ʻOku Fakamuʻomuʻa ʻe he Fāmili Kalisitiané ʻa e Ngaahi Meʻa Fakalaumālié
“Ke mou uouanga taha, ke mou tauʻaki kaungāmamahi, ke mou feʻofaʻaki fakalotu, ke mou manavaʻofa, ke mou angavaivai.”—1 PITA 3:8.
1. Ko e hā ʻa e fili ʻoku maʻu ʻe kitautolu kotoa, pea ko e hā ʻa e kaunga ʻo ʻetau fili ko iá ki hotau kahaʻú?
KO E toki meʻa kaunga tonu moʻoni ko e potutohi ʻi ʻolungá ki he fokotuʻutuʻu motuʻa taha ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá—ko e fāmilí! Pea ko e toki meʻa mahuʻinga moʻoni ko hono fakahāhā ʻe he ongo mātuʻá ʻa e tuʻunga takí ʻi he ngaahi tafaʻakí ni! ʻE faʻa hā ʻi he fānaú ʻa e ngaahi ʻulungāanga lelei mo e ngaahi ʻulungāanga ʻikai lelei ʻo e ongo mātuʻá. Ka, ko e faingamālie ke fai ha filí ʻoku kei fakatuʻunga pē ia ʻi he memipa taki taha ʻo ha fāmili. ʻI hotau tuʻunga ko e kau Kalisitiané, ʻoku lava ke tau fili ke tau hoko ko ha faʻahinga ʻoku fakalaumālie pe faʻahinga ʻoku fakakakano. ʻOku lava ke tau fili ke fakahōifua ki he ʻOtuá pe ke ʻoua ʻe fakahōifua kiate ia. Ko e fili ko iá ʻoku lava ke iku atu ia ki ha tāpuaki, ko e moʻui taʻe ngata mo e melino—pe ki ha mala, ko e mate taʻe ngata.—Sēnesi 4:1, 2; Loma 8:5-8; Kalētia 5:19-23.
2. (a) Naʻe fakahāhā fēfē ʻe Pita ʻa ʻene tokanga ki he fāmilí? (e) ʻOku ʻuhinga ki he hā ʻa e tuʻunga fakalaumālie? (Sio ki he fakamatala ʻi laló.)
2 Ko e ngaahi lea ʻa e ʻaposetoló ʻi he 1 Pita vahe 3, veesi 8, ʻoku hoko hake pē ki he ngaahi akonaki lelei naʻá ne fai ki he ngaahi uaifí mo e ngaahi husepānití. Naʻe mahuʻingaʻia moʻoni ʻa Pita ʻi he lelei maʻá e ngaahi fāmili Kalisitiané. Naʻá ne ʻiloʻi ko e mālohi fakalaumālié ko e kī ia ki ha fāmili feʻofaʻaki mo manavaʻofa. Ko ia, ʻoku tau maʻu ʻa e fakakaukau mei he 1Pi 3 veesi 7 ʻo pehē kapau ʻe taʻe tokangaʻi ʻa ʻene akonaki ki he ngaahi husepānití, ʻe iku ia ki ha ʻā vahevahe fakalaumālie ʻi he vahaʻa ʻo e husepānití mo Sihova.a ʻE lava ke taʻofi ʻa e ngaahi lotu ʻa e husepānití ʻo kapau naʻá ne siʻaki ʻa e ngaahi fie maʻu ki hono uaifí pe ngaohikoviʻi ia.
Ko Kalaisi—Ko ha Faʻifaʻitakiʻanga Haohaoa ʻo e Tuʻunga Fakalaumālié
3. Naʻe anga-fēfē hono fakaeʻa ʻe Paula ʻa e faʻifaʻitakiʻanga ʻa Kalaisi ki he ngaahi husepānití?
3 ʻOku fakatuʻunga ʻa e tuʻunga fakalaumālie ʻa ha fāmili ʻi he faʻifaʻitakiʻanga lelei. ʻI he hoko ʻa e husepānití ko ha Kalisitiane moʻoni, ʻokú ne fokotuʻu ʻa e faʻifaʻitakiʻanga ʻi hono fakahāhā ʻa e ngaahi anga fakalaumālié. Kapau ʻoku ʻikai ko ha husepāniti ʻoku ʻi he tuí, ʻe feinga ʻa e faʻeé ke fakahoko ʻa e fatongia ko iá. Ha taha pē ʻi he ongo tuʻungá ni, ʻoku tokonaki mai ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e sīpinga haohaoa ke muimui ai. Naʻe fakatupu langa hake mo fakaongoʻimālohi maʻu pē ʻa hono ʻulungāangá, ʻa ʻene ngaahi leá, pea mo ʻene fakakaukaú. ʻOku toutou fakahanga ʻe he ʻaposetolo ko Paulá ʻa e toko taha lau tohí ki he sīpinga anga-ʻofa ʻa Kalaisí. Hangē ko ʻení, ʻokú ne pehē: “He ko e husepaniti ko e ʻulu ʻo e uaifi, ʻo hange foki ko Kalaisi ko e ʻulu ʻo e Siasi; ʻio ko ia ia ko e fakamoʻui ʻo e sino. ʻA e kau tangata, mou ʻofa ki homou ngaahi uaifi, ʻo hange foki ko Kalaisi ne ne ofaʻi ʻa e Siasi, ʻo ne liʻoa ʻa ʻEne ʻAfio koeʻuhi ko ia.”—ʻEfesō 5:23, 25, 29, fakaʻītali ʻamautolu; Mātiu 11:28-30; Kolose 3:19.
