ʻAPENITIKI
ʻOku Totonu Ke Tau Kātoangaʻi ʻa e Ngaahi ʻAho Mālōloó?
KO E Tohi Tapú ʻoku ʻikai ko e tupuʻanga ia ʻo e ngaahi ʻaho mālōlō manakoa fakalotu mo fakamāmani ʻa ia ʻoku kātoangaʻi ʻi he ngaahi feituʻu lahi ʻo e māmaní he ʻaho ní. Ko e hā leva ʻa e tupuʻanga ʻo e ngaahi kātoanga peheé? Kapau ʻokú ke malava ke fekumi ʻi ha laipeli, te ke ʻiloʻi ai ʻoku fakamaama ke fakatokangaʻi ʻa e meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he ngaahi tohi maʻuʻanga fakamatalá ʻo fekauʻaki mo e ngaahi ʻaho mālōlō ʻa ia ʻoku manakoa ʻi he feituʻu ʻokú ke nofo aí. Vakai angé ki ha ngaahi fakatātā ʻe niʻihi.
Toetuʻú. “ʻOku ʻikai fakahaaʻi hano fakamanatu ʻo e kātoanga Toetuʻú ʻi he Fuakava Foʻoú,” ko e fakamatala ia ʻa e Encyclopædia Britannica. Naʻe anga-fēfē ʻa e kamata e Toetuʻú? ʻOku tupu ia mei he lotu fakapanganí. Lolotonga ʻoku taukaveʻi ko e ʻaho mālōlō ko ení ke fakamanatu ai ʻa e toetuʻu ʻa Sīsuú, ko e ngaahi tōʻonga ʻoku ʻalu fakataha mo e Toetuʻú ʻoku ʻikai ke faka-Kalisitiane. Hangē ko ení, fekauʻaki mo e “lāpisi Toetuʻu” manakoá, ʻoku pehē ʻe he Catholic Encyclopedia: “Ko e lāpisí ko ha fakaʻilonga fakapangani ia pea kuo hoko maʻu pē ko ha fakaʻilonga ʻo e fakafanaú.”
Ngaahi Kātoanga Taʻu Foʻoú. Ko e ʻaho mo e ngaahi tōʻonga ʻoku ʻalu fakataha mo e ngaahi kātoanga Taʻu Foʻoú ʻoku kehekehe ia ʻi he fonua ki he fonua. Fekauʻaki mo e tupuʻanga ʻo e kātoangá ni, ʻoku fakamatala ʻa e World Book Encyclopedia: “Ko e taki Loma ko Suliasi Sisá naʻá ne fokotuʻu ʻa e ʻaho ʻuluaki ʻo Sanualí ko e ʻAho Taʻu Foʻoú ʻi he 46 K.M. Naʻe fakatapui ʻe he kau Lomá ʻa e ʻaho ko ení kia Sānusi, ko e ʻotua ʻo e ngaahi hūʻangá, ngaahi matapaá mo e ngaahi kamataʻangá. Ko e māhina Sanualí naʻe fakahingoa ia kia Sānusi, ʻa ia naʻe ua ʻa hono matá—ko e taha naʻe sio ki muʻa pea ko e taha naʻe sio ki mui.” Ko ia ai, ko e ngaahi kātoanga Taʻu Foʻoú ʻoku makatuʻunga ia ʻi he ngaahi talatupuʻa fakapanganí.
Halouiní. ʻOku pehē ʻe he Encyclopedia Americana: “Ko e ngaahi ʻelemēniti ʻo e ngaahi tōʻonga ʻoku fehokotaki mo e Halouiní ʻe lava ke fakatotoloʻi ia ʻo aʻu ki ha kātoanga Tuluiti [tuʻunga taulaʻeiki ʻi he lotu Sēleti motuʻá] ʻi he taimi ki muʻa he Kalisitiané. Ko e kau Sēleti naʻe ʻi ai ʻenau ngaahi kātoanga ki he ongo ʻotua lalahi ʻe ua—ko ha ʻotua laʻā mo ha ʻotua ʻo e kau maté, ʻa ia ko hona kātoangá naʻe fai ia ʻi Nōvema 1, ko e kamataʻanga ʻo e Taʻu Foʻou ʻa e lotu Sēleti. Ko e kātoanga ʻo e kau maté naʻe fakatahaʻi māmālie mai ia ki he ouau faka-Kalisitiané.”
Ngaahi ʻAho Mālōlō Kehé. ʻOku ʻikai malava ke lāulea ki he ngaahi kātoanga kotoa ʻoku fai ʻi he kotoa ʻo e māmaní. Kae kehe, ko e ngaahi ʻaho mālōlō ʻoku hakeakiʻi ai ʻa e tangatá pe ngaahi kautaha fakaetangatá ʻoku ʻikai ala tali ia ʻe Sihova. (Selemaia 17:5-7; Ngāue 10:25, 26) Manatuʻi foki, ko e tupuʻanga ʻo e ngaahi kātoanga fakalotú ʻoku ʻi ai hono kaunga pe ʻoku nau fakahōifua ki he ʻOtuá pe ʻikai. (Aisea 52:11; Fakahā 18:4) Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu naʻe lave ki ai ʻi he Vahe 16 ʻo e tohí ni ʻe tokoniʻi ai koe ke ke fakapapauʻi ʻa e anga ʻo e vakai mai ʻa e ʻOtuá ki he kau ʻi he ngaahi ʻaho mālōlō fakamāmaní.