohitapu ki he veté.—Mātiu 19:9.
KO HA FAʻIFAʻITAKIʻANGA HAOHAOA KI HE NGAAHI MĀTUʻÁ
14. Naʻe anga-fēfē ʻa e tōʻongafai ʻa Sīsū ki he fānaú, pea ko e hā ʻoku fiemaʻu ʻe he fānaú mei heʻenau ongo mātuʻá?
14 Naʻe fokotuʻu ʻe Sīsū ha faʻifaʻitakiʻanga haohaoa ki he ngaahi mātuʻá ʻi he founga ʻo ʻene tōʻongafai ki he fānaú. ʻI he taimi naʻe feinga ai ʻa e niʻihi kehé ke taʻofi ʻa e fānau īkí mei heʻenau fakaofiofi kia Sīsuú, naʻá ne pehē: “Tuku pē ʻa e kau tamaiki ke nau haʻu kiate au; ʻoua ʻe taʻofi kinautolu.” ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú naʻá ne hanga leva ʻo “hapai ʻa e kau tamaiki, ʻo ne ʻai hono nima kiate kinautolu, ʻo ne fuʻu tāpuekina.” (Maake 10:13-16) Koeʻuhi naʻe vaheʻi ʻe Sīsu ʻa e taimi ki he fānau īkí, ʻikai ʻoku totonu ke ke fai ʻa e meʻa tatau ki ho ngaahi fohá mo e ngaahi ʻofefiné tonu? ʻOku nau fiemaʻu, ʻo ʻikai ko hao kiʻi taimi siʻisiʻi, ka ko ha fuʻu taimi lahi. ʻOku fiemaʻu ke ke vaheʻi ʻa e taimi ke akoʻi kinautolu, he ko e meʻa ia ʻoku fakahinohino ʻe Sihova ki he ngaahi mātuʻá ke nau faí.—Teutalonome 6:4-9.
15. Ko e hā ʻe lava ke fai ʻe he ngaahi mātuʻá ke maluʻi ʻenau fānaú?
15 ʻI he hoko ʻa e māmani ko ení ʻo toe fulikivanu lahi angé, ʻoku fiemaʻu ʻe he fānaú ʻa e ongo mātuʻa ʻa ia te na maluʻi kinautolu mei he kakai ʻoku nau feinga ke fakatupu ha maumau kiate kinautolú, hangē ko e faʻahinga ʻoku nau pāʻusiʻi fakaefehokotaki fakasino ʻa e fānaú. Fakakaukau ki he anga hono maluʻi ʻe Sīsū ʻa ʻene kau ākongá, ʻa ia naʻá ne ui ʻi he ʻofa ko “siʻi fanau.” ʻI he taimi naʻe puke ai pea vave ke tāmateʻí, naʻe fokotuʻutuʻu ai ʻe Sīsū ha founga ke nau hao ai. (Sione 13:33; 18:7-9) ʻI he tuʻunga ko ha mātuʻá, ʻoku fiemaʻu ke ke tokanga ki he ngaahi feinga ʻa e Tēvoló ke fakatupu ha maumau ki hoʻo fānau īkí. ʻOku fiemaʻu ke ke ʻoange kiate kinautolu ʻa e fakatokanga tokamuʻa.a (1 Pita 5:8) Kuo ʻikai ʻaupito ha taimi ki muʻa ne toe lahi ange ai ʻa e fakamanamana ki heʻenau malu fakaesinó, fakalaumālié mo fakaeʻulungāangá.
Ko e hā ʻe lava ke ako ʻe he ngaahi mātuʻá mei he anga ʻo e tōʻongafai ʻa Sīsū ki he fānaú?
16. Ko e hā ʻe lava ke ako ʻe he ngaahi mātuʻá mei he founga ʻo hono fakaleleiʻi ʻe Sīsū ʻa e ngaahi taʻehaohaoa ʻa ʻene kau ākongá?
