Fai Fakamoʻoni ki he “Buleaga Kotoabe”
“Bea koe ogoogolelei ni oe buleaga e malaga aki i mamani kotoabe, koe mea fakamooni ki he buleaga kotoabe, bea e toki hoko mai ae ikuaga.”—MĀTIU 24:14, PM.
1. Ko e hā naʻe fakaʻohovale ai ʻa e ngaahi lea ʻa Sīsū kuo hiki ʻi he Mātiu 24:14 ki hono kau muimuí?
NAʻE pau ko ha meʻa fakaʻohovale lahi ē ka ko e ngaahi lea ʻa Sīsū ʻi ʻolungá ki heʻene kau ākonga Siú! Ko e foʻi fakakaukau ke ʻalu ʻa e kau Siu kuo fakahaohaoaʻí ʻo lea ki he kau Senitaile kakai “Senitaile,” ko ha fakakaukau foʻou ia mo taukovi ki he tokotaha Siu.a Koeʻuhí, ko ha tokotaha Siu loto-tōnunga ʻe ʻikai te ne ʻalu ki ha ʻapi ʻo ha tokotaha Senitaile! Ko e kau ākonga Siú naʻe lahi ʻa e meʻa ke nau ako ʻo fekauʻaki mo Sīsuú, ko ʻene ʻofá, mo e ngāue kuo vaheʻi ki aí. Pea naʻe kei lahi mo e meʻa ke nau ako ʻo fekauʻaki mo e taʻefilifilimānako ʻa Sihová.—Ngāue 10:28, 34, 35, 45.
2. (a) Ko e hā ʻa hono lahi ʻo e ngāue fakamalanga ʻa e Kau Fakamoʻoní? (e) Ko e hā ʻa e moʻoniʻi meʻa tefito ʻe tolu kuo tokoni ki he fakalakalaka ʻa e Kau Fakamoʻoní?
2 Kuo malangaʻi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa e ongoongo leleí ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi puleʻangá, kau ai ʻa ʻIsileli ʻi onopooní, pea ʻoku lahi ange ʻa e ngaahi puleʻanga ʻoku nau fanongonongo ai ia ʻi he taimi ní ʻi ha taimi ki muʻa atu. ʻI he 1994 kuo lahi hake ʻi he Kau Fakamoʻoni ʻe toko fā mo e konga miliona ʻoku nau malanga ʻi he ngaahi fonua ʻe 230 nai. ʻOku fakafuofua ki he ngaahi ako Tohi Tapu ʻe fā mo e konga miliona ʻoku nau fai ʻi he ʻapi ʻo e kakai fie fanongó. Kuo fai ʻeni neongo ʻa e mafola ʻi māmani lahi ʻa e tomuʻa loto-fehiʻa mai, kuo faʻa fakatuʻunga mei he ʻikai ke ʻilo ki he ngaahi meʻa ʻoku akoʻí mo e fakakaukau ʻa e Kau Fakamoʻoní. Hangē ko ia naʻe leaʻaki ki he muʻaki kau Kalisitiané, ʻe lava ke pehē pē kiate kinautolu: “He ko e meʻa ki he faʻahi ko ia, ko e meʻa pe ʻoku mau ʻilo ki ai, hono lauʻi ʻi he potu kotoa pē.” (Ngāue 28:22) Ko e hā ʻe lava ke tau tuku ki ai ʻa ʻenau lavameʻa ʻi he ngāue fakamalangá? Ko e ngaahi moʻoniʻi meʻa ʻe tolu ʻoku tokoni ia ki heʻenau fakalakalaká—ko e muimui ki he tataki ʻa e laumālie ʻo Sihová, faʻifaʻitaki ki he ngaahi founga ʻaonga ʻa Kalaisí, mo ngāueʻaki ʻa e ngaahi meʻangāue totonu ki he talanoa ola leleí.
Ko e Laumālie ʻo Sihová mo e Ongoongo Leleí
3. Ko e hā ʻoku ʻikai lava ai ke tau pōlepole ʻi he meʻa kuo tau lavaʻí?
3 ʻOku pōlepole ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi heʻenau lavameʻá, ʻo ngali ko e tupu mei ha ngaahi malava makehe nai ʻoku nau maʻu? ʻIkai, he ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e ngaahi lea ʻa Sīsuú: “Pehē foki mo kimoutolu; neongo kuo mou fai kotoa pē ʻa e ngaahi meʻa naʻe tuʻutuʻuni atu, ka mou pehē, Ko e kau tamaioʻeiki taʻeʻaonga ai pē kimautolu, kuo mau fai pē ʻa e meʻa naʻe totonu ke mau fai.” Pea koeʻuhi ko e kau Kalisitiane kuo ʻosi fakatapaui mo papitaiso kinautolu, kuo tali loto-lelei ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa e fatongia ke tauhi ʻa e ʻOtuá, tatau ai pē pe ko e hā ʻa e ngaahi tuʻunga fakafoʻituitui ʻoku nau ʻi aí. Ki he niʻihi, ʻoku hoko ʻo nau ngāue taimi-kakato ai ko ha kau ngāue fakamisinale pe kau ngāue pole ʻi he ngaahi ʻōfisi vaʻá mo e ngaahi feituʻu ke pulusi ai ʻa e ngaahi tohi faka-Kalisitiané. ʻOku taki ʻe he loto-lelei faka-Kalisitiane peheé ʻa e niʻihi ʻo nau kau ki he ngāue langa ʻo e ngaahi fale ki he lotú, hoko ko e kau faifekau tāimuʻa ngāue fakamalanga taimi-kakato, pe hoko ko e kau malanga ʻo e ongongo leleí ʻi he ngaahi fakatahaʻanga fakaