LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • od vahe 14 p. 141-156
  • Tauhi Maʻu ʻa e Melino mo e Maʻa ʻa e Fakatahaʻangá

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Tauhi Maʻu ʻa e Melino mo e Maʻa ʻa e Fakatahaʻangá
  • Fokotuʻutuʻu Maau ke Fai ʻa e Finangalo ʻo Sihová
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • FAKALELEIʻI HA FANGA KIʻI FAIKEHEKEHE
  • TOKONAKI ʻO E AKONAKI FAKATOHITAPU ʻOKU FIEMAʻÚ
  • FAKAʻILONGAʻI ʻA E KAU FAKAMOVEUVEÚ
  • FAKALELEIʻI HA NGAAHI FAIHALA MAMAFA PAU
  • FAKALELEIʻI ʻA E NGAAHI KEISI FAIHALA MAMAFÁ
  • FANONGONONGO ʻO E VALOKÍ
  • KAPAU KO E FILÍ KE TUʻUSI
  • FANONGONONGO ʻO E TUʻUSÍ
  • FAKAMAVAHEʻI-KITA
  • TOE FAKAFOKI MAI
  • FANONGONONGO ʻO E TOE FAKAFOKI MAÍ
  • NGAAHI KEISI FEKAUʻAKI MO E FĀNAU IIKI ʻOSI PAPITAISÓ
  • TAIMI ʻOKU FAIHALA AI ʻA E KAU MALANGA TEʻEKI PAPITAISÓ
  • ʻOKU TĀPUAKIʻI ʻE SIHOVA ʻA E LOTU MAʻA MO MELINÓ
  • Tali Maʻu Pē ʻa e Akonaki ʻa Sihová
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2006
  • Fakafeangai ki he Faiangahalá ʻi he ʻOfa mo e Meesi
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová (Ako)—2024
  • Tokoni ki he Faʻahinga ʻOku Fakamavaheʻi mei he Fakatahaʻangá
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová (Ako)—2024
  • Kau Mātuʻa, Fakamaau ʻAki ʻa e Māʻoniʻoni
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1993
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
Fokotuʻutuʻu Maau ke Fai ʻa e Finangalo ʻo Sihová
od vahe 14 p. 141-156

VAHE 14

Tauhi Maʻu ʻa e Melino mo e Maʻa ʻa e Fakatahaʻangá

ʻI HE taʻu taki taha ʻoku ʻaukolo mai ʻa e kakai ʻe laui afe ki he fale ʻo e lotu maʻa ʻa Sihová, ʻi hono fakahoko ʻo e kikite ʻa e Tohi Tapú. (Mai. 4:1, 2) He fiefia ē ko kitautolu ke talitali kinautolu ki he “fakatahaʻanga ʻa e ʻOtuá”! (Ngā. 20:28) ʻOku nau houngaʻia ʻi he faingamālie ke tauhi kia Sihova fakataha mo kitautolu pea fiefia ʻi he ʻātakai maʻa mo melino hotau palataisi fakalaumālié. Ko e laumālie māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá mo e akonaki fakapotopoto ʻoku ʻi heʻene Folofolá ʻokú na tokoniʻi kitautolu ke tauhi maʻu ʻa e melinó pea tauhi ke maʻa ʻa e fakatahaʻangá.—Saame 119:105; Sāk. 4:6.

2 ʻI hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú, ʻoku tau kofuʻaki ʻa e “angaʻitangata foʻoú.” (Kol. 3:10) ʻOku tau tukunoaʻi ai ʻa e fanga kiʻi fakakikihi mo e ngaahi faikehekehe fakafoʻituituí. ʻI he vakai ki he ngaahi meʻá ʻo hangē ko e vakai ki ai ʻa Sihová, ʻoku tau ikuʻi ai ʻa e ngaahi tākiekina fakatupu māvahevahe ʻo e māmaní pea ngāue fāʻūtaha ʻi he tuʻunga ko ha fetokouaʻaki fakavahaʻapuleʻanga.—Ngā. 10:34, 35.

3 Kae kehe, ʻi he taimi ki he taimi, ʻoku malanga hake ai ʻa e ngaahi faingataʻa ʻo uesia ai ʻa e melino mo e fāʻūtaha ʻa e fakatahaʻangá. Ko e hā ʻa e tupuʻangá? ʻI he ngaahi tuʻunga lahi tahá, ko ha taʻemalava ke ngāueʻaki ʻa e akonaki Fakatohitapú. ʻOku pau pē ke tau kei fekuki mo ʻetau ngaahi hehema taʻehaohaoa fakaetangatá. ʻOku ʻikai ha taha ʻo kitautolu ʻe taʻeʻiai haʻane angahala. (1 Sio. 1:10) ʻE fou nai ha taha ʻi ha ʻalunga ʻoku hala ʻa ia ʻe lava ke hū mai ai ha taʻemaʻa fakaeʻulungaanga pe fakalaumālie ki he fakatahaʻangá. Te tau fakaʻitaʻi nai ha taha ʻaki ʻetau ngaahi lea taʻefakakaukaú pe ngaahi ngāué, pe te tau tūkia koeʻuhi ko e meʻa kuo leaʻaki pe fai ʻe ha taha. (Loma 3:23) ʻI he ngaahi taimi pehení, ko e hā ʻe lava ke tau fai ke fakatonutonuʻaki ʻa e ngaahi meʻá?

4 Kuo fakakaukauʻi anga-ʻofa ʻe Sihova ʻa e meʻá ni kotoa. ʻOku tokonaki mai ʻi heʻene Folofolá ʻa e akonaki ki he meʻa ke fai ʻi he taimi ʻoku malanga hake ai ʻa e ngaahi faingataʻá. ʻOku ala maʻu ʻa e tokoni fakafoʻituitui mei he kau tauhi-sipi fakalaumālie anga-ʻofá, ko e kau mātuʻá. ʻI hono ngāueʻaki ʻenau akonaki Fakatohitapú, ʻe lava ke tau toe maʻu ai ha vahaʻangatae lelei mo e niʻihi kehé pea tauhi maʻu ha tuʻunga lelei mo Sihova. Kapau ʻoku tau maʻu ha akonaki pe valoki koeʻuhi ko ha faihala ʻi heʻetau tafaʻakí, ʻoku tau fakapapauʻi ai ko e fakatonutonu peheé ko ha fakahāhā ia ʻo e ʻofa mai kia kitautolu ʻa ʻetau Tamai fakahēvaní.—Pal. 3:11, 12; Hep. 12:6.

