Ngaahi Tuʻutāmaki Fakaenatulá—Ko ha Fakaʻilonga ia ʻo e Kuongá Ni?
“ʻE TUʻU ha kakai ki ha kakai, mo ha puleʻanga ki ha puleʻanga: pea ʻe ai ha ngāhi honge mo ha ngāhi mofuike ʻi he ngāhi potu kehekehe. Ka ko e ngāhi meʻa kotoa ko ia ko e kamataʻanga pe ʻo e langā.” Naʻe kau ʻa e ngaahi leá ni ki he fakamatala ʻa Sīsū Kalaisi ki heʻene kau ākongá ʻi he senituli ʻe 19 kuo ʻosí ʻo ne fakahā ʻe hoko ʻa e ngaahi tuʻutāmaki pehē, fakataha mo e tupulekina ʻa e maumau-laó pea mo hono malangaʻi ʻi māmani lahi ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, pea ʻe hoko ia ko e fakaʻilonga faʻu fetuiaki ʻo nau fakaʻilongaʻi ʻa e “fakaʻosi ʻo e kuonga.”—Mātiu 24:3-14.
ʻI he fekauʻaki mo e fakamatala ʻi ʻolungá, kuo pau ke tau ʻeke hifo, ʻOku tau lolotonga sio ki he ngaahi mofuike, ngaahi afā, ngaahi tāfea, laʻalaʻaá, mo e honge fakatuʻutāmaki ʻo lahi ange ia ʻi he meʻa naʻe mātā ʻi he ngaahi toʻu tangata ʻi he kuo hilí? Pea neongo ʻa e fakalaka ki muʻa ʻi he tafaʻaki fakasaienisí pea mo hono ngaohi ʻo e ngaahi meʻa tuʻunga ʻi he ʻilo fakasaienisí, ka ʻoku toe lahi ange nai ʻa e kakai ʻoku faingataʻaʻia koeʻuhi ko e meʻá ni?
Ko e tokolahi ʻoku nau tali ʻio. Ko e fakatātā, naʻe fakatokanga ʻe he makasini ko e New Scientist ʻo pehē “ʻoku totonu ke ʻamanekina ʻe he kakaí ʻa e ngaahi tuʻutāmaki lahi ange ʻi he ngaahi taʻu 1990 tupú ʻi he ngaahi hongofuluʻi taʻu ki muʻa atú.” Pehē pē ʻi he UN Chronicle ʻo Sune 1991, naʻe pehē ai ʻe he talekita ʻo e Kautaha Fakamatala ʻEa ʻi Māmani Lahí: “ʻOku hā mahino ʻa e meʻa ʻoku hokó. Kamata mei he ngaahi taʻu 1960 tupú ki he ngaahi taʻu 1980 tupú . . . , kuo liunga nima ʻa e tupulekina ʻa e tapupu mai ʻo e ngaahi tuʻutāmaki fakaenatula lalahí, pea kuo liunga tolu ʻa e tupulekina ʻo e maumau fakaʻaufuli ʻo e tuʻunga fakaʻikonōmiká.” ʻOku kiʻi fakahā mai ʻa e anga ʻo e fakakaukau ko ʻení ʻe he World Health, ko e makasini ʻa e Kautaha Moʻui ʻa Māmaní ʻo e UN: “ʻE lava ke fakatotoloʻi ʻi he hisitōliá ʻa e ngaahi fakatātā ʻo e ngaahi tuʻutāmaki fakaenatula pea mo e fakaʻauha lahi naʻa nau fakahoko mai. Kae kehe, ʻi he fakaofi mai ʻa e senituli hono 21, ʻoku tau fehangahangai ai mo ha liliu ʻoku tuifio ai ʻa e ngaahi tuʻunga ko e tokolahi ʻo e kakaí, ko e ʻātakaí mo e ngaahi meʻa kuo ngaohi tuʻunga ʻi he ʻilo fakasaienisi ʻa ia ʻoku nau ʻai ke uesiangofua ange ai ʻa e kakaí ʻi he hoko ʻa e ngaahi tuʻutāmaki fakaenatulá pe ko e fakatupu pē ʻe he tangatá.”
Ko ha taha pē ʻokú ne fakatokangaʻi ʻa e ngaahi meʻa kehekehe ʻoku lolotonga hokó ʻoku ʻikai ke ʻohovale ia ʻi ha ngaahi fakamatala pehē. ʻOku tātātaha pē ʻa e ʻikai maʻu ʻe he ngaahi founga ʻoku fakahoko mai ai ʻa e ongoongó ʻa e ngaahi fakamatala fakatupu tokangá, tatau ai pē pe ko e moʻunga-afi naʻe puna ʻi he ʻotu motu Filipainé, ko e mofuike ʻi Kalefōnia, ko e tāfea ʻi Pengikolotesi, ko e honge ʻi Somālia, ko e afā ʻi Hauaiʻi, pe ko e peau kula ʻi Nikalākuā. ʻOku ʻikai ke meimei hala ʻi ha māhina ʻe taʻe ʻi ai ha fakamatala ʻo ha tuʻutāmaki ʻi ha feituʻu ʻi māmani.