4. Ko e hā ʻa e faʻifaʻitakiʻanga ʻo e tuʻunga fakalaumālié naʻe fokotuʻu ʻe Sīsū?
4 Naʻe hoko ʻa Sīsū ko e faʻifaʻitakiʻanga tuʻu-ki-muʻa ia ʻi hono fakahāhā ʻa e tuʻunga fakalaumālié mo e tuʻunga-ʻulú ʻi hono fakahāhā ʻa e ʻofa, anga-ʻofa, mo e kaungāmamahi. Naʻá ne moʻui līʻoa, ʻo ʻikai moʻui fakapelepele. Naʻá ne fakalāngilangiʻi maʻu pē ʻa ʻene Tamaí peá ne tokaʻi ʻa e tuʻunga-ʻulu ʻo ʻene Tamaí. Naʻá ne muimui ki he tataki ʻa ʻene Tamaí, ko ia naʻe malava ai ke ne pehē: “Talaʻehai ʻoku ou lava ke fai ha momoʻi meʻa ʻiate au pe: ʻoku ou fakamāu ʻo hange ko ʻeku fanongo: pea ko e fakamāu aʻaku ʻoku totonu; koeʻuhi ʻoku ʻikai te u tuli ki he loto oʻoku, ka ki he finangalo ʻo ia naʻa ne fekau mai au.” “Mo e ʻikai te u momoʻi fai ha meʻa ʻiate au; kae hange tofu pē hoku ako ʻe he Tamai, ʻoku pehē ʻeku tala ʻa e ngaahi meʻa ko eni.”—Sione 5:30; 8:28; 1 Kolinitō 11:3.
5. ʻI hono fai ʻa e tokonaki ki hono kau muimuí, ko e hā ʻa e faʻifaʻitakiʻanga naʻe fokotuʻu ʻe Sīsū maʻá e ngaahi husepānití?
5 Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e meʻá ni ki he ngaahi husepānití? ʻOku ʻuhingá ko e sīpinga ke nau muimui ki ai ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē ko Kalaisi, ʻa ia naʻá ne fakamoʻulaloaʻi maʻu pē ia ki heʻene Tamaí. Hangē ko ʻení, hangē pē ko hono tokonaki ʻe Sihova ʻa e meʻakai ki he meʻa moʻui kotoa pē ʻi he māmaní, naʻe pehē pē ʻa hono tokonaki ʻe Sīsū ʻa e meʻakai ki hono kau muimuí. Naʻe ʻikai te ne taʻe tokangaʻi ʻa e ngaahi fie maʻu tefito fakamatelie kiate kinautolú. ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he ongo mana ko ia ʻo hono fafanga ʻa e kau tangata ʻe toko 5,000 pea mo e toko 4,000 ʻa ʻene tokanga pea mo ʻene ʻiloʻi ʻa hono fatongiá. (Maʻake 6:35-44; 8:1-9) ʻOku pehē pē mo e ʻahó ni, ʻoku fatongiaʻaki ʻe he ngaahi ʻulu ʻo e fāmilí ʻa e tokanga ki he ngaahi fie maʻu fakamatelie ʻo honau ngaahi fāmilí. Ka ʻoku ngata pē ai ʻa honau ngaahi fatongiá?—1 Tīmote 5:8.
6. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi fie maʻu mahuʻinga ki he fāmilí kuo pau ke fai ha tokanga ki ai? (e) Ko e hā ʻoku fie maʻu mei he ngaahi husepānití mo e ngaahi tamaí ke fakahā ʻa e mahino ʻo kau ki he fāmilí?