FAKALELEIʻI HA FANGA KIʻI FAIKEHEKEHE

5 ʻE ʻi ai nai ʻa e ngaahi taimi ʻe malanga hake ha fanga kiʻi fekīhiaki fakafoʻituitui pe ngaahi palopalema ʻi he vahaʻa ʻo e faʻahinga ʻi he fakatahaʻangá. ʻOku totonu ke fakaleleiʻi leva ia ʻi ha laumālie ʻo e ʻofa fakatokouá. (ʻEf. 4:26; Fil. 2:2-4; Kol. 3:12-14) ʻOku ngalingali te ke ʻilo ko e ngaahi palopalema fakafoʻituitui ko ia ʻoku kaunga ki ai ho vahaʻangatae mo ha kaungā-Kalisitiane ʻe lava ke fakaleleiʻi ia ʻaki hono ngāueʻaki ʻa e akonaki ʻa e ʻapositolo ko Pitá ke mou “maʻu ʻa e ʻofa lahi ki he tokotaha taki taha, koeʻuhi ko e ʻofá ʻokú ne ʻufiʻufi ha fuʻufuʻunga angahala.” (1 Pita 4:8) ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Ko e kotoa ʻo kitautolú ʻoku tau tūkia ʻo tā-tuʻo-lahi.” (Sēm. 3:2) ʻI hono ngāueʻaki ʻa e Lao Koulá, ʻa ia ko e fai ki he niʻihi kehé ʻa e meʻa kotoa ʻoku tau loto ke nau fai mai kia kitautolú, ʻoku faʻa lava pē ke tau fakamolemoleʻi pea fakangaloʻi ʻa e fanga kiʻi faihala īkí.—Māt. 6:14, 15; 7:12.

6 Kapau ʻokú ke ʻilo naʻe ʻita ha taha ʻi he meʻa naʻá ke leaʻaki pe fai, ʻoku totonu ke ke tamuʻomuʻa ke fakamelino ʻo ʻoua ʻe toe toloi. Manatuʻi, ʻoku toe uesia ai ho vahaʻangatae mo Sihová. Naʻe akonaki ʻa Sīsū ki heʻene kau ākongá: “Kapau leva ʻokú ke haʻu mo hoʻo meʻaʻofá ki he ʻōlitá peá ke manatuʻi hake ai ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻoku koviʻia ai ho tokouá ʻiate koe, tuku hoʻo meʻaʻofá ʻi muʻa ʻi he ʻōlitá peá ke ʻalu. ʻUluaki fakamelino mo ho tokouá, peá ke foki mai leva ʻo foaki hoʻo meʻaʻofá.” (Māt. 5:23, 24) Mahalo pē ne ʻi ai ha taʻefemahinoʻaki. Kapau ko ia, ʻai ke ʻatā ʻa e fetuʻutakí. Ko e fetuʻutaki lelei ʻi he haʻohaʻonga kotoa ʻo e fakatahaʻangá ʻoku tokoni lahi ia ki hono taʻofi ʻa e ngaahi taʻefemahinoʻakí pea fakaleleiʻi ʻa e ngaahi palopalema ʻoku malanga hake koeʻuhi ko e taʻehaohaoa fakaetangatá.

TOKONAKI ʻO E AKONAKI FAKATOHITAPU ʻOKU FIEMAʻÚ

7 ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻe ʻilo nai ʻe he kau mātuʻá ʻoku fiemaʻu ke fai ha akonaki koeʻuhí ke fakatonutonu ai ʻa e fakakaukau ʻa ha taha. ʻOku ʻikai faʻa faingofua eni. Naʻe tohi ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kau Kalisitiane ʻi Kalētiá: “Fanga tokoua, neongo kapau ʻoku fai ʻe ha tangata ha laka hala ki muʻa ke ne lāuʻilo ki aí, ko kimoutolu ko ia ʻoku mou maʻu ʻa e ngaahi tuʻunga taau fakalaumālié mou feinga ke fakatonutonu ha tangata pehē ʻi ha laumālie ʻo e anga-malū.”—Kal. 6:1.

8 ʻI hono tauhi ʻa e tākangá, ʻe lava ke maluʻi ʻe he kau mātuʻa ʻa e fakatahaʻangá mei he ngaahi fakatuʻutāmaki fakalaumālie lahi pea taʻofi nai ai ʻa e ngaahi palopalema mafatukitukí mei haʻane tupulaki. Ko e kau mātuʻá ʻoku nau feinga ke fai ʻenau ngāue ki he fakatahaʻangá ʻo fakatatau ki he meʻa naʻe talaʻofa ʻe Sihova fakafou ʻia ʻAiseá: “Ko e tokotaha taki taha te ne hangē ko ha feituʻu toitoiʻanga mei he matangí, ko ha feituʻu maluʻanga mei he ʻuha lōvaí, hangē ha ngaahi tafengavai ʻi ha fonua ʻoku ʻikai ʻi ai ha vaí, hangē ko e malumalu ʻo ha fuʻu maka ʻi ha fonua pakukā.”—ʻAi. 32:1, 2.

