Ko e Hā Moʻoni ʻa e Kosipelí?
LOLOTONGA ʻa e faʻahitaʻu Kilisimasí, ʻoku fanongo mo talanoa ai ʻa e kakai tokolahi ʻi he ngaahi fonua lahi ʻo kau ki he Kosipelí. ʻOku faʻa ngāueʻaki ʻa e foʻi lea ko ení, ka ʻoku lahi ange nai hono ʻuhingá ʻi he meʻa ʻoku fakakaukau ki ai ʻa e kakai tokolahi? ʻOku ʻuhinga nai ʻa e Kosipelí ki ha meʻa ʻoku tuʻu-ki-muʻa ʻa ʻene lelei kiate koe pea mo e faʻahinga ʻokú ke ʻofa aí?
Ko e foʻi lea “Kosipeli” ʻoku ʻuhinga ko e “ongoongo lelei,” pea ʻoku pau ʻoku ʻikai ke tali lelei pē ha ongoongo lelei ʻi he taimi Kilisimasí pē ka ʻi ha faʻahinga taimi pē. Kaekehe, ko e Kosipelí ʻoku ʻikai ko ha faʻahinga ongoongo lelei pē. Ko ha ongoongo lelei pau ia mei ha tupuʻanga papau ʻo kau ki ha kaveinga pau. Ko hono moʻoní, ko ha pōpoaki ia kuo vaheʻi ʻe he ʻOtuá ke fanongonongo atu ki he kakai kotoa pē.
Ko Eugênio Salles, ko e ʻalekiʻepikopō ʻo Rio de Janeiro, ʻi Pelēsila, naʻá ne lea ʻo kau ki he ongoongo lelei ko iá ʻi heʻene naʻinaʻi ki he kakaí: “ʻOku totonu ke tau ngāue ʻo fehoanaki mo e Kosipelí kae ʻoua ʻe makatuʻunga ʻa ʻetau ngāué ʻi he ngaahi lau fakafuofua pē.” Naʻe tonu ʻa e lea ʻa e ʻalekiʻepikopoó. Kaekehe, ʻoku fiemaʻu kiate kitautolu ke ʻilo pē ko e hā ʻa e Kosipelí kae malava ke tau ngāue ʻo fehoanaki mo ia. ʻOku malava fēfē ke tau ako pe ko e hā ia? Pe ʻe tokoniʻi fēfē kitautolu ʻe he ngāue ʻo fehoanaki mo e Kosipeli ko iá?
Ko e Hā ʻa e Kosipelí?
ʻOku faʻa maʻuhala ʻa e ʻuhinga ʻo e Kosipelí. ʻI he 1918, ko e Kosiliō ʻo e Ngaahi Siasi ʻo Kalaisí ʻi ʻAmelika naʻa nau ui ʻa e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá, ʻa ia ʻoku ʻikai toe ʻi ai he taimi ní, ko e fakahāhā fakapolitikale ia ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi māmani pea nau fakahā naʻe “makatuʻunga ia ʻi he Kosipeli.” Naʻe tō fakaʻaufuli ʻa e Kautaha ko iá mei hono taumuʻa ke tauhi maʻu ʻa e melinó. ʻOku hā mahino naʻe hala ʻa e kosiliō. Naʻe ʻikai ha fekauʻaki ʻe taha ʻa e Kautaha ʻo e Ngaahi Puleʻangá mo e Kosipelí.
ʻI he ngaahi taʻu ki mui ni maí kuo lea lahi ʻa e kau poupou ki he liberation theology ʻo kau ki he Kosipelí ʻi heʻenau talanoa ʻo fekauʻaki mo ʻenau ngaahi fakakaukau ki ha liliu fakapolitikale pe fakasōsiale. ʻI heʻenau fai peheé kuo nau taʻetokangaʻi ai ʻa e Kosipeli moʻoní. Naʻe pehē ʻe he makasini Pelēsila ko e Veja: “Naʻe kamata ke leleiʻia ʻa e Siasi Katoliká ʻi he puleʻanga fakasōsialé, ʻo nau taʻetokangaʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu fakalaumālie ʻo honau kau mēmipá. Ko e faʻahinga naʻa nau feinga ke ʻilo ʻa e foʻi lea ko e ʻOtua ʻi ha malanga naʻe fai naʻa nau faʻa ʻilo pē ʻa e ngaahi fakakikihi ke taki taha tali loto pē ʻo kau ki he ngaahi taʻefaitotonu fakasōsialé.”
