Naʻe Tokangaʻi Kimautolu ʻe Sihova ʻi he Lolotonga ʻo e Tapui
Kuo fifili ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he laui hongofuluʻi taʻu ʻo kau ki honau ngaahi tokoua ʻi he ngaahi fonua ʻa ia naʻe fakangatangata ai ʻa ʻenau ngaahi ngāue faka-Kalisitiané. ʻOku mau fiefia ke fakahā ʻa e konga ko eni ʻa ia ʻokú ne fakahā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi meʻa naʻe hoko. Ko e ngaahi fakamatala fakafoʻituitui eni ʻa e kau Kalisitiane angatonu ʻi he fonua naʻe ui ko Siamane Hahake.
ʻI HE 1944, naʻá ku hoko ko ha pōpula Siamane ki he taú, ko ʻeku ngāue ko e tangata tauhi fakafaitoʻo ʻi he ʻapitanga tau ko Cumnock, ofi ki Ayr, Sikotilani. Naʻe fakangofua pē au ke u ʻalu ki tuʻa mei he ʻapitanga taú, neongo naʻe fakangatangata ʻeku fakamaheni mo e kakai fakalotofonuá. ʻI he Sāpate ʻe taha naʻá ku ʻeveʻeva atu ai, ʻou fetaulaki mo ha tangata naʻá ne feinga mālohi ke fakamatalaʻi mai kiate au ha ngaahi meʻa mei he Tohitapú. ʻI he hili iá naʻá ma faʻa ʻeveʻeva fakataha.
Naʻe faifai atu pē peá ne fakaafeʻi au ki ha fakataha naʻe fai ʻi ha fale. Ko e meʻa fakatuʻutāmaki ʻeni ki he tokotaha ko iá, koeʻuhi he ko au ko e mēmipa au mei he fonua ko e filí. Ka ʻi he taimi ko ʻení naʻe ʻikai te u ʻiloʻi ko e tokotaha ia ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová—ʻoku hā mahino ko e fakataha naʻe faí ko e taha ia ʻo ʻenau ngaahi kulupu iiki ki he ako Tohitapú. Neongo naʻe ʻikai ke lahi ha meʻa naʻe mahino kiate au, ʻoku ou manatuʻi lelei ʻa e fakatātā ʻo ha kiʻi tama naʻe teunga hina lōloa, fakataha mo ha laione mo ha lami. Naʻe hoko ʻo maongo loloto kiate au ʻa e fakatātā ko ʻeni ʻo e māmani foʻoú, ʻo hangē ko ia ʻoku fakamatalaʻi ʻi he tohi ʻa ʻAiseá ʻi he Tohitapú.
ʻI Tīsema 1947, naʻe tuku ange ai au mei he ʻapitanga fakapōpulá. Naʻá ku foki ki ʻapi ʻi Siamane, ʻou mali mo Margit, ʻa ia naʻá ma maheni ki muʻa ʻi he taú. Naʻá ma ʻai homa ʻapi ʻi Zittau, ofi ki he kauʻā fonua mo Pōlani mo Sekisolovākiá. ʻI ha ngaahi ʻaho siʻi pē, naʻe tukituki mai ha taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi homa matapaá. Naʻá ku tala ange ki hoku uaifí: “Kapau ko ha taha ʻeni mei he kulupu tatau naʻá ku fetaulaki mo ia ʻi Sikotilaní, kuo pau ke ta kau mo kinautolu.” ʻI he uike pē ko iá, naʻá ma maʻu ai ʻa e ʻuluaki fakataha mo e Kau Fakamoʻoní.
Naʻe vave ʻema ako mei he Tohitapú ʻo ʻilo ʻa e fiemaʻu ke maʻu maʻu pē ʻa e ngaahi fakataha Kalisitiané mo kau ki he ngāue fakamalangá. Ko hono moʻoní, ko e meʻa ko ia naʻe akoʻi mai ʻe he Kau Fakamoʻoní mei he Tohitapú naʻe vave ʻene hoko ko e meʻa mātuʻaki mahuʻinga taha ia ki heʻema moʻuí. Naʻe faifai atu pē pea naʻá ku kamata ke fai ʻa e ako Tohitapu ʻi ha kulupu. Pea ʻi Fēpueli 1950, naʻe haʻu ai ʻa e ongo ʻovasia Kalisitiane fefonongaʻaki ʻo na ʻeke mai kiate au: “ʻOku teʻeki ai ke ke fiemaʻu ke ke papitaiso?” ʻI he efiafi pē ko iá ko au mo Margit naʻá ma fakahāhā ʻema fakatapui ki he ʻOtuá ʻaki ʻema papitaiso.