FAKAʻILONGAʻI ʻA E KAU FAKAMOVEUVEÚ

9 Naʻe fakatokanga ʻa e ʻapositolo ko Paulá fekauʻaki mo e faʻahinga pau ʻe lava ke nau fakahoko ha tākiekina ʻikai lelei ʻi he fakatahaʻangá. Naʻe pehē ʻe Paula: “ʻOku mau ʻoatu eni ha ngaahi fakahinohino . . . ke mou fakamamaʻo mei he tokoua kotoa pē ʻoku fakamoveuveu pea ʻikai ʻaʻeva ʻo fakatatau ki he ngaahi fakahinohino naʻa mou maʻu meiate kimautolú.” Naʻá ne fakamāʻalaʻala ʻa e fakamatala ko iá ʻaki ʻene tohi: “Kapau ʻoku ʻikai talangofua ha taha ki he fekau ʻoku mau ʻoatu fakafou ʻi he tohí ni, hanganaki fakaʻilongaʻi ʻa e tokotahá ni pea tuku ʻa e feohi mo iá, koeʻuhí ke ne mā. Pea neongo iá ʻoua te mou lau ia ko ha fili, kae hokohoko atu ʻa e enginaki kiate ia ʻi he tuʻunga ko ha tokoua.”—2 Tes. 3:6, 14, 15.

10 ʻI he taimi ki he taimi, ko ha taha ʻoku ʻikai ke ne fai ha angahala mamafa ka ʻe malava ke kapusi ia mei he fakatahaʻangá ʻi haʻane fakahāhā ʻa e taʻetokaʻi lahi ki he tuʻunga ʻa e ʻOtuá ʻa ia ʻoku totonu ke ne tataki ʻa e kau Kalisitiané. ʻE lava ke kau heni ʻa e ngaahi meʻa hangē ko e mātuʻaki fakapikopiko, fakaanga, pe fakapuopuaka. ʻE lava ke ne hoko ʻo “kaunoa holo pē ʻi he meʻa ʻoku ʻikai [haʻane] kaunga ki ai.” (2 Tes. 3:11) Pe ko ha taha nai ia ʻokú ne faʻufaʻu ke maʻu haʻane lelei fakamatelie mei he niʻihi kehé pe kau ʻi he fakafiefia ʻoku hā mahino ʻene taʻetotonú. Ko e tōʻonga fakamoveuveú ʻoku mafatukituki feʻunga ia ke tapua kovi atu ai ʻa e fakatahaʻangá, pea malava ke uesia ai ʻa e kau Kalisitiane kehé.

11 ʻE ʻuluaki feinga ʻa e kau mātuʻá ke tokoniʻi ha tokotaha fakamoveuveu ʻaki hono ʻoange kiate ia ha akonaki makatuʻunga ʻi he Tohi Tapú. Kae kehe, kapau ʻe kīvoi ʻa e tokotahá ʻi hono taʻetokaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú neongo ʻa e toutou fai ʻo e enginakí, ʻe fili nai ai ʻa e kau mātuʻá ʻoku totonu ke fai ha malanga fakatokanga ki he fakatahaʻangá. ʻE ngāueʻaki ʻe he kau mātuʻá ʻa e ʻiloʻiló ʻi hono fakapapauʻi pe ʻoku ʻi ai ha tuʻunga pau ʻoku mafatukituki mo fakahohaʻa feʻunga ki he niʻihi kehé ke fiemaʻu ai ha malanga fakatokanga. ʻE ʻomai ʻe he tokotaha-malangá ha akonaki feʻungamālie fekauʻaki mo e tōʻonga fakamoveuveú, ka heʻikai te ne lave ki he hingoa ʻo e tokotaha fakamoveuveú. Kae kehe, ko e faʻahinga ʻoku nau lāuʻilo ki he tuʻunga kuo fakamatalaʻi ʻi he malangá te nau tokanga ke fakaʻehiʻehi mei he feohi mo ha taha pehē ʻi ha taimi kehe, neongo te nau hokohoko atu ʻa e feohi fakalaumālié, ʻo “enginaki kiate ia ʻi he tuʻunga ko ha tokoua.”

12 Fakatauange ʻe hoko ʻa e tuʻu mālohi ʻa e kau Kalisitiane faitōnungá ʻo tokoniʻi ʻa e tokotaha fakamoveuveú ke ne mā ʻi heʻene ngaahi foungá pea ʻe ueʻi ai ia ke ne liliu. ʻI he hā mahino kuo liʻaki ʻe he tokotaha ko iá ʻa ʻene ʻalunga fakamoveuveú, heʻikai leva fiemaʻu ke kei fakafeangai kiate ia ko ha tokotaha kuo fakaʻilongaʻi.

FAKALELEIʻI HA NGAAHI FAIHALA MAMAFA PAU

13 Ko e loto-lelei ke tukunoaʻi ʻa e ngaahi faihalá pea fakamolemoleʻí ʻoku ʻikai ʻuhinga ia ʻoku tau taʻetokanga fekauʻaki mo e faihalá pe ko haʻatau saiʻia ai. Heʻikai lava ke tukuakiʻi ʻa e ngaahi hala kotoa pē ki he taʻehaohaoa tukufakaholó; pea ʻoku ʻikai totonu ke tukunoaʻi ʻa e ngaahi fehālaaki ʻoku fakalaka atu ia ʻi he ngaahi faihala īkí. (Liv. 19:17; Saame 141:5) Ko e fuakava Laó naʻá ne fakamahino ko e ngaahi angahala ʻe niʻihi ʻoku mamafa ange ia ʻi he niʻihi, pea ʻoku tatau pē ʻi he fokotuʻutuʻu faka-Kalisitiané.—1 Sio. 5:16, 17.

14 Naʻe fakahokohoko mai ʻe Sīsū ha founga pau ki hono fakaleleiʻi ʻo e ngaahi palopalema mafatukituki ʻe malanga hake nai ʻi he vahaʻa ʻo e kaungā-Kalisitiané. Fakatokangaʻi ʻa e ngaahi sitepu naʻá ne fokotuʻu maí: “Kapau ʻoku fai ʻe ho tokouá ha angahala, [1] ʻalu ʻo fakahā ʻene faihalá kiate ia fakaekimoua pē. Kapau te ne fanongo kiate koe, kuó ke maʻu mai ho tokouá. Ka ʻo kapau ʻe ʻikai te ne fanongo, [2] ʻalu mo koe ha toko taha pe toko ua kehe, koeʻuhi ʻi he fakamoʻoni ʻa e toko ua pe toko tolú ʻe lava ke fakapapauʻi ai ʻa e meʻa kotoa pē. Kapau ʻe ʻikai te ne fanongo kiate kinautolu, [3] lea ki he fakatahaʻangá. Kapau heʻikai te ne fanongo ʻo aʻu ē ki he fakatahaʻangá, tuku ke ne hangē kiate koe ko ha tangata ʻo e ngaahi puleʻangá pe ko ha tokotaha tānaki tukuhau.”—Māt. 18:15-17.