Ko ha liliu ʻi he ngaahi tuʻunga ʻo e moʻuí pe ʻi he ngaahi faʻunga fakapolitikalé ʻe hoko nai ia ko ha ongoongo lelei ki ha niʻihi. Ka ʻoku ʻikai ko e ongoongo lelei lelei tahá ia, pe ko e Kosipeli lelei tahá. Naʻe pehē ʻe ha pīsope ʻe taha ʻi heʻene fakamoʻoniʻi ʻa e ʻikai ke malangaʻi ʻe he siasi ʻokú ne kau ki aí ʻa e Kosipeli moʻoní: “Kuo mau liʻaki ʻa hono akoʻi ʻo e meʻa fakalaumālié ki homau kau mēmipá talu mei he ngaahi taʻu 1960 tupú koeʻuhi he naʻe kaunoa ʻa e ngaahi meʻa fakamatelié ki heʻemau ngaahi tokāteliné.”
ʻOku fokotuʻu atu ʻe ha fakamatala ʻi he makasini faiongoongo ʻAmelika ko e Time ʻo pehē kuo toe fakaleluʻi ʻa e kau Palotisaní foki mei he Kosipelí. ʻOku pehē ʻe he makasiní: “ʻOku ʻikai ke ngata pē ʻi he taʻemalava ʻa e ngaahi lotu lahi ke fakahā ʻenau pōpoakí ke mahino ki he kakaí; ʻoku fakautuutu foki ʻenau veiveiua pe ko e hā koā ʻa e pōpoaki ko iá.” Ko e hā ʻoku totonu ke hoko ko ʻenau pōpoakí? Ko e hā koā ʻa e Kosipelí?
Ko Hono ʻIlo Fakapapauʻi ʻa e Kosipelí
ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary ʻa e “Kosipeli” ʻo pehē “ko e pōpoaki ia fekauʻaki mo Kalaisi, ko e puleʻanga ʻo e ʻOtuá, mo e fakahaofí.” ʻOku toe fakamatalaʻi ʻa e foʻi lea ko e “kosipeli” ko e “fakaʻuhingaʻi ia ʻo e pōpoaki faka-Kalisitiane (ko e kosipeli fakasōsiale)”; “ko e pōpoaki pe ngaahi akonaki ʻa ha faiako fakalotu.” ʻOku kaungatonu ʻa e ngaahi fakamatala kotoa ko ení? ʻIkai. He ʻikai ke pehē ʻo kapau ʻoku tau lea ʻo kau ki he Kosipeli moʻoní. ʻOku makatuʻunga ʻa e Kosipeli moʻoní ʻi he Tohitapú; ko ia ʻoku tonu pē ʻa e ʻuluaki fakamatala mei he ngaahi fakamatala ʻe tolu ko iá. ʻOku hā pē mei he ongo fakamatala fakamuimuí ʻa e anga ʻo hono ngāueʻaki ʻa e foʻi lea “kosipeli” ʻi he ʻaho ní.
ʻI he fehoanaki mo e fakakaukau ko ení, ʻoku pehē ʻe he Vine’s Expository Dictionary of New Testament Words, ʻi he Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané (ko e “Fuakava Foʻou”), ko e Kosipelí “ʻoku ʻuhinga ia ki he ongoongo lelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá pea mo e fakahaofi fakafou mai ʻia Kalaisi, ʻa ia ʻe maʻu ʻi he tui, ʻo makatuʻunga ʻi Heʻene pekia ko e totongi angahala.” ʻOku mahuʻinga ke maʻu ʻa e mahino ko ení koeʻuhi ʻoku ʻi ai ha kaunga lahi ʻa e mahino totonu ʻo e ongoongo lelei moʻoní ki heʻetau lelei lolotonga ní pea mo e fiefia ʻi he kahaʻú.
Ko ha Pōpoaki Hā Lelei
Hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻe he tohi naʻe toki lave ki aí, ʻoku fekauʻaki vāofi ʻa e Kosipelí mo Sīsū Kalaisi. Ko ia ai, ko e fakamatala faka-Tohitapu ʻe fā ʻo kau ki heʻene moʻui ʻi māmaní ʻoku ui ia ko e Kosipeli ʻe fā. Ko e ongoongo ʻo kau kia Sīsuú ko e ongoongo lelei ia talu pē mei he kamataʻanga ʻo ʻene moʻui fakaetangatá. Naʻe pehē ʻe ha ʻāngelo ʻi heʻene fanongonongo ʻo kau ki he ʻaloʻi ʻo Sīsuú: “Vakai, he oku ou omi kiate kimoutolu ae ogoogolelei [pe, kosipeli] oe fiefia lahi, aia e hoko ki he kakai fulibe. He kuo aloi kiate kimoutolu i he aho ni, . . . ae Fakamoui, aia ko Kalaisi koe Eiki.”—Luke 2:10, 11, PM.