Kamataʻanga ʻo e Ngaahi Faingataʻa
Ko Zittau naʻe tuʻu ia ʻi he vahefonua ʻo Siamane naʻe maʻu ʻe he kau Lūsiá, pea naʻe kamata ʻi he 1949 ʻa e ngaahi feinga ke fakafaingataʻaʻiaʻi ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. ʻI he hili atu pē ha faingataʻa lahi ne malava ke maʻu ha holo ke fai ai ha fakataha siʻisiʻi ʻi Bautzen. Pea ʻi he lolotonga ʻo e faʻahitaʻu māfaná, fakaʻohovale naʻe kaniseli ʻa e ngaahi lēlue makehe naʻe teu ke ngāueʻaki ke ʻalu ai ki he fakataha fakavahe ʻi Pealini. Ka neongo ia naʻe laui afe naʻa nau ʻi he fakatahá.
Naʻe toe uesia foki ʻa e ngaahi fakataha fakaefakatahaʻangá. Naʻe haʻu ʻa e kau fakamoveuveú ki he fakatahá ke kaikaila mo mapumapu pē. ʻI he taimi ʻe taha naʻa mau meimei fiemaʻu ke taʻofi ʻa e malanga ʻa ha ʻovasia fefonongaʻaki. Naʻe ui kimautolu ʻe he kau faiongoongó ko e kau talaki ʻo e ʻauha. Naʻe taku ʻe he ngaahi kupu ʻi he ngaahi nusipepá ʻo pehē naʻa mau fakatahataha ki he tumutumu ʻo ha ngaahi sia ʻo talitali ai ke haʻu ha konga ʻao ʻo ʻave kimautolu. Naʻe toe fakahā ʻe he ngaahi nusipepá ʻa e fakamatala ʻa ha kau taʻahine ʻe niʻihi ʻo pehē naʻe feinga ʻa e Kau Fakamoʻoní ke fai ha ʻulungaanga taʻetaau fakaefehokotaki fakasino mo kinautolu. Ko e fakamatala ko ia ʻoku pehē ‘ko kinautolu ʻoku fai ha fakatapui kia Sihová te nau maʻu ʻa e moʻui taʻengatá’ naʻe mioʻi ia ke pehē ko kinautolu te nau fai fehokotaki fakasino mo e Kau Fakamoʻoní te nau maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.
Ki mui mai naʻe toe tukuakiʻi foki kimautolu ʻo pehē ko e kau fakatupunga-tau. Ko e meʻa ko ia naʻa mau lea ki ai ʻo kau ki he tau ʻa e ʻOtuá ʻi ʻĀmaketoné naʻe fakaʻuhingahalaʻi ia ke ʻuhinga ʻoku mau poupouʻi ʻa e feʻauʻauhi ki he meʻatau niukilia mālohi tahá mo e taú. Ko e launoa! Ka neongo ia, ʻi ʻAokosi 1950, ʻi heʻeku ʻalu atu ki he ngāue sifi poʻuli ʻi he fale-pulusi fakalotofonua ʻa ia naʻá ku ngāue ai ko e fai-pulusi, naʻe taʻofi au ʻi he matapaá. Naʻe pehē mai ʻe he tangata-leʻó ʻa ia naʻá ne tuʻu fakataha mo ha polisi: “Kuo tuli koe. Ko kimoutolu ʻoku mou leleiʻia ʻi he taú.”
ʻI heʻeku foki ki ʻapí, naʻe ongoʻi fiemālie ai ʻa Margit. Naʻá ne pehē: “ʻIkai ke toe fai ha ngāue poʻuli.” Naʻe ʻikai te ma loto-hohaʻa ki ai. Naʻe vave pē ʻeku toe maʻu ha ngāue ʻe taha. Naʻá ma falala ki he ʻOtuá ke ne tokonaki mai, pea naʻá ne fai ia.