6 ʻOku toe ʻi ai mo e ngaahi fie maʻu mahuʻinga kehe ki he ngaahi fāmilí, ʻo hangē ko ia naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū. ʻOku ʻi ai ʻenau ngaahi fie maʻu fakalaumālie mo fakaeongo. (Teutalōnome 8:3; Mātiu 4:4) ʻOku tau feangai mo e niʻihi kehe, ʻi he fāmilí pea ʻi he fakatahaʻangá fakatouʻosi. ʻOku fie maʻu kiate kitautolu ha tataki lelei ke ueʻi kitautolu ke tau hoko ʻo fakatupu langa hake. ʻI he fekauʻaki mo e meʻá ni ʻoku maʻu ʻe he ngaahi husepānití mo e ngaahi tamaí ha fatongia lahi ke nau fakahoko—pea ʻoku toe mahulu hake ʻa e fatongia ko iá ʻo kapau ʻoku nau hoko ko e kau mātuʻa pe kau sevāniti. ʻOku fie maʻu mo e ngaahi ʻulungāanga meimei tatau ki he ngaahi mātuʻa taʻe hoá ʻi he taimi ʻoku nau tokoni ai ki heʻenau fānaú. Kuo pau ke mahino ki he ngaahi mātuʻá ʻo ʻikai ngata pē ʻi he meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he ngaahi memipa ʻo e fāmilí kae toe pehē foki ki he meʻa ʻoku ʻikai ke leaʻakí. ʻOku fie maʻu ki ai ʻa e ʻiloʻilo, taimi, mo e kātaki. Ko e ʻuhinga ia ʻe taha naʻe lava ai ke pehē ʻe Pita ko e ngaahi husepānití ʻoku totonu ke nau fakaʻatuʻi pea nau nofo mo honau ngaahi uaifí ʻo fakatatau ki he ʻilo.—1 Tīmote 3:4, 5, 12; 1 Pita 3:7.
Ngaahi Fakatuʻutāmaki ke Fakaʻehiʻehi mei Ai
7, 8. (a) Ko e hā ʻoku fie maʻu kae hao ʻa e fāmilí mei he tūkia fakalaumālié? (e) Ko e hā ʻoku fie maʻu tuku kehe ha kamata lelei ʻi he ʻalunga faka-Kalisitiané? (Mātiu 24:13)
7 Ko e hā ʻoku mahuʻinga lahi fau ai ʻa e tokanga ki he tuʻunga fakalaumālie ʻo e fāmilí? Ke fakatātā ʻaki eni, te tau ʻeke nai, Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke tokanga lelei ʻa e pailate ʻo ha vaka ki heʻene siaté ʻi he taimi ʻokú ne fakahūhū atu ai ʻa e vaká ʻi ha potu tahi fakatuʻutāmaki ʻi he ʻi ai ha ngaahi laulauʻātea ai? ʻI ʻAokosi 1992 naʻe fou atu ai ʻa e vaka folau ʻeveʻeva ko e Queen Elizabeth 2 (QE2) ʻi he feituʻu tahi ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi lau ʻoneʻone mo e ngaahi maka fakatuʻutāmaki ʻa ia ʻoku pehē ko e feituʻú ni ʻoku lahi ʻa e hoko ai ʻa e fakatamaki ʻo e folaú. Naʻe pehē ʻe ha tangata ʻe taha: “Kuo mole ʻa e ngāue ʻa e kau faifolau taukei tokolahi koeʻuhi ko e ngaahi fakatamaki ne hoko tupu mei heʻenau ngaahi fehālaaki ʻi he feituʻu tahi ko iá.” Naʻe faʻaki ʻa e QE2 ʻi ha fuʻu funga hakau. Naʻe hoko ʻa e fehālaakí ni ko ha fuʻu fakamole lahi. Naʻe maumau ʻa e vahe tolu ʻe taha ʻo e sino ʻo e vaká, pea naʻe ʻikai ke toe ngāueʻaki ʻa e vaká ni ʻi ha ngaahi uike koeʻuhi ko ha fakaleleiʻi naʻe fai ki ai.
8 ʻOku pehē tofu pē, kapau ʻoku ʻikai ke vakaiʻi fakalelei ʻe he “pailate” ʻo e fāmilí ʻa e siate, ko e Folofola ʻa e ʻOtuá, ʻe faingofua ʻa e hoko ʻo faingataʻaʻia fakalaumālie ʻa hono fāmilí. Ki ha taha ʻo e kau mātuʻá pe ko ha sevāniti, ʻe hoko nai ʻi he meʻá ni ʻo mole ai ʻa hono ngaahi monū ʻi he fakatahaʻangá pea ʻe hoko nai ai ha maumau lahi ki he ngaahi memipa kehe ʻo e fāmilí. Ko ia ai, ʻoku totonu ki he Kalisitiane taki taha ke tokanga ke ʻoua ʻe hoko ʻo maʻu ia ʻe he fakataʻetaʻehohaʻa ʻi he tuʻunga fakalaumālié, ʻo falala pē ʻi hono angaʻaki ʻa e ako lelei fakalaumālie pea mo e faivelenga naʻe fai ki muʻá. ʻI hotau ʻalunga faka-Kalisitiané, ʻoku ʻikai feʻunga pē ke lelei ʻi he kamatá; kuo pau ke fakakakato ke lavameʻa ʻa e fonongá.—1 Kolinitō 9:24-27; 1 Tīmote 1:19.