ʻOku pehē ʻe he niʻihi ko e meʻa mahuʻinga siʻisiʻi pē ia. ʻOku nau pehē ʻoku ngali tupulekina ʻa e ngaahi tuʻutāmakí ʻi hotau ʻahó ni koeʻuhi pē ko e lelei ange ʻa hono fakamatala ʻo e meʻa ʻoku hokó pe ʻoku lelei ange ʻa hono tauhi ʻo e ngaahi fakamatalá. ʻOku toe pehē ʻe he faʻahingá ni ʻoku faingataʻaʻia ʻa e kakai tokolahi ange ʻi he ngaahi tuʻutāmakí koeʻuhi pē he ʻoku tokolahi ange ʻa e kakaí ia ʻi he ʻahó ni. ʻOku feʻunga ʻa e fakamatala ko ʻení, pe ʻoku toe ʻi ai ha ngaahi fakaikiiki lahi ange ia ʻoku fie maʻu ke ʻilo ki ai?
Fakatokangaʻi ʻa e meʻa naʻe ʻasi ʻi he kupu ʻo e makasini ko e New Scientist naʻe lave ki ai ʻi ʻolungá. “Naʻe lipooti ʻi he ngaahi taʻu 1960 tupú ʻa e ngaahi tuʻutāmaki ʻe 523 pea ʻi he ngaahi taʻu 1970 tupú naʻe hoko ai ʻa e ngaahi tuʻutāmaki ʻe 767. ʻI he ngaahi taʻu 1980 tupú, naʻe aʻu ai ʻa e fiká ia ki he 1387.” ʻOku hoko atu ʻa e fakamatalá ʻo ne pehē “ʻoku ngali tupulekina ʻa e ngaahi tuʻutāmakí ʻi he hongofuluʻi taʻu kuo ʻosí koeʻuhi ʻoku loto-lelei ange ʻa Siaina mo Lūsia ke fai ha fakamatala totonu ange ʻo kau ki he ngaahi tuʻutāmaki pehē ʻoku hokó.” Peá ne tānaki mai: “Ka neongo ia, ʻoku tupulekina ai pē ʻa e lahi ʻo e ngaahi tuʻutāmakí.” Ko e tupulekina vave ʻo e ngaahi tuʻutāmakí ʻoku ʻikai malava ke fakasiʻisiʻi ʻa hono mahuʻinga ʻoʻoná ʻaki ʻa e pehē ʻoku fakamatala lelei ange ʻa e meʻa ʻoku hokó mo hono tauhi ʻo e ngaahi fakamatalá.
ʻIkai ko ia pē, naʻe fakamatala ʻi he UN Chronicle ʻo Maʻasi 1992: “ʻI he lolotonga ʻo e ongo hongofuluʻi taʻu kuo ʻosí, naʻe meimei toko 3 miliona ʻa e kakai naʻe maté pea naʻe uesia mo e toe toko 800 miliona ʻe he ‘maveuveu, faingataʻaʻia, mo e mamahi’ naʻe fakatupunga ʻe he tuʻutāmaki fakaenatulá.” ʻOku ʻuhinga ení ʻoku fakafuofua ki he toko 1 ʻi he toko 7 ʻo e kakai kotoa pē ʻoku lolotonga moʻui ʻi he māmaní kuo uesia kinautolu ʻe ha faʻahinga tuʻutāmaki pe meʻa fakamamahi kuo hoko. Ko e meʻa fakapuputuʻu-loto moʻoni ʻeni pea ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha makatuʻunga ki ha veiveiua ko hotau ngaahi ʻahó ko e kuonga ia ʻo e liliu lahi mo e maveuveu.
Kae kehe koeʻuhi naʻe kikiteʻi ʻe he Tohi Tapú ha taimi ʻo e mamahi lahi fakaʻulia pehē, ʻoku ʻuhinga ia ko e fakahoko mai ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi tuʻutāmakí pea mo e faingataʻaʻia ʻoku tupu mei aí? ʻOku pehē ʻa e fakakaukau ʻa e kakai tokolahi. Ka ko e hā ʻoku fakahā ʻe he ngaahi moʻoniʻi meʻá? Pea ko e meʻa mahuʻinga angé, pē ko e hā ʻa e meʻa ʻoku fakahā ʻe he Tohi Tapú?
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 2]
Takafi: W. Faidley/Weatherstock
[Maʻuʻanga ʻo e Tā]
Tā ʻi loto: Mark Peters/Sipa Press
WHO/League of Red Cross