Tapui ʻEmau Ngāué
ʻI ʻAokosi 31, 1950, ne tapui ai ʻa e ngaahi ngāue ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he Lepupilika Temokalati ʻo Siamané. Naʻe hoko atu ai ʻa hono puke ʻe he kau polisí ʻa e tokolahi. Naʻe ʻave ʻa e Kau Fakamoʻoní ki he hopó, peá ne tautea ai ʻa e niʻihi ke ngāue pōpula ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻo ʻenau moʻuí. Ko e toko ua mei Zittau, ʻa ia naʻe tuku kinaua ʻi he ngaahi ʻapitanga fakamamahi ʻi he lolotonga ʻa e pule ʻa e kau Nasí, naʻe toe tuku pilīsone ʻe he kau Kominiusí.
Naʻe puke ʻe he kau polisi ʻa e tokotaha ko ia naʻá ne tokangaʻi ʻemau fakatahaʻangá mo hono uaifí. Ko kinautolu naʻa nau puke kinauá naʻa nau tuku pē ʻena ongo kiʻi fānau ʻe toko ua ʻi he ʻapí ke na tokangaʻi pē ʻe kinaua ʻa kinaua. Naʻe ʻave leva ʻe he kui tangatá mo e kui fefiné ʻa e ongo kiʻi fānaú, pea ʻi he ʻahó ni ko e ongo tamaiki fefiné ni fakatouʻosi ʻokú na faivelenga ʻi hono talaki atu ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ki ha niʻihi kehe.
Naʻe feʻaluʻaki ki Pealini ʻa e kau feʻaveʻaki tohi mei he ngaahi fakatahaʻanga ʻi Siamane Hahaké ke tānaki mai ʻa e ngaahi tohi mei he ngaahi feituʻu pau naʻe tuku fakafufū ai ʻa e ngaahi tohi ʻi he vahefonua tauʻatāina ʻo Pealini hihifó. Naʻe puke ʻe he kau polisí ʻa e tokolahi ʻo e kau feʻaveʻaki tohi loto-toʻa ko ʻení ʻo ʻave ki he fakamaauʻangá peá ne tautea ke nau ngāue pōpula.
ʻI he pongipongi ʻe taha ne aʻu pongipongia mai ʻa e kau maʻu mafai māʻolungá ke hua homau ʻapí. Naʻa mau ʻamanekina ʻenau ō maí, ko ia naʻá ku tuku kotoa ʻa e ngaahi lekooti ʻa e fakatahaʻangá, ʻa ia ko au naʻá ku tauhí, ʻo ofi ki ha taungapī ʻi homau fale tukuʻanga meʻá. Naʻe ʻikai ke teitei uesia au ʻe he fanga ʻinisēkité ni, ka ʻi he kamata ke hua ʻe he kau tangatá ʻa e feituʻu ko ʻení, fakaʻohovale kuo kāpui kinautolu ʻe he fanga pií. Ko e meʻa pē naʻe malava ke fai ʻe he kau tangatá ko e lele pē ke hao!
ʻI he ngaahi fakataha lalahi naʻe fai ʻi he 1949 ne teuteuʻi ai kimautolu ʻe Sihova ki he tapui ko ení. Naʻe uki kimautolu ʻe he polokalamá ke ʻai ke fakaʻaʻau ke lahi ange ʻa ʻemau ako fakafoʻituituí, ko e maʻu ʻa e ngaahi fakatahá, pea mo fai ʻemau ngāue fakamalangá, pea ke mau fefalalaʻaki foki ke fai ʻa e fepoupouaki mo fefakalototoʻaʻaki. Naʻe tokoni moʻoni ʻeni kiate kimautolu ke mau tauhi maʻu ʻa e mateakí. Ko ia ai, neongo hono toutou fakaangaʻi mo ngāhiʻi kimautolu ʻe he kakaí, naʻe ʻikai te mau fuʻu tokanga kimautolu ki ai.