9. (a) Ko e hā hono mahuʻinga ʻo e ako fakafoʻituituí? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo ia te tau ʻeke hifo nai kiate kitautolu?
9 Ke tau fakaʻehiʻehi mei he ngaahi laulauʻātea, ngaahi maka, mo e ngaahi lau ʻoneʻone fakalaumālié, ʻoku fie maʻu ke tau tauhi ke ʻalu fakataha mo e taimí ʻa ʻetau “siaté” ʻaki hono ako tuʻu maʻu ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá. He ʻikai totonu ke tau falala pē ki he ako tefito naʻá ne ʻomai kitautolu ki he moʻoní. ʻOku fakatuʻunga ʻa ʻetau mālohi fakalaumālié ʻi ha polokalama tuʻu maʻu mo mafamafatatau ʻo e akó mo e ngāue fakamalangá. Ko e fakatātā, ʻi heʻetau maʻu ʻa e Ako Taua Leʻo ʻa e fakatahaʻangá pea ʻiate kitautolu ʻi he taimi tatau pē ʻa e tatau ko ʻeni ʻo e Taua Leʻó, ʻe lava ke tau ʻeke hifo kiate kitautolu, ‘Kuó u ako, pe kuo mau ako lelei fakafāmili ʻa e kupu ko ʻení, ʻo vakai ki he ngaahi konga Tohi Tapú pea fakakaukau atu ki honau kaungá? Pe kuo mau laineʻi pē ʻa e ngaahi talí? Kuo mau siʻaki nai ʻa hono lau ʻo e kupu ko ʻení ki muʻa pea mau haʻu ki he fakatahá?’ ʻE hanga ʻe he ngaahi tali moʻoni ki he ngaahi fehuʻí ni ʻo ueʻi nai kitautolu ke tau fakakaukau fakamātoato ʻo fekauʻaki mo ʻetau founga ako ʻoku faí peá ne langaʻi ha holi ke fai ha fakaleleiʻi—ʻo kapau ko e meʻa ia ʻoku fie maʻu ke faí.—Hepelū 5:12-14.
10. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ʻa e sivi fakaikiiki fakaekitá?
10 Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ʻa e sivi fakaikiiki fakaekita peheé? Koeʻuhi ʻoku tau moʻuí ni ʻi ha māmani ʻoku puleʻi ʻe he laumālie ʻo Sētané, ko ha māmani ʻoku feinga ʻi he ngaahi founga olopoto lahi ke maumauʻi ʻa ʻetau tui ki he ʻOtuá pea mo ʻene ngaahi talaʻofá. Ko ha māmani ʻokú ne fie maʻu ke ʻai kitautolu ke tau femoʻuekina lahi koeʻuhi ke ʻoua naʻa toe ʻi ai haʻatau taimi ke tau tokanga ai ki he ngaahi fie maʻu fakalaumālié. Ko ia ai, te tau ʻeke hifo nai kiate kitautolu, ‘ʻOku mālohi fakalaumālie ʻa hoku fāmilí? ʻOku ou mālohi ʻo hangē ko ia ʻoku totonu ke u aʻu ki ai ʻi hoku tuʻunga ko ha taha ʻo e mātuʻá? ʻOku mau fakatupu ʻi homau tuʻunga ko e fāmilí ʻa e mālohi fakalaumālie ʻokú ne ueʻi ʻa e ʻatamaí ke ne tokoniʻi kimautolu ke fai ʻa e ngaahi filí ʻo fakatuʻunga ʻi he māʻoniʻoni mo e ʻofa-mateaki?’—ʻEfesō 4:23, 24.