15 ʻI he vakai atu ki he talanoa fakatātā naʻe fai ʻe Sīsū, ʻa ia ʻoku lēkooti ʻi he Mātiu 18:23-35, ʻoku hā ai ko e taha ʻo e ngaahi angahala ʻoku lāulea ki ai ʻi he Mātiu 18:15-17 ʻoku kau ki ai ʻa e ngaahi meʻa fakapaʻanga pe meʻa fekauʻaki mo e koloa, hangē ko e ʻikai ke totongi ha nō pe fai ha kākā. Pe ko e hoko ʻa e mamahí mei ha laukovi loi, ʻa ia ʻe uesia lahi ai ʻa e ongoongo ʻo ha taha.

16 Kapau ʻokú ke maʻu ha fakamoʻoni papau kuo fai ʻe ha taha ʻi he fakatahaʻangá ha angahala pehē kiate koe, ʻoua ʻe fakavave ke ʻalu ki he kau mātuʻá, ʻo kole ke nau tuʻu vahaʻa maʻaú. Hangē ko e akonaki ʻa Sīsuú, ʻuluaki lea ki he tokotaha ʻokú ke lāunga fekauʻaki mo iá. Feinga ke fakaleleiʻi ʻa e meʻá ʻi he vahaʻa pē ʻo kimouá ʻo ʻikai kau mai ki ai ha taha kehe. Manatuʻi naʻe ʻikai ke pehē ʻe Sīsū ‘ʻalu tuʻo taha pē ʻo fakahā ʻene faihalá.’ Ko ia ai, kapau naʻe ʻikai fakahaaʻi ʻe he tokotahá ʻa e halá mo kole fakamolemole, ʻe lelei nai ke fakakaukau ke toe fakalea kiate ia ʻamui ange. Kapau ʻe lava ʻo fakaleleiʻi ʻa e meʻá ʻi he foungá ni, ko e tokotaha naʻe faiangahalá te ne houngaʻia moʻoni ʻi he ʻikai te ke tala ki he niʻihi kehé ʻo fekauʻaki mo ʻene angahalá pe fakameleʻi ʻa hono ongoongo lelei ʻi he fakatahaʻangá. Te ke “maʻu mai ho tokouá.”

17 Kapau ko e tokotaha naʻe faihalá ʻokú ne tali ʻa e tukuakiʻi kuo faí, ʻo kumi ki ha fakamolemole, pea fai ha meʻa ke fakatonutonu ʻa e faihalá, ʻoku ʻikai fiemaʻu ke toe hoko atu ha meʻa. Neongo naʻe mafatukituki ʻa e faihalá, ko e ngaahi faihala ko ení ʻe lava ke fakaleleiʻi pē ʻe he faʻahinga tāutaha ʻoku kaunga ki aí.

18 Kapau ʻoku ʻikai malava ke ke maʻu mai ho tokouá ʻaki hono fakahā ʻene faihalá kiate ia “fakaekimoua pē,” ʻe lava leva ke ke fai ʻa e meʻa naʻe leaʻaki ʻe Sīsuú, “ʻalu mo koe ha toko taha pe toko ua kehe,” ʻo ke toe lea ki ho tokouá. Ko e faʻahinga te ke ʻalu mo iá ʻoku totonu ke nau toe maʻu ʻa e taumuʻa ko hono maʻu mai ho tokouá. ʻOku sai ange, kapau ko e kau fakamoʻoni kinautolu ki he faihala ʻoku tukuakiʻí, ka ʻo kapau ʻoku ʻikai ha kau fakamoʻoni siotonu, te ke fili nai ke kole ha toko taha pe toko ua kehe ke fakamoʻoni ki he fetalanoaʻakí. ʻOku nau taukei nai ʻi he meʻa ʻoku tālangaʻí pea te nau malava nai ke fakamahino pe ko e meʻa naʻe hokó ko ha faihala moʻoni. Ko e kau mātuʻa ʻe fili ke hoko ko e kau fakamoʻoní ʻoku ʻikai ke nau fakafofongaʻi ʻa e fakatahaʻangá, koeʻuhi kuo teʻeki ke vaheʻi pau kinautolu ʻe he kulupu ʻo e kau mātuʻá ke nau fai pehē.

19 Kapau kuo ʻikai pē lava ke fakaleleiʻi ʻa e meʻá hili ha toutou feinga—naʻá mo talanoa fakaekimoua pē pea naʻá ke ʻalu kiate ia mo e toko taha pe ko e toko ua kehé—pea ʻokú ke ongoʻi heʻikai lava ke ke tukunoaʻi ia, ʻoku totonu leva ke ke līpooti ʻa e meʻá ki he kau mātuʻa ʻo e fakatahaʻangá. Manatuʻi ko ʻenau taumuʻá ke tauhi maʻu ʻa e melino mo e maʻa ʻa e fakatahaʻangá. ʻI he fakalea ki he kau mātuʻá, te ke loto ke tuku ʻa e meʻá kia kinautolu pea falala kia Sihova. ʻOua ʻaupito te ke fakaʻatā ha tōʻonga ʻa ha taha kehe ke ne fakatūkiaʻi koe pe kaihaʻasi ʻa hoʻo fiefia ʻi he ngāue ʻa Sihová.—Saame 119:165.

20 Ko e kau tauhi-sipi ʻo e tākangá te nau fakatotoloʻi ʻa e meʻa naʻe hokó. Kapau ʻe hoko ʻo hā mahino kuo fai moʻoni ʻe he tokotahá ha angahala mamafa kiate koe pea ʻoku ʻikai fakatomala mo loto-lelei ke fai ha fakalelei feʻunga mo totonu, ʻe fiemaʻu nai ki ha kōmiti ʻo e kau mātuʻá ke kapusi ʻa e tokotaha faihalá mei he fakatahaʻangá. Ko ia ʻoku nau maluʻi ai ʻa e tākangá pea leʻohi ʻa e tuʻunga maʻa ʻo e fakatahaʻangá.—Māt. 18:17.