Ko Hono Fai ʻa e Ngaahi Fakataha ʻi he Lolotonga ʻo e Tapuí
ʻI he hili hono talaki ʻo e tapuí, naʻá ku fakataha leva mo e ongo kaungā Fakamoʻoni ke fetalanoaʻaki ʻo kau ki he founga ke hokohoko atu ai ʻa e ngaahi fakataha ʻa ʻemau fakatahaʻangá. Naʻe fakatuʻutāmaki ke maʻu ʻa e fakatahá, koeʻuhi he kapau ʻe puke kita ʻe he kau polisí lolotonga hono fai ha fakataha ʻe tautea leva ki he ngāue pōpula. Naʻa mau ʻaʻahi ki he Kau Fakamoʻoni ʻi homau feituʻú. Naʻe ʻi ai ʻa e faʻahinga naʻa nau loto-hohaʻa, ka ko e meʻa fakalototoʻa he ko ʻenau lāuʻilo ʻe kinautolu taki taha ʻa e fiemaʻu ke maʻu ʻa e ngaahi fakatahá.
Naʻe ʻi ai ha tangata mahuʻingaʻia naʻá ne ʻofa ʻo ʻomai hono fale tukuʻanga meʻa ke mau ngāueʻaki ko e faiʻanga fakataha. Neongo naʻe tuʻu ʻa e fale tukuʻanga meʻá ni ʻi ha manafa, ʻo hā lelei ki he faʻahinga kotoa, ka naʻe ʻi ai ʻa e matapā ki mui ʻo e fale tukuʻanga meʻá naʻe ava ia ki he afenga ʻoku pulipulia ʻi he vaó. Ko ia naʻe ʻikai ke fakatokangaʻi ʻemau feʻaluʻakí. ʻI he lolotonga ʻa e faʻahitaʻu momokó naʻe hoko ʻa e fale tukuʻanga meʻa motuʻa ko ʻení ko e tokoni lahi ki heʻemau ngaahi fakataha naʻe fai ʻaki ʻa e maama teʻelango, pea naʻe fakataha ai ʻa e meimei toko 20 nai. Naʻa mau fakataha ʻi he uike taki taha ke ako ʻa e makasini ko e Taua Leʻó pea mo e Fakataha Ngāué. Naʻe faʻu ʻa e polokalamá ʻo fakatatau ki he tuʻunga naʻa mau ʻi aí, ʻo fakamamafaʻi ai kuo pau ke mau tauhi maʻu ke longomoʻui ʻa e tuʻunga fakalaumālié. ʻI he fuoloa siʻi pē naʻa mau mātuʻaki fiefia ke talitali lelei ʻa e tangata ko ʻeni naʻe mahuʻingaʻiá ko homau tokoua foʻou ia ʻi he moʻoní.
ʻI he lotolotonga ʻo e ngaahi taʻu 1950, naʻe fakamaʻamaʻa ange ʻa e ngaahi tautea fakaefakamaauʻangá, pea naʻe ʻi ai ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi tokouá ne tuku ange mai mei he nofo pōpulá. Naʻe tokolahi ʻa e faʻahinga naʻe fakafoki kinautolu ki Siamane Hihifo. Ka ko au, naʻe hoko ha liliu taʻeʻamanekina ʻi he hili ia ʻa e ʻaʻahi ange ʻa ha tokoua mei Siamane Hihifo.
Ko ʻEku ʻUluaki Ngāue Faingataʻa Kuo Tuku Mai
Naʻe ngāueʻaki ʻe he tokoua ʻa e hingoa ko Hans. ʻI he hili ʻema fetalanoaʻakí, naʻá ne tala mai ke u ʻaʻahi ki ha ʻapi ʻi Pealini. Pea ʻi heʻeku ʻilo ʻa e fakaʻilonga ʻa ia naʻe ʻi ai hono ʻuhinga fakapulipuli ʻi he fafangu ʻo e matapaá, naʻe fakaafeʻi au ki loto fale. Naʻe ʻi ai mo e tokoua ʻe ua ai pea naʻa mau fetalanoaʻaki lelei kae ki he ngaahi meʻa fakalūkufua pē. Pea toki fakaiku ʻo na fakahā mai ʻa e taumuʻá: “Kapau ʻe ʻoatu ha ngāue makehe ke ke fai, te ke tali ia?”
Naʻá ku tali ange, “ʻIo.”
Peá na pehē mai: “Lelei. Ko e meʻa pē ia ʻokú ma fiemaʻu ke ʻiloʻí. ʻOfa pē ke malu hoʻo fonongá ki ʻapi.”