16 ʻI he pō ki muʻa ke pekia ʻa Sīsuú, naʻe fakafekiki ai ʻa ʻene kau ākongá pe ko hai naʻe lahi ange ʻi honau haʻohaʻongá. ʻI he ʻikai ke ne ʻita kiate kinautolú, naʻe hokohoko anga-ʻofa atu ʻe Sīsū ʻa ʻene ekinaki kiate kinautolú ʻaki ʻa e lea mo e faʻifaʻitakiʻanga. (Luke 22:24-27; Sione 13:3-8) Kapau ko ha mātuʻa koe, ʻe lava ke ke sio ki he founga ʻe lava ke ke muimui ai ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsuú ʻi he founga ʻo hoʻo fakatonutonu ʻa hoʻo fānaú? Ko e moʻoni, ʻoku nau fiemaʻu ʻa e akonakí, ka ʻoku totonu ke fai ia ʻi he tuʻunga “feʻunga” ʻo ʻikai ʻaupito ʻi he ʻita. ʻE ʻikai te ke loto ke lea taʻefakakaukau ʻo “hange ko e hokohokai ha heleta.” (Selemaia 30:11; Palovepi 12:18) Ko e akonakí ʻoku totonu ke fakahoko ia ʻi ha founga ʻa ia ʻe sio ai hoʻo kiʻi tamá ʻamui naʻe feʻungamālie moʻoni ia.—Efeso 6:4; Hepelu 12:9-11.
KO HA SĪPINGA KI HE FĀNAÚ
17. ʻI he founga fē naʻe fokotuʻu ai ʻe Sīsū ha faʻifaʻitakiʻanga haohaoa ki he fānaú?
17 ʻE lava ke ako ʻa e fānaú meia Sīsū? ʻIo, te nau lava! ʻI heʻene faʻifaʻitakiʻangá tonu, naʻe fakahaaʻi ai ʻe Sīsū ʻa e founga ʻoku totonu ai ke talangofua ʻa e fānaú ki heʻenau ongo mātuʻá. “Hange tofu pē hoku ako ʻe he Tamai,” ko ʻene leá ia, “ʻoku pehē ʻeku tala.” Naʻá ne tānaki mai: “ʻOku ou fai maʻuaipē ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ne hōhōʻia ai.” (Sione 8:28, 29) Naʻe talangofua ʻa Sīsū ki heʻene Tamai fakahēvaní, pea ʻoku tala ʻe he Tohi Tapú ki he fānaú ke nau talangofua ki heʻenau ongo mātuʻá. (Efeso 6:1-3) Neongo ko Sīsuú ko ha tama haohaoa, naʻá ne talangofua ki heʻene ongo mātuʻa fakaetangatá, ʻa Siosefa mo Mele, ʻa ia naʻá na taʻehaohaoa. Naʻe tokoni moʻoni ia ki he fiefia ʻa e mēmipa kotoa pē ʻi he fāmili ʻo Sīsuú!—Luke 2:4, 5, 51, 52.
18. Ko e hā naʻe talangofua maʻu ai pē ʻa Sīsū ki heʻene Tamai fakahēvaní, pea ko hai ʻoku fiefia ʻi he taimi ʻoku talangofua ai ʻa e fānaú ki heʻenau ongo mātuʻá he ʻaho ní?
18 ʻE lava ke sio ʻa e fānaú ki he ngaahi founga ʻe lava ke lahi ange ai ʻenau hangē ko Sīsuú ʻo ʻai ke fiefia ʻenau ongo mātuʻá? Ko e moʻoni, ko e fānau īkí ʻoku nau ʻiloʻi nai ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku faingataʻa ke talangofua ki heʻenau ongo mātuʻá, ka ko e meʻa ia ʻoku fiemaʻu ʻe he ʻOtuá ʻa e fānaú ke nau faí. (Palovepi 1:8; 6:20) Naʻe talangofua maʻu pē ʻa Sīsū ki heʻene Tamai fakahēvaní, naʻa mo e ʻi he malumalu ʻo e ngaahi tuʻunga faingataʻá. ʻI he taimi ʻe taha, ʻa ia naʻe finangalo ai ʻa e ʻOtuá ke fai ʻe Sīsū ʻa e meʻa naʻe tautefito ʻa ʻene faingataʻá, naʻe pehē ai ʻe Sīsū: “Ke ke fakalaka ʻa e ipu ni [ko ha fiemaʻu pau] meiate au.” Ka neongo ia, naʻe fai ʻe Sīsū ʻa e meʻa naʻe fiemaʻu ʻe he ʻOtuá, koeʻuhí naʻá ne ʻiloʻi naʻe ʻafioʻi ʻe heʻene Tamaí ʻa e meʻa ʻoku lelei taha kiate iá. (Luke 22:42) ʻI he ako ke talangofuá, ʻe ʻai ai ʻe he fānaú ʻenau ongo mātuʻá mo ʻenau Tamai fakahēvaní ke nau fiefia ʻaupito.b—Palovepi 23:22-25.
Ko e hā ʻoku totonu ke fakakaukau fekauʻaki mo ia ʻa e toʻutupú ʻi he taimi ʻoku ʻahiʻahiʻi ai kinautolú?