FAKALELEIʻI ʻA E NGAAHI KEISI FAIHALA MAMAFÁ

21 Ko e niʻihi ʻo e ngaahi faihala mamafá, hangē ko e fehokotaki fakasino taʻetaau, tono, fakasōtoma, laukovi, tafoki ʻo fakafepaki ki he moʻoní, tauhi ʻaitoli mo e ngaahi angahala mamafa meimei tatau, ʻoku fiemaʻu ʻa e meʻa lahi ange ia ʻo ʻikai ko e fakamolemole pē mei he tokotaha mamahí. (1 Kol. 6:9, 10; Kal. 5:19-21) Koeʻuhí ko e fakamanamanaʻi ʻa e maʻa fakalaumālie mo fakaeʻulungaanga ʻa e fakatahaʻangá, ko e ngaahi faihala mamafa peheé kuo pau ke līpooti ki he kau mātuʻá pea nau ngāue ki ai. (1 Kol. 5:6; Sēm. 5:14, 15) Ko e faʻahinga tāutaha ʻe niʻihi te nau fakaofiofi ki he kau mātuʻá ʻo vete ʻenau angahalá tonu pe ke līpooti ʻa e meʻa ʻoku nau ʻilo fekauʻaki mo e faihala ʻa e niʻihi kehé. (Liv. 5:1; Sēm. 5:16) Tatau ai pē pe ko e hā ʻa e founga ʻoku ʻuluaki fanongo ai ʻa e kau mātuʻá ki he ngaahi līpooti ʻo e faihala mamafa ʻi he tafaʻaki ʻa ha Fakamoʻoni ʻosi papitaiso, ʻe fai ha muʻaki fakatotolo ki ai ʻe ha mātuʻa ʻe toko ua. Kapau kuo fakamoʻoniʻi ʻoku ʻi ai ha makatuʻunga ki he līpōtí pea ʻoku ala maʻu ha fakamoʻoni ʻo fakahaaʻi ai kuo fakahoko ha angahala mamafa, ʻe fokotuʻu ʻe he kulupu ʻo e kau mātuʻá ha kōmiti fakamaau ʻo ʻikai siʻi hifo he kau mātuʻa ʻe toko tolu ke nau ngāue ki ai.

22 ʻOku tokangaʻi lelei ʻe he kau mātuʻá ʻa e tākangá, ʻo feinga ke maluʻi ia mei ha faʻahinga ʻelemēniti pē ʻe fakatupu maumau fakalaumālie ki ai. ʻOku nau toe feinga ke ngāueʻaki pōtoʻi ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá ke valokiʻiʻaki ha taha pē kuo faihala pea fakafoki mai kinautolu ki he tuʻunga lelei fakalaumālié. (Sute 21-23) ʻOku fehoanaki eni mo e ngaahi fakahinohino naʻe ʻoange kia Tīmote ʻe he ʻapositolo ko Paulá, ʻa ia naʻá ne tohi: “ʻOku ou mātuʻaki tuʻutuʻuni atu kiate koe ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá mo Kalaisi Sīsū, ʻa ia te ne fakamāuʻi ʻa e kau moʻuí mo e kau maté, . . . valoki, fakatokanga mālohi, enginaki, ʻaki ʻa e anga-kātaki fakaʻaufuli mo e pōtoʻi fakafaiako.” (2 Tīm. 4:1, 2) Ko e fai peheé ʻe fiemaʻu ki ai ʻa e taimi lahi, ka ko e konga eni ʻo e ngāue mālohi ʻa e kau mātuʻá. ʻOku fakahoungaʻi ʻe he fakatahaʻangá ʻenau ngaahi feingá pea vakai kia kinautolu “ʻoku nau tuha mo e fakaʻapaʻapaʻiaʻi lahi ange.”—1 Tīm. 5:17.

23 ʻI he taimi kotoa pē kuo fakamoʻoniʻi ai ha halaia, ko e feinga tefito ʻa e kau mātuʻá ke fakafoki mai ʻa e tokotaha faihalá ki he tuʻunga lelei fakalaumālié. Kapau ʻokú ne fakatomala moʻoni pea ʻoku nau malava ke tokoniʻi ia, ko ʻenau fakahoko ko ia ʻa e valokí, ʻo fakafoʻituitui pe ʻi he ʻao ʻo e kau fakamoʻoni siotonu naʻa nau fakamoʻoni lolotonga hono fakamāuʻí, ʻe hoko ia ko hono akonekina ia mo hono fakahūhū ʻa e manavahē lelei ʻi he kau mamatá. (2 Sām. 12:13; 1 Tīm. 5:20) ʻI he ngaahi tuʻunga kotoa ʻo ha valokiʻi fakaefakamāú, ʻoku hilifaki ʻa e ngaahi fakangatangata. ʻE tokoniʻi nai ai ʻa e tokotaha faihalá ke ʻai “ke hangatonu ʻa e ngaahi hala” ʻo hono vaʻé ʻi he hili iá. (Hep. 12:13) ʻE toʻo ʻa e ngaahi fakangatangata ko ení ʻi ha taimi ʻoku hā mahino ai ʻoku fakaakeake fakalaumālie ʻa e tokotaha ko iá.

FANONGONONGO ʻO E VALOKÍ

24 Kapau ʻoku fakapapauʻi ʻe ha kōmiti fakamaau ʻoku fakatomala ha tokotaha ka ʻoku ngalingali ʻe hoko ʻo ʻiloʻi ʻa e meʻá ʻe he fakatahaʻangá pe ʻi he koló pe kapau ʻoku fiemaʻu ke tokanga ʻa e fakatahaʻangá fekauʻaki mo e tokotaha faihala kuo fakatomalá, ʻe fai leva ha kiʻi fanongonongo lolotonga ʻa e Fakataha ki he Moʻuí mo e Ngāue Fakafaifekaú. ʻOku totonu ke fakalea ʻo pehē: “Ko [hingoa ʻo e tokotahá] kuo fai hono valokiʻi.”