ʻI he ʻosi mei ai ʻa e uike ʻe tolu naʻe tala mai ke u foki ki Pealini pea naʻá ku toe foki ki he loki tatau pē. ʻI hono ʻomai kiate au ha mape ʻo e vahefonua takatakai ʻi Zittau, naʻe fakahā hangatonu mai ʻe he ongo tokouá ʻa e taumuʻá. “ʻOku ʻikai ke ʻi ai haʻamau fetuʻutaki mo e Kau Fakamoʻoni ʻi he feituʻu ko ʻení. Te ke lava ke toe fokotuʻu ʻa e fetuʻutaki ki ai maʻamautolu?”
Ko ʻeku talí leva: “ʻIo te u fai ia.” Ko e vahefonua kāfakafa ʻeni, lahi hake ʻi he maile ʻe 60 hono lōloá mei Riesa ki Zittau, pea aʻu ʻo maile ʻe 30 hono fālahí. Pea ko e meʻalele pē naʻá ku maʻú ko ha pasikala. ʻI heʻeku fetuʻutaki taautaha mo e Kau Fakamoʻoni aí, naʻe fakatahaʻi leva ʻa e tokotaha taki taha ki heʻene fakatahaʻanga tonu, ʻa ia naʻe fekau atu leva ha fakafofonga ʻe he ngaahi fakatahaʻanga taki taha ki Pealini ke ʻomai ʻenau ngaahi tohi pea ke maʻu ha ngaahi fakahinohino. Ko e founga ko ʻeni ʻo e ngāué naʻe taʻofi ai ha hoko ha fakatuʻutāmaki ki he ngaahi fakatahaʻanga kehé ʻi he taimi naʻe fai ai ʻe he kau maʻu mafai māʻolungá ha fakatanga ki ha taha ʻo e ngaahi fakatahaʻangá.
Falala kia Sihova
Neongo ʻa e fakatangá, ʻi he talangofua ki he fakahinohino mei he Tohitapú, naʻe ʻikai ʻaupito ke tuku ʻa ʻemau ʻalu mei he fale ki he falé mo ʻemau pōpoaki ʻo kau ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. (Mātiu 24:14; 28:19, 20; Ngāue 20:20) Naʻa mau ʻaʻahi ki he ngaahi ʻapi ʻo fakatuʻunga ia ʻi he ngaahi fakahinohino kuo mau maʻu mei he kakai kuo mau ʻosi ʻiloʻi kinautolu, pea naʻa mau fiefia ʻi he ngaahi meʻa fakaofo naʻe hokosia ai. ʻI he taimi ʻe niʻihi naʻa mo ʻemau ngaahi fehalaakí naʻe iku atu ki he ngaahi tāpuaki, ʻo hangē ko ia ʻoku fakahā ʻe he fakamatala ʻoku hoko maí.
Naʻe ʻomai ki hoku uaifí mo au ha tuʻasila ʻo ha ʻapi ke ma ʻaʻahi ki ai, ka naʻá ma ō hala kimaua ki ha fale kehe. ʻI hono fakaava hake ʻa e matapaá, naʻá ma fakatokangaʻi ʻa e teunga polisi ʻoku tautau ʻi he tautauʻanga valá. Naʻe liliu ʻa e mata ʻo Margit; naʻe tātuʻu hoku mafú. ʻE malava ke tuku pilīsone kimaua. Naʻe feʻunga pē ʻa e taimí ke fai ha kiʻi lotu fakavave pē.
Naʻe ʻeke nounou mai ʻe he tangatá: “Ko hai kimoua?” Naʻá ma ʻai ke ma mata fiemālie pē.
Naʻe lea atu leva ʻa Margit: “ʻOku hangē kiate au ʻoku ou ʻiloʻi koe, naʻá ku sio ʻiate koe ʻi ha feituʻu, ka ʻoku ʻikai te u manatuʻi pe ko ʻeku sio ʻiate koé ʻi fē. ʻIo, ko e tangata polisi koe. ʻOku pau pē ko ʻeku sio ʻiate koe lolotonga ho taimi ngāué.”
Naʻe hangē ʻa e leá ni ha lolo kuo huaʻi ki ha tahi hoú, pea naʻá ne toki lea mai ʻaki ʻa e anga ʻo e leʻo anga-fakakaumeʻa. “Ko e kakai kimoua ʻa Sihova?”