11. Ko e hā ʻoku ʻaonga fakalaumālie ai ʻa e ngaahi fakataha Kalisitiané? Fakahā ha fakatātā.
11 ʻOku totonu ke ʻai ke mālohi ange hotau tuʻunga fakalaumālié ʻi he ngaahi fakataha kotoa ʻoku tau maʻú. ʻOku hanga ʻe he ngaahi houa mahuʻinga ko ia ʻi he Kingdom Hall pe ʻi he Ako Tohi Fakaefakatahaʻangá ʻo tokoniʻi kitautolu ke tau ongoʻi fakafoʻou ʻi he hili ʻo e ngaahi houa lahi naʻa tau fakamoleki ʻi he feinga ke hao mei he māmani fakafili ʻa Sētané. Ko e fakatātā, ko ha fakaongoʻimālohi ē kuo hoko ʻi hono ako ʻa e tohi ko e The Greatest Man Who Ever Lived! Kuo tokoniʻi ai kitautolu ke tau maʻu ha mahino lelei ange fekauʻaki mo Sīsū, mo ʻene moʻuí, pea mo ʻene ngāue fakafaifekaú. Kuo tau lau fakalelei ʻa e ngaahi konga Tohi Tapu ʻoku lave ki aí, fai ha fekumi fakafoʻituitui, pea ako lahi mei he faʻifaʻitakiʻanga naʻe fokotuʻu ʻe Sīsuú.—Hepelū 12:1-3; 1 Pita 2:21.
12. ʻI he founga fē ʻoku siviʻi ʻaki ai ʻa e ngāue fakamalangá ʻa hotau tuʻunga fakalaumālié?
12 Ko ha sivisiviʻi lelei ʻo hotau tuʻunga fakalaumālié ko e ngāue fakamalanga faka-Kalisitiané. ʻOku fie maʻu kiate kitautolu ʻa e meʻa totonu ke ne ueʻi hotau lotó, ʻa ia ko e ʻofa ki he ʻOtuá pea mo e ʻofa ki he kaungāʻapí kae lava ke tau kītaki ʻi heʻetau ngāue fakamoʻoni ʻi he founga mahení mo ʻikai mahení, ʻi he faʻa fehangahangai mo ha fakataʻetaʻehohaʻa pe fakafepaki mei ha kakai. ʻOku moʻoni, ʻoku ʻikai ha taha ʻe fiefia ʻi hano talitekeʻi mai, pea ko e meʻa ia ʻoku malava ke hoko ʻi heʻetau ngāue fakamalangá. Ka ʻoku totonu ke tau manatuʻi ko e ongoongo leleí ia ʻoku talitekeʻi maí, kae ʻikai ko kitautolu tāutaha. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Kapau ʻoku fehiʻa ʻa māmani kiate kimoutolu, manatu naʻe muʻa noa pē ʻene fehiʻa kiate au ʻiate kimoutolu. Ka ne ʻo māmani ʻakimoutolu, pehē ʻe ʻofa ʻa māmani ki he meʻa ʻaʻana: ka ko meʻa ʻi he ʻikai ʻo māmani ʻa kimoutolu kae, kehe, ko e fili kimoutolu ʻe au mei māmani, ko hono ʻuhingā ʻe ʻoku fehiʻa ai ʻa māmani kiate kimoutolu. . . . Ka ko e ngaahi meʻa ko ia kotoa te nau fai kiate kimoutolu koeʻuhi ko hoku hingoa, koeʻuhi ʻoku ʻikai te nau ʻilo ʻa ia naʻa ne fekau mai au.”—Sione 15:18-21.
ʻOku Lea Pē ʻa Ngāue
13. ʻOku lava fēfē ʻe ha toko taha ke ne maumauʻi ʻa e tuʻunga fakalaumālie ʻo ha fāmili?
13 Ko e hā ʻoku hoko ʻi ha fāmili kapau ʻoku tokaʻi ʻe he toko taha kotoa ai ʻa e maʻa mo e maau ʻa e falé kae ʻikai ke fai pehē ha foʻi toko taha ia? ʻI ha ʻaho ʻuha, ʻoku tokanga ʻa e toko taha kotoa pē ai ke ʻoua te nau fetuku ʻa e pelepelá ki he falé kae tuku kehe pē ʻa e foʻi toko taha ia ʻoku ʻikai te ne tokanga ki ai. ʻOku fakahā ʻi he ʻilonga takai holo ʻi he falé ʻa e vaʻe pelepelá ʻa e taʻe tokanga ʻa e toko taha ko iá, ʻo toe fakalahi ai ʻa e ngāue ʻa e niʻihi kehé. ʻOku kaunga tonu ʻeni ki he tuʻunga fakalaumālié. ʻOku lava ʻe ha foʻi toko taha pē ʻoku siokita pe taʻe tokanga ke ne fakameleʻi ʻa e ongoongo ʻo e fāmilí. ʻOku totonu ke feinga ʻa e toko taha kotoa pē ʻi he fāmilí, kae ʻikai ko e ongo mātuʻá pē, ke nau fakahāhā ʻa e anga ʻo e fakakaukau ʻa Kalaisí. Ko ha fakatupu ongoʻi foʻou lahi ē ʻi he ngāue fakataha kotoa ʻi he taumuʻa ke maʻu ʻa e moʻui taʻe ngatá! ʻOku fakalaumālie maʻu pē ʻa e fakakaukau kotoa pē ʻa e fāmili ko iá (kae ʻikai fie māʻoniʻoni). ʻOku tātātaha ke ʻi ai ha fakahāhā ʻo e taʻe tokanga ki he meʻa fakalaumālié ʻi ha fāmili pehē.—Koheleti 7:16; 1 Pita 4:1, 2.