KAPAU KO E FILÍ KE TUʻUSI

25 ʻI he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi, ʻe hoko nai ʻa e tokotaha faihalá ʻo fakafefeka ʻi hono ʻalunga faiangahalá ʻo taʻemalava ai ke ne tali ʻa e ngaahi feinga ke tokoniʻi iá. Ko e feʻunga ʻa e “ngaahi ngāue ʻoku tuha mo e fakatomalá” ʻe ʻikai nai ke hā mahino ia ʻi he taimi ʻo e fakamāú. (Ngā. 26:20) Ko e hā leva ʻe faí? ʻI he ngaahi tuʻunga peheé, ʻoku fiemaʻu leva ke kapusi ʻa e tokotaha faihala taʻefakatomalá mei he fakatahaʻangá, ʻo taʻofi ia mei he feohi mo e kakai maʻa ʻa Sihová. Ko e toʻo ʻa e tākiekina kovi ʻa e tokotaha faihalá mei he fakatahaʻangá, ʻoku maluʻi ai ʻa e tuʻunga maʻa fakaeʻulungaanga mo fakalaumālié pea maluʻi ai ʻa e hingoa lelei ʻo e fakatahaʻangá. (Teu. 21:20, 21; 22:23, 24) ʻI he lāuʻilo ki he tōʻonga fakamā ʻa ha tokotaha ʻi he fakatahaʻanga ʻi Kolinitoó, naʻe ekinaki ai ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kau mātuʻá ke nau ‘tuku atu ha tangata pehē kia Sētane . . . , koeʻuhi kae lava ke fakahaofi ʻa e laumālie [ʻo e fakatahaʻangá].’ (1 Kol. 5:5, 11-13) Naʻe toe līpooti foki ʻe Paula ʻa hono tuʻusi ha niʻihi kehe ʻa ia naʻa nau angatuʻu ki he moʻoní ʻi he ʻuluaki senitulí.—1 Tīm. 1:20.

26 ʻI he taimi kuo fakapapauʻi ai ʻoku totonu ke tuʻusi ha tokotaha faihala taʻefakatomala, ʻoku totonu ke fakahā ʻe ha kōmiti fakamaau ki he tokotahá ʻa e fili kuo faí, ʻo fakahaaʻi mahino ʻa e (ngaahi) ʻuhinga Fakatohitapu ki hono tuʻusí. ʻI hono fakahaaʻi ki he tokotaha faihalá ʻa e filí, ʻe tala kiate ia ʻe he kōmiti fakamāú kapau ʻokú ne tui ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻoku mātuʻaki hala ʻi he fakamaau kuo faí pea ʻokú ne loto ke fai ha tangi fekauʻaki mo e tuʻutuʻuní, ʻoku totonu ke ne fai ha tohi, ʻo fakahaaʻi mahino ai ʻa e ngaahi ʻuhinga ki heʻene tangí. ʻE tuku ange kiate ia ʻa e ʻaho ʻe fitu ʻo kamata lau mei he taimi naʻe fakahaaʻi ange ai kiate ia ʻa e tuʻutuʻuni ʻa e kōmití. Kapau ʻoku maʻu ha tohi tangi pehē, ʻe fetuʻutaki ʻa e kulupu ʻo e kau mātuʻá ki he ʻovasia sēketí ʻa ia te ne fili ha kau mātuʻa taau ke hoko ko ha kōmiti tangi ke toe fakamāuʻi ʻa e keisí. Te nau fai ʻa e feinga lahi ke fakahoko ʻa e fakamaau tangí ʻi loto ʻi he uike ʻe taha mei hono maʻu ʻa e tohí. Kapau ʻoku ʻi ai ha tangi, ʻe toloi ʻa e fanongonongo ʻo e tuʻusí. Lolotonga ʻo e taimi ko ení, ko e tokotaha kuo tukuakiʻí ʻe fakangatangata ia mei he fai ha tali mo e lotu ʻi he ngaahi fakatahá pea mei he ngaahi monū makehe ʻo e ngāué.

27 ʻOku tali ʻa e tangí koeʻuhi ko ha anga-ʻofa ia ki he tokotaha kuo tukuakiʻí pea fakaʻatā ai ha toe fakamaau kiate ia fekauʻaki mo e meʻa ʻokú ne taʻefiemālie ki aí. Ko ia ai, kapau ʻoku ʻikai pē fie haʻu ʻa e tokotaha faihalá ia ki he fakamaau tangí, ʻe fanongonongo ʻa e tuʻusí hili ia ha ngaahi feinga feʻunga ke fetuʻutaki kiate ia.

28 Kapau ʻoku ʻikai loto ʻa e tokotaha faihalá ke tangi, ʻe fakamatalaʻi ʻe he kōmiti fakamāú kiate ia ʻa e fiemaʻu ke fakatomalá pea pehē ki he ngaahi sitepu ʻe lava ke ne fou ai ke toe fakafoki mai ia ʻo ka toki taimi. ʻE fakatou ʻaonga eni mo anga-ʻofa pea ʻoku totonu ke fai ia ʻi he ʻamanaki te ne liliu ʻene ngaahi foungá pea faai atu pē ʻo taau ke toe foki ki he kautaha ʻa Sihová.—2 Kol. 2:6, 7.

FANONGONONGO ʻO E TUʻUSÍ

29 ʻI he taimi ʻoku fiemaʻu ai ke tuʻusi ha tokotaha faihala taʻefakatomala mei he fakatahaʻangá, ʻoku fai leva ha fanongonongo nounou, ʻo pehē ai: “Ko [hingoa ʻo e tokotahá] ʻoku ʻikai kei hoko ia ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.” ʻE fakatokanga ai heni ki he faʻahinga faitōnunga ʻi he fakatahaʻangá ke ʻoua ʻe toe feohi mo e tokotaha ko iá.—1 Kol. 5:11.