Naʻá ku hū atu ʻo tali: “ʻIo, pea ʻoku ou tui ʻoku mahino kiate koe ʻoku fiemaʻu ke ma loto-toʻa ke ma tukituki ai ʻi ho matapaá. ʻOkú ma mahuʻingaʻia ʻiate koe tonu.”
Naʻá ne fakaafeʻi kimaua ke ma hū ange ki hono falé. Naʻá ma ʻaʻahi ki ai ʻi ha ngaahi taimi pea kamata ha ako Tohitapu mo ia. Naʻe faifai atu pē pea hoko ʻa e tangata ko ʻení ko homau tokoua Kalisitiane. Ko e meʻa ko ia naʻe hokosiá naʻá ne ʻai ke mālohi ange ʻema falala kia Sihová!
Naʻe faʻa ngāue ʻa e ngaahi tuofāfiné ko e kau feʻaveʻaki meʻa, ʻa ia naʻe fiemaʻu kiate kinautolu ke nau falala kakato kia Sihova. Ko e meʻa ia naʻe hoko ʻi he taimi ʻe taha naʻe fononga ai ʻa Margit ki Pealini ke ʻomai ʻa e ngaahi tohi. Naʻe fuʻu lahi ʻa e ngaahi tohí. Naʻe ngāueʻaki ha maea tau-fō ke haʻiʻaki ʻa e katoletá he mamafa he fuʻu hulu hono faʻó. Naʻe lelei pē ʻa e meʻa kotoa ʻo aʻu ki he heka ʻa Margit ki he lēlué. Naʻe haʻu leva ha ʻofisa kauʻā fonua.
Naʻá ne tuhu ki he katoletá mo ne ʻeke: “Ko e kato ʻeni ʻa hai, pea ko e hā ʻa e meʻa ʻoku faʻo aí?”
Naʻe tali atu ʻe Margit: “Ko e fō ia ʻaʻaku.”
Naʻá ne huʻuhuʻu peá ne fekau kia Margit ke fakaava ia. Naʻe kamata hono veteki ʻe Margit ʻa e maea tau-fō mei he katoletá ʻo fai māmālie mo fuʻu tokangaʻi hono veteki tahataha ʻa e ngaahi fakaponá. Koeʻuhi ko e ngāue ʻa e ʻofisa kauʻā fonuá naʻe fiemaʻu ke ne fononga ʻi he lēlué ni ʻi ha mamaʻo pau pē pea hifo mei ai ʻo heka ʻi ha lēlue ʻe taha ʻi heʻene fononga ʻo fokí, naʻe fakaʻaʻau ke lahi ange ʻa ʻene taʻefaʻa kātakí. Naʻe toe pē ha foʻi fakapona ʻe tolu pē pea kuo ʻosi ʻene kātaki ʻaʻana. Naʻá ne kaila atu: “ʻAlu mamaʻo, pea ʻalu foki mo hoʻo fō!”
Ko e Tokanga Mai ʻa Sihova Tonu
Naʻá ku faʻa mohe ʻo ʻikai lahi ange ʻi he houa ʻe fā ʻi he pō taki taha, koeʻuhi naʻá ku faʻa tokangaʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻa e fakatahaʻangá pea fai fakapulipuli ia ʻi he taimi poʻulí. ʻI he pongipongi ʻe taha naʻe tuki mai ʻa e kau ʻōfisa ʻi homa matapaá ʻi he ʻosi ia ʻeku fai ʻa e ngāue ʻi he pō ko iá. Ko ʻenau ō mai ke nau fakahoko ʻa e fakatotoló. Naʻe fuʻu tōmui ke feinga ke fūfuuʻi ha meʻa.
Naʻe hua ʻe he kau ʻōfisá ʻi he pongipongi kotoa ko iá, ʻo nau hua fakaʻāuliliki ʻa e meʻa kotoa pē, pea ne aʻu ʻo nau hua mo e toiletí naʻa ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻe fūfuuʻi ki ai. Naʻe ʻikai ke manatuʻi ʻe ha taha ke hua hoku kote ʻa ia naʻe tautau ʻi he tautauʻanga valá. Naʻá ku fūfuuʻi fakavavevave ʻa e ngaahi tohi ʻi he ngaahi kato ʻo hoku koté. Naʻe hakitekita ʻa e ngaahi kato ʻo hoku koté ʻi he ngaahi meʻa naʻe mātuʻaki fiemaʻu tonu ʻe he kau ʻōfisá, ka naʻa nau foki taʻe maʻu ha meʻa.