14. Ko e hā ʻa e ngaahi fakatauele fakamatelie ʻoku fokotuʻu ʻe Sētane ʻi hotau ʻalungá?
14 ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi fie maʻu tefito fakamatelie kiate kitautolu kotoa kuo pau ke fakahoko ke tokoniʻi ʻaki ʻetau moʻui fakaʻahó. (Mātiu 6:11, 30-32) Ka ʻoku faʻa kāsia ʻe he ngaahi meʻa ʻoku tau saiʻia ke maʻú ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu pau kiate kitautolú. Ko e fakatātā, ʻoku fakaʻaliʻali mai kiate kitautolu ʻe he fokotuʻutuʻu ʻa Sētané ʻa e ngaahi nāunau kehekehe kotoa pē ke tokoni ki hono fakahoko ha ngāue. Kapau ʻoku tau vilitaki maʻu pē ke maʻu ʻa e meʻa fakamuimui taha ʻi he meʻa kotoa pē, ʻe ʻikai ʻaupito te tau topono ai, koeʻuhi he ʻoku vave ʻa e motuʻa atu ʻa e meʻa fakamuimui taha ko iá, pea hā mai ha meʻa foʻou ia. Kuo fokotuʻu ʻe he māmani fakapisinisí ia ha founga ʻoku hangē ha melekalauni ʻa ia ʻe ʻikai ʻaupito tuʻu. ʻOku fakataueleʻi ai kitautolu ke tau fekumi ke maʻu ha paʻanga lahi ange ke fakatōliʻa ʻaki ʻa e fakautuutu lahi ange ʻo ʻetau ngaahi holí. ʻOku lava ke iku atu ʻa e meʻá ni ki he “ngaahi holi kehekehe, ʻa ia ʻoku fakasesele,” pe “ngaahi taumuʻa vale mo fakatuʻutāmaki.” ʻOku lava ke iku atu ia ki ha founga moʻui ʻoku ʻikai mafamafatatau ʻa ia ʻoku fakaʻau ki he toe siʻisiʻi ange ai ʻa e taimi ki he ngaahi ngāue fakalaumālié.—1 Tīmote 6:9, 10; The Jerusalem Bible.
15. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ʻa e faʻifaʻitakiʻanga ʻa e ʻulu ʻo e fāmilí?
15 ʻI he fekauʻaki mo e meʻá ni, ʻoku toe mātuʻaki mahuʻinga ʻa e faʻifaʻitakiʻanga ʻoku fokotuʻu ʻe he ʻulu ʻo e fāmili Kalisitiané. ʻOku totonu ke hanga ʻe heʻene fakakaukau mafamafatatau ki he ngaahi fatongia fakamāmaní mo e fakalaumālié ʻo ueʻi ʻa e ngaahi memipa kehe ʻo e fāmilí. ʻE hoko ʻo fakatuʻutāmaki moʻoni kapau ʻoku fai ʻe he tamaí ha fakahinohino lelei ʻaupito ʻaki ʻa e lea kae ʻikai te ne fai ki heʻene ngaahi lea ʻaʻaná. ʻOku mahino vave ʻaupito ki he fānaú ʻa hono tala ki ha taha ke ne fai ha meʻa ʻoku totonu kae ʻikai ke te fai ia ʻe kitá. ʻOku pehē tofu pē, ko ha taha ʻo e kau mātuʻá pe ko ha sevāniti ʻokú ne fakalototoʻaʻi ʻa e niʻihi kehé ʻi he ngāue fakamalangá ka ʻoku tātātaha ke ne kau mo hono fāmilí ʻi he ngāue ko iá ʻoku vave leva ʻa e mole atu ʻo e ala falala ki ai, fakatouʻosi ʻi he fāmilí pea ʻi he fakatahaʻangá.—1 Kolinitō 15:58; fakafehoanaki mo Mātiu 23:3.