Naʻe tupu hake ʻa e pēpē ko Sīsuú ʻo hoko ko e Kalaisi, ko e Mīsaia naʻe talaʻofá. Naʻá ne fakahā ʻa e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he fakahaofí, peá ne tuku ange ʻene moʻui haohaoa fakaetangatá maʻá e faʻahinga ʻo e tangatá, naʻe toetuʻu ia, peá ne hoko ko e Tuʻi kuo fili ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Ko e ongoongo lelei moʻoni ia! Ko e ʻuhinga ia ʻoku ui ai ʻa e pōpoaki ʻo kau kiate iá ko e Kosipeli.
Naʻe mātuʻaki faivelenga ʻa Sīsū ʻi hono malangaʻi ʻa e ongoongo leleí he lolotonga ʻo ʻene ngāue fakamalanga taimi nounou ʻi māmaní. ʻOku tau lau ʻi he Kosipeli ʻa Mātiú: “Bea nae fonoga fano a Jisu ki he gaahi kolo kotoabe moe botu kakai, o akonaki i ho nau gaahi fale lotu, o malaga aki ae ogoogolelei oe buleaga.” (Mātiu 9:35, PM, fakaʻītali ʻamautolu.) Naʻe ʻikai te ne malanga pē ke ʻai ʻa e kakaí ke ongoʻi fiemālie ange. ʻOku fakamatalaʻi ʻe Maʻake naʻe pehē ʻe Sīsū: “Kuo hokojia ae kuoga, bea oku ofi ae buleaga oe Otua: mou fakatomala, bea tui ki he ogoogolelei.” (Maʻake 1:15, PM) ʻIo, ko e faʻahinga naʻa nau tali pea talangofua ki he ongoongo leleí naʻa nau ʻilo naʻe liliu ai ʻenau founga moʻuí.
ʻI he hili ʻa e pekia ʻa Sīsuú, naʻe hokohoko atu ʻe hono kau muimuí ʻa hono malangaʻi ʻa e Kosipelí. Naʻe ʻikai ke ngata pē ʻi heʻenau lave ki he Puleʻangá ka naʻa nau tānaki atu ki ai ʻa e ongoongo fakafiefia naʻe fokotuʻu hake ʻa Sīsū mei he pekiá ki he nima toʻomataʻu ʻo e ʻOtuá ʻi hēvani peá ne foaki ʻa e mahuʻinga ʻo ʻene moʻui haohaoa fakaetangatá maʻá e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻI heʻene hoko ko e tokotaha ia kuo fili ʻe he ʻOtuá ke pule ki he māmaní ʻi hono tuʻunga ko e Tuʻi ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, te ne hoko ko e Fakafofonga ʻa e ʻOtuá ʻi hono fakaʻauha ʻa e ngaahi fili ʻo e ʻOtuá pea ʻi hono toe fakafoki ki he māmaní ʻa e tuʻunga fakapalataisí.—Ngāue 2:32-36; 2 Tesalonaika 1:6-10; Hepelū 9:24-28; Fakahā 22:1-5.
ʻI he ʻahó ni, ʻoku kau ha toe meʻa ʻe taha ki he ongoongo leleí. Fakatatau ki he fakamoʻoni kotoa pē ki hono fakahoko ʻo e kikité, kuo ʻosi fakanofo ke tuʻi ʻa Sīsū, pea ʻoku tau lolotonga moʻui ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosiʻosi ʻo e tuʻu ko ení. (2 Tīmote 3:1-5; Fakahā 12:7-12) ʻOku tuʻunuku ʻaupito mai ʻa e taimi ke fai ʻe he Puleʻangá ha ngāue ki he ngaahi fili ʻo e ʻOtuá. Ko e toe hā mo ha ongoongo lelei ange?
Te tau ʻilo ʻi he kupu hono hokó ʻo kau ki he mālohi ʻo e Kosipelí. Naʻe tokoni ia ke ʻilo ai ʻa e tauʻatāiná ʻe ha fefine ʻe taha ʻa ia naʻe ʻefihia he fakahaʻele faʻahikehé. Naʻe tokoni ia ke maʻu ai ʻa e fiefiá ʻe ha tangata naʻe nofo pilīsone koeʻuhi ko e kaihaʻá. Pea ʻe toe pehē foki ʻa ʻene tokoni lahi kiate koe—ʻo kapau te ke fanongo pea mo talangofua ki he ongoongo leleí.