FAKAMAVAHEʻI-KITA

30 Ko e foʻi lea “fakamavaheʻi-kita” ʻoku ngāueʻaki ia ki he meʻa ʻoku fai ʻe ha taha ko ha Fakamoʻoni ʻosi papitaiso ka ʻokú ne siʻaki loto-lelei ʻa hono tuʻunga faka-Kalisitiané, ʻo fakahā ʻoku ʻikai te ne kei loto ke lau, pe ʻiloa ia ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Pe ko ʻene siʻaki hono tuʻunga ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané ʻaki ʻene ngaahi tōʻongá, hangē ko haʻane hoko ko e konga ʻo ha kautaha fakaemāmani ʻoku fepaki ʻenau ngaahi taumuʻá mo e ngaahi akonaki ʻa e Tohi Tapú pea ʻoku ʻi he malumalu ai ʻo e fakamaau ʻa Sihova ko e ʻOtuá.—ʻAi. 2:4; Fkh. 19:17-21.

31 ʻI he fekauʻaki mo e faʻahinga naʻa nau siʻaki ʻenau tui faka-Kalisitiané ʻi hono ʻahó, naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Sioné: “Naʻa nau ʻalu atu meiate kitautolu, ka naʻe ʻikai te nau mei hotau faʻahingá; he kapau naʻa nau mei hotau faʻahingá, naʻa nau mei nofo maʻu mo kitautolu.”—1 Sio. 2:19.

32 ʻI he taimi ʻoku fakamavaheʻi ai ʻe ha tokotaha ʻa ia tonu, ko hono tuʻunga ʻi he ʻao ʻo Sihová ʻoku kehe ʻaupito ia mei he tuʻunga ʻo ha Kalisitiane ʻoku ʻikai longomoʻui, ʻa ia ko e tokotaha ʻoku ʻikai kei kau ʻi he ngāue fakamalangá. Kuo hoko nai ʻa e tokotaha ko iá ʻo ʻikai longomoʻui koeʻuhí kuo ʻikai te ne kei ako maʻu pē ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá. Pe mahalo kuó ne hokosia ha ngaahi palopalema pe fakatanga fakafoʻituitui pea mole ʻene faivelenga ke tauhi kia Sihová. Ko e kau mātuʻá pea pehē ki he niʻihi kehe ʻi he fakatahaʻangá te nau hokohoko atu ʻenau fai ʻa e tokoni fakalaumālie feʻungamālie ki ha Kalisitiane ʻikai longomoʻui.—Loma 15:1; 1 Tes. 5:14; Hep. 12:12.

33 ʻI hono kehé, kapau ko ha tokotaha Kalisitiane ʻokú ne fili ke fakamavaheʻi ia, ʻe fai ha fanongonongo nounou ki he fakatahaʻangá, ʻo pehē: “Ko [hingoa ʻo e tokotahá] ʻoku ʻikai kei hoko ia ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.” ʻE fakafeangai ki ha tokotaha pehē ʻo tatau mo ha tokotaha tuʻusi.

TOE FAKAFOKI MAI

34 ʻE lava ke toe fakafoki mai ha tokotaha kuo tuʻusi pe ko ha tokotaha kuó ne fakamavaheʻi ia mei he fakatahaʻangá ʻi heʻene fakahaaʻi mahino ʻa e fakatomalá pea fakahāhā ʻi ha vahaʻa taimi lōloa feʻunga kuó ne liʻaki ʻa hono ʻalunga angahalaʻiá. ʻOkú ne fakahaaʻi ʻokú ne holi ke maʻu ha vahaʻangatae lelei mo Sihova. ʻOku tokanga ʻa e kau mātuʻá ke fakaʻatā ʻa e taimi feʻunga—ko ha ngaahi māhina lahi, ko ha taʻu, pe aʻu ʻo toe lōloa ange, makatuʻunga ʻi he ngaahi tuʻungá—ki he tokotahá ke fakamoʻoniʻi ai ʻoku moʻoni ʻa ʻene fakatomalá. ʻI he taimi ʻoku maʻu ai ʻe he kulupu ʻo e kau mātuʻá ha tohi kole ke toe fakafoki maí, ko e kōmiti toe fakafoki maí te nau talanoa mo e tokotaha ko iá. ʻE fakafuofuaʻi ʻe he kōmití ʻa e fakamoʻoni ʻo e “ngaahi ngāue ʻoku tuha mo e fakatomalá” ʻi heʻene tafaʻakí pea fili ai pē pe ʻe toe fakafoki mai ia he taimi ko iá pe ʻikai.—Ngā. 26:20.

35 Kapau ko e tokotaha ʻoku kole ke toe fakafokí naʻe tuʻusi ia ʻi ha fakatahaʻanga kehe, ʻe fakataha ʻa e kōmiti toe fakafoki mai fakalotofonuá mo e tokotaha ko iá ʻo vakaiʻi ʻa e kolé. Kapau ʻoku tui ʻa e faʻahinga ʻi he kōmiti toe fakafoki mai fakalotofonuá ʻoku totonu ke toe fakafoki mai ia, te nau ʻave ʻenau fokotuʻú ki he kulupu ʻo e kau mātuʻa ʻi he fakatahaʻanga naʻa nau muʻaki ngāue ki aí. Ko e ongo kōmiti ʻoku kaunga ki aí te na ngāue fāʻūtaha ke fakapapauʻi ʻoku fakatahatahaʻi ʻa e ngaahi foʻi moʻoni kotoa pē ke faiʻaki ʻa e fili ʻoku totonú. Kae kehe, ko e tuʻutuʻuni ke toe fakafokí ʻoku fai ia ʻe ha kōmiti toe fakafoki mai ʻi he fakatahaʻanga naʻa nau muʻaki ngāue ki aí.

FANONGONONGO ʻO E TOE FAKAFOKI MAÍ

36 ʻI he tuipau ʻa e kōmiti toe fakafoki maí ʻoku fakatomala moʻoni ʻa e tokotaha kuo tuʻusí pe fakamavaheʻi-kitá pea ʻoku totonu ke toe fakafoki mai, ʻoku fai leva ha fanongonongo ʻo hono toe fakafoki maí ʻi he fakatahaʻanga naʻa nau muʻaki ngāue ki aí. Kapau ko e tokotaha ko iá ʻokú ne ʻi ha fakatahaʻanga kehe he taimi ko ení, ʻe toe fai ai ʻa e fanongonongó. ʻOku totonu ke pehē pē ai: “Ko [hingoa ʻo e tokotahá] ʻoku toe fakafoki mai ia ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.”