16. Ko e hā ʻa e ongo fehuʻi ʻoku totonu ke tau ʻeke hifo kiate kitautolu?
16 Ko ia ai, ʻoku lelei ke tau sivisiviʻi ʻetau moʻuí. ʻOku tau tokanga taha ʻi he feinga ke tau lavameʻa ʻi he fekauʻaki mo e ngaahi meʻa fakamāmaní kae ʻikai ke fai ha fakalakalaka fakalaumālie ia? ʻOku tau laka ki muʻa ʻi he tuli ki he ngaahi meʻa fakamāmaní kae holomui ʻi he fakatahaʻangá? Manatuʻi ʻa e akonaki ʻa Paulá: “Oku moʻoni ʻa e lea—Ka feinga ʻe ha taha ke maʻu ʻa e lakanga ʻo e faifekau pule, ko ʻene holi ki ha ngaue lelei.” (1 Tīmote 3:1) Ko e fie fua fatongia ʻi he fakatahaʻangá ʻoku fakahā lahi ange ai ʻa hotau tuʻunga fakalaumālié ʻi ha hiki lakanga ʻi ha ngāue fakamāmani. Kuo pau ke tauhi maʻu ʻa e tuʻunga mafamafatatau koeʻuhi ke ʻoua naʻa tau fakaʻatā hotau kau pule ngāué ke nau puleʻi kitautolu ʻo hangē naʻe fai ʻetau fakatapuí kiate kinautolu kae ʻikai kia Sihova.—Mātiu 6:24.
ʻOku Langaʻi ʻe he Fetalanoaʻaki Leleí ʻa e Tuʻunga Fakalaumālié
17. Ko e hā ʻoku tokoni ki hono fakatupu ʻa e ʻofa moʻoní ʻi ha fāmili?
17 ʻOku laui miliona ʻa e ngaahi ʻapi he ʻahó ni kuo hoko ko ha ngaahi nofoʻanga pē ke mohe ki ai. ʻO anga-fēfē? ʻOku haʻu pē ki ʻapi ʻa e ngaahi memipa ʻo e fāmilí ke mohe mo kai, pea nau mavahe vave atu leva. ʻOku tātātaha ke nau tangutu hifo ʻo haʻohaʻo ʻi ha tēpile ke nau fiefia ʻi ha houa kai fakatahataha. ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha ongoʻi māfana ia ʻo e vāofi ʻi he fāmilí. Ko hono olá? ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha fetalanoaʻaki ʻaonga. Pea ʻoku lava ke iku atu ia ki he ʻikai ke ʻi ai ha mahuʻingaʻia ʻi he ngaahi memipa kehé, ʻo ʻikai nai ke ʻi ai ha tokanga moʻoni. ʻI he taimi ʻoku tau feʻofaʻaki aí, ʻoku tau vaheʻi ai ʻa e taimi ke fetalanoaʻaki mo fanongo. ʻOku tau fai ai ʻa e fakalototoʻa, pea ʻoku tau tokoni. ʻI he tafaʻaki ko ʻeni fekauʻaki mo e tuʻunga fakalaumālié ʻoku kau ki ai ʻa e fetalanoaʻaki ʻaonga ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi hoa malí pea mo e vahaʻa ʻo e ongo mātuʻá mo e fānaú.b ʻOku fie maʻu ʻa e taimi mo e anga-fakapotopoto ʻi heʻetau fefakaʻaiʻaiʻaki ʻiate kitautolu ke tau kaungāʻinasi ʻi heʻetau fiefiá, ngaahi meʻa ʻoku hokosiá, mo e ngaahi palōpalemá.—1 Kolinitō 13:4-8; Sēmisi 1:19.
18. (a) Ko e hā ʻoku faʻa hoko ko ha taʻofiʻanga tefito ia ʻo e fetalanoaʻakí? (e) ʻOku fakatuʻunga ʻi he hā ʻa hono fokotuʻu ʻo ha ngaahi vahaʻangatae lelei?
18 ʻOku fie maʻu ki he fetalanoaʻaki leleí ʻa e taimi mo e feinga ki ai. ʻOku ʻuhinga ʻení ke vaheʻi ha taimi ke talanoa ai pea ke fanongo ki he niʻihi ko ē. Ko e taha ʻo e ngaahi taʻofiʻanga lahi taha ʻo e meʻá ni ko e meʻa keina taimi ko ia ʻoku fakamuʻomuʻa ʻi he ngaahi ʻapi lahi—ko e TV. ʻOku hanga ʻe he meʻá ni ʻo fokotuʻu mai ha pole—ʻoku puleʻi koe ʻe he TV, pe ʻokú ke puleʻi ia? Ko hono puleʻi ʻo e TV ʻoku fie maʻu ki ai ʻa e fakapapauʻi loto-ʻalovili—ʻo kau ki ai ʻa ʻete loto-ʻalovili ke tāmateʻi ia. Ka ʻi hono fai iá ʻe fakaʻatā ai kiate kitautolu ke tau fetokangaʻaki ʻi hotau tuʻunga ko e ngaahi memipa ʻo e fāmilí pea ʻi he tuʻunga ko e ngaahi tokoua mo e ngaahi tuofāfine fakalaumālie. ʻOku fie maʻu ki he ngaahi vahaʻangatae leleí ʻa e fetalanoaʻaki lelei, feinga ke femahinoʻaki, ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu kiate kitautolu pea mo ʻetau ngaahi fiefia, fefakahāʻaki ʻa hono lahi ʻo ʻetau houngaʻia ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē kuo fai mai maʻatautolu. ʻI hono fakalea ʻe tahá, ʻoku fakahaaʻi ʻe he fetalanoaʻaki ʻaonga mo leleí ʻoku ʻikai te tau tukunoaʻi ʻa e niʻihi kehé.—Palōvepi 31:28, 29.