ʻI he taimi ʻe taha, ʻi Aokosi 1961, naʻá ku ʻi Pealini ai. Naʻe hoko ʻeni ko ʻeku ʻalu fakaʻosi ia ke ʻomai ʻa e ngaahi tohí ki muʻa pea fokotuʻu ʻa e ʻā ʻo Pealiní. Naʻe fuʻu tokolahi ʻa e kakai ʻi he tauʻanga lēlue ʻi Pealiní ʻi heʻeku teuteu ke u foki ki Zittau. Naʻe tau mai ʻa e lēlué, pea feʻohofaki ʻa e tokotaha kotoa pē ke heka ai. ʻI heʻeku feʻefihi atu ʻi he fuʻu kakai tokolahí, ne fakaʻohovale pē naʻá ku ʻi he konga ʻo e lēlué naʻe ʻikai ke ʻi ai ha taha. ʻI heʻeku heka pē ki aí ne tāpuniʻi leva ʻe he tangata-leʻó ʻa e matapaá ʻo lokaʻi mei tuʻa. Naʻá ku tuʻu tokotaha pē ʻi he konga ko ʻení, kae taki atu ʻa e kau pāsese kehé ki he toenga ʻo e lēlué.
Naʻa mau mavahe leva ki Zittau. Naʻá ku nofo tokotaha pē ʻi he konga ko ʻeni ʻo e lēlué. Naʻe fai atu ʻo tuʻu ʻa e lēlué, pea naʻe fakaava ʻa e konga ko ʻeni naʻá ku ʻi aí. Naʻe hū mai ha kau sōtia Lūsia tokolahi. Pea naʻá ku toki ʻiloʻi naʻá ku fononga ʻi he konga ʻo e lēlué naʻe taʻofi ki he kau sōtia Lūsia. Naʻá ku fakaʻamu ke ava hake mai ʻa e kelekelé kau puli hifo ai. Ka, naʻe ʻikai ke fakatokangaʻi ʻe he kau sōtiá ha meʻa ʻe hā ngali kehe.
Naʻe toe hoko atu ʻemau fononga ki Zittau, pea ʻi heʻemau aʻu ki aí naʻe fakaava ʻa e ngaahi matapā ki he konga ko ia naʻa mau ʻi aí, pea hopo ki tuʻa ʻa e kau sōtiá. Naʻa nau kamata hono hua ʻa e kau pāsesé ʻi he tauʻanga lēlué. Ko au tokotaha pē naʻá ku ʻalu atu taʻe toe taʻofi. Naʻa mo e kau sōtia tokolahi naʻa nau fakaʻapaʻapa mai kiate au, ko ʻenau fakakaukau ko ha ʻōfisa māʻolunga au.
ʻI he hili pē iá naʻa mau ʻilo ai ʻa e mahuʻinga ʻo e ngaahi tohi ko ení, he naʻe hoko ʻo uesia ʻa e founga ko ʻeni ke ʻomai ai ʻa e ʻū tohí ʻi hono langa ʻa e ʻĀ ʻo Pealiní. Ka, naʻe feʻunga pē ʻa e ngaahi tohí ki heʻemau ngaahi fiemaʻu ʻi he ngaahi māhina pē ʻe niʻihi. Lolotonga iá, naʻe malava ke fai ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu ke ʻi ai ha fetuʻutaki maʻu pē mo kimautolu.
Naʻe hoko ʻa e liliu lahi kiate kimautolu ʻi Siamane Hahake ʻi hono fokotuʻu ʻa e ʻĀ ʻo Pealiní ʻi he 1961. Ka ko Sihova, ʻo hangē ko ia ʻokú ne faʻa fai maʻu pē, ʻoku mahino ki ai ʻa e ngaahi meʻa ʻe hokó. Naʻá ne hokohoko atu ʻene tokangaʻi kimautolu ʻi he lolotonga ʻo e tapuí.—Ko e fakamatala ia ʻa Hermann Laube.
[Fakatātā ʻi he peesi 27]
Naʻa mau fai ha fakataha siʻisiʻi ʻi Bautzen