NGAAHI KEISI FEKAUʻAKI MO E FĀNAU IIKI ʻOSI PAPITAISÓ

37 Ko e faihala mamafa ʻi he tafaʻaki ʻo e fānau iiki ʻosi papitaisó ʻoku totonu ke līpooti ia ki he kau mātuʻá. ʻI he taimi ʻoku ngāue ai ʻa e kau mātuʻá ki he ngaahi keisi ʻo e angahala mamafa fekauʻaki mo ha taha kei siʻi, ʻoku lelei ke ʻi ai ʻa e ongo mātuʻa ʻosi papitaiso ʻa e kiʻi tamá. Te na loto ke ngāue fakataha mo e kōmiti fakamāú, ʻo ʻikai feinga ke na maluʻi ʻa e kiʻi tama faihalá mei he tautea ʻoku fiemaʻú. Hangē tofu pē ko e ngāue ki he kakai lalahi faihalá, ʻoku feinga ʻa e kōmiti fakamāú ke valokiʻi mo toe fakafoki mai ʻa e tokotaha faihalá. Kae kehe, kapau ʻoku taʻefakatomala ʻa e kiʻi tamá, ʻe tuʻusi leva ia.

TAIMI ʻOKU FAIHALA AI ʻA E KAU MALANGA TEʻEKI PAPITAISÓ

38 Ko e hā ʻoku totonu ke fai ʻi he taimi ʻoku faihala mamafa ai ʻa e kau malanga teʻeki papitaisó? Koeʻuhi ʻoku ʻikai ko e Kau Fakamoʻoni ʻosi papitaiso kinautolu, heʻikai lava ke tuʻusi kinautolu. Kae kehe, mahalo ʻoku ʻikai nai ke nau mahinoʻi kakato ʻa e ngaahi tuʻunga ʻa e Tohi Tapú, pea ko ha akonaki anga-ʻofa te ne tokoniʻi nai kinautolu ke ʻai ke “hangatonu ʻa e ngaahi hala” ki honau vaʻé.—Hep. 12:13.

39 Kapau ʻoku taʻefakatomala ha tokotaha faihala teʻeki papitaiso hili ia ha ʻosi fakataha mo ia ha mātuʻa ʻe toko ua mo feinga ke tokoniʻi ia, ʻoku fiemaʻu leva ke fakahā ki he fakatahaʻangá. ʻOku fai ha fanongonongo nounou, ʻo pehē: “Ko [hingoa ʻo e tokotahá] ʻoku ʻikai kei lau ia ko ha tokotaha malanga teʻeki papitaiso.” ʻE vakai leva ʻa e fakatahaʻangá ki he tokotaha faihalá ko ha tokotaha ia ʻo e māmaní. Neongo ʻoku ʻikai ke tuʻusi ʻa e tokotaha faihalá, ʻoku tokanga ʻa e kau Kalisitiané fekauʻaki mo ha faʻahinga feohi pē mo ia. (1 Kol. 15:33) Heʻikai tali ha ngaahi līpooti fakamalanga meiate ia.

40 ʻI he faai mai ʻa e taimí, ko ha tokotaha teʻeki papitaiso ʻa ia naʻe toʻo mei hono tuʻunga ko ha tokotaha malangá te ne holi nai ke toe hoko ko ha tokotaha malanga. ʻI he tuʻunga ko iá, ʻe fakataha mo ia ha mātuʻa ʻe toko ua ʻo fakapapauʻi ʻa ʻene fakalakalaka fakalaumālié. Kapau ʻokú ne taau, ʻe fai ha fanongonongo nounou, ʻo pehē: “Ko [hingoa ʻo e tokotahá] ʻoku toe lau ia ko e tokotaha malanga teʻeki papitaiso.”

ʻOKU TĀPUAKIʻI ʻE SIHOVA ʻA E LOTU MAʻA MO MELINÓ

41 Ko e faʻahinga kotoa ʻoku feohi mo e fakatahaʻanga ʻa e ʻOtuá he ʻaho ní ʻe lava ke nau fiefia ʻi he tupu fakautuutu honau tofiʻa fakalaumālie kuo foaki ʻe Sihova ki hono kakaí. Ko hotau ngaahi kaikaiʻanga fakalaumālié ʻoku maʻuiʻui moʻoni, pea kuo tau maʻu ʻo lahi fakaʻulia ʻa e ngaahi vai fakaivifoʻou ʻo e moʻoní. Kuo tau toe maʻu ʻa e tokangaekina fakaemaluʻi ʻa Sihová fakafou ʻi heʻene fokotuʻutuʻu fakateokalati ʻi he malumalu ʻo e tuʻunga-ʻulu ʻo Kalaisí. (Saame 23; ʻAi. 32:1, 2) Ko e hoko ʻo ʻi he palataisi fakalaumālié ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosi faingataʻa ko ení kuo ʻomai ai kia kitautolu ha ongoʻi malu.

ʻI hono tauhi maʻu ʻa e melino mo e maʻa ʻa e fakatahaʻangá, te tau hokohoko atu ai hono ʻai ke ulo atu ʻetau maama ʻo e moʻoni ʻo e Puleʻangá

42 ʻI hono tauhi maʻu ʻa e melino mo e maʻa ʻa e fakatahaʻangá, te tau hokohoko atu ai hono ʻai ke ulo atu ʻetau maama ʻo e moʻoni ʻo e Puleʻangá. (Māt. 5:16; Sēm. 3:18) ʻI he tāpuaki ʻa e ʻOtuá, te tau fiefia ai ʻi he sio ki he kakai tokolahi ange ʻoku nau hoko ʻo ʻiloʻi ʻa Sihova pea ngāue fakataha mo kitautolu ʻi hono fai hono finangaló.

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share