19, 20. Kapau ʻoku tau tokanga ki he memipa kotoa ʻi he fāmilí, ko e hā te tau faí?
19 Ko ia ai, kapau ʻoku tau maʻu ʻa e ongoʻi ʻo e feʻofaʻaki mo e manavaʻofa ʻiate kitautolu ʻi he fāmilí—pea ʻoku kau ki he meʻá ni ʻa e tokanga ki he ngaahi memipa ʻi he fāmilí ʻoku ʻikai ke ʻi he tuí—te tau fai ai ʻa e meʻa lahi ki hono langa hake mo tauhi maʻu hotau tuʻunga fakalaumālié. ʻI ha fokotuʻutuʻu fakafāmili, te tau muimui ki he akonaki ʻa Pitá: “Pea ko ʻeku lea fakaʻosi; ke mou uouanga taha, ke mou tauʻaki kaungāmamahi, ke mou feʻofaʻaki fakalotu, ke mou manavaʻofa, ke mou angavaivai: ʻo ʻoua te mou totongi ʻa e kovi ʻaki ʻa e kovi, pe ko e leakovi ʻaki ʻa e leakovi, kaekehe mou tapuakiʻi; he naʻe fakaului kimoutolu ki he meʻa ko eni, ke to moʻomoutolu ha tapuaki.”—1 Pita 3:8, 9.
20 ʻOku lava ke tau maʻu ʻa e tāpuaki ʻa Sihová he taimí ni kapau ʻoku tau feinga ke tauhi maʻu hotau tuʻunga fakalaumālié, pea ʻe tokoni ʻa e meʻá ni ki heʻetau maʻu ʻa ʻene tāpuaki ʻi he kahaʻú ʻi he taimi te tau maʻu ai ʻa e meʻaʻofa ko e moʻui taʻe ngata ʻi ha māmani palataisi. ʻOku toe ʻi ai mo e ngaahi meʻa ʻoku lava ke tau fai ʻi he tuʻunga ko ha fāmilí ke tau fetokoniʻaki fakalaumālie ai. ʻE lave ʻa e kupu hono hokó ki he ngaahi ʻaonga ʻo hono fai fakataha ʻa e meʻá ni ʻi he tuʻunga ko ha fāmilí.—Luke 23:43; Fakahā 21:1-4.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻOku fakamatalaʻi ʻa e tuʻunga fakalaumālié ʻo pehē ko e “ongongofua pe pīkitai ki he ngaahi meʻa fakalotu ʻoku fakamahuʻingaʻi: ko e anga pe tuʻunga ʻo e hoko ko ha toko taha fakalaumālie.” (Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary) Ko ha toko taha ʻoku fakalaumālie ko e fehangahangai ia ʻo ha toko taha ʻoku anga fakakakano pe anga fakamanu.—1 Kolinitō 2:13-16; Kalētia 5:16, 25; Sēmisi 3:14, 15; Siutasi 19.
b Ki ha toe fakamatala lahi ange fekauʻaki mo e fetalanoaʻaki ʻi he fāmilí, sio ki he Taua Leʻo (faka-Pilitania) ʻo Sēpitema 1, 1991, peesi 20-2.
ʻOkú Ke Manatuʻi?
◻ ʻOku ʻuhinga ki he hā ʻa e tuʻunga fakalaumālié?
◻ ʻE lava fēfē ke faʻifaʻitaki ha ʻulu ʻo ha fāmili ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Kalaisí?
◻ ʻE lava fēfē ke tau fakaʻehiʻehi mei hano uesia hotau tuʻunga fakalaumālié?
◻ Ko e hā ʻoku malava ke ne maumauʻi ʻa e tuʻunga fakalaumālie ʻo ha fāmili?
◻ Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ʻa e fetalanoaʻaki leleí?