19. (a) ʻOku anga-fēfē hono ʻahiʻahiʻi ʻe Sētane ʻa e fānaú? (e) Ko e hā ʻa e ola ʻe hoko nai ki he ongo mātuʻá ʻi he ʻulungāanga kovi ʻa e fānaú?
19 Naʻe ʻahiʻahiʻi ʻe he Tēvoló ʻa Sīsū, pea ʻe lava ke tau fakapapauʻi te ne toe ʻahiʻahiʻi foki ʻa e fānaú ke nau fai ʻa e meʻa ʻoku halá. (Mātiu 4:1-10) ʻOku ngāueʻaki ʻe Sētane ko e Tēvoló ʻa e tenge mei he toʻumeʻá, ʻa ia ʻe lava ke faingataʻa hono talitekeʻí. He mātuʻaki mahuʻinga leva ē ko ia, ke ʻoua ʻe hokohoko feohi ʻa e fānaú mo e kau faihalá! (1 Kolinito 15:33) Ko e ʻofefine ʻo Sēkope ko Tainá naʻá ne hokohoko feohi mo e faʻahinga ʻa ia naʻe ʻikai te nau lotu kia Sihová, pea naʻe iku eni ki ha faingataʻa lahi. (Senesi 34:1, 2) Fakakaukau atu ki he founga ʻe lava ai ke mamahi ʻa e fāmilí kapau ʻe kau ha taha ʻo hono kau mēmipá ʻi ha fehokotaki fakasino taʻetaau!—Palovepi 17:21, 25.
KO E KĪ KI HE FIEFIA ʻA E FĀMILÍ
20. Ke maʻu ʻa e moʻui fakafāmili fiefiá, ko e hā kuo pau ke fai ʻe he mēmipa taki taha ʻi he fāmilí?
20 Ko e palopalema fakafāmilí ʻoku faingofua ange ke fekuki mo ia ʻi he taimi ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e akonaki ʻa e Tohi Tapú. Ko hono moʻoní, ko hono ngāueʻaki ʻa e akonaki ko iá ʻa e kī ki he fiefia ʻa e fāmilí. Ko ia husepāniti, ʻofa ki ho uaifí, pea tōʻongafai kiate ia ʻo hangē ko e tōʻongafai ʻa Sīsū ki heʻene fakatahaʻangá. Uaifi, anganofo ki he tuʻunga-ʻulu ʻa ho husepānití, pea muimui ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻa e uaifi lavameʻa ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Palovepi 31:10-31. Ngaahi Mātuʻa, akoʻi hoʻomou fānaú. (Palovepi 22:6) Ngaahi tamai, ‘pule lelei ki homou fale ʻomoutolú.’ (1 Timote 3:4, 5; 5:8) Pea talangofua ki hoʻomou ongo mātuʻá, fānau. (Kolose 3:20) ʻOku ʻikai ha taha ʻi he fāmilí ʻe haohaoa, he ʻoku fai ʻe he tokotaha kotoa ʻa e fehālaaki. Ko ia, anga-fakatōkilalo, ʻo kole fefakamolemoleʻaki.
21. Ko e hā ʻa e ngaahi ʻamanaki fakaofo ʻoku toka mei muʻá, pea ʻe lava fēfē ke tau maʻu ʻa e moʻui fakafāmili fiefiá he taimí ni?
21 Ko e moʻoni, ʻoku ʻi he Tohi Tapú ha akonaki mo e fakahinohino mahuʻinga lahi fau fekauʻaki mo e moʻui fakafāmilí. ʻIkai ngata aí, ʻokú ne akoʻi kitautolu fekauʻaki mo e māmani foʻou ʻa e ʻOtuá pea mo ha palataisi fakaemāmani ʻoku fonu ʻi he kakai fiefia ʻa ia ʻoku nau lotu kia Sihova. (Fakahā 21:3, 4) He ʻamanaki fakaofo ē ʻoku toka mei muʻá! Naʻa mo e taimí ni, ʻe lava ke tau maʻu ha moʻui fakafāmili fiefia ʻaki hono ngāueʻaki ʻa e fakahinohino ʻa e ʻOtuá ʻoku maʻu ʻi heʻene Folofolá, ʻa e Tohi Tapú.
a Ko e tokoni ki hono maluʻi ʻa e fānaú ʻoku maʻu ia ʻi he vahe 32 ʻo e tohi Ako mei he Faiako Lahí, ko e pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
b Ko e toki taimi pē ʻoku kole ai ʻe ha mātuʻa ki ha kiʻi tama ke ne maumauʻi e lao ʻa e ʻOtuá ʻe totonu ai ki he kiʻi tamá ke talangataʻá.—Ngāue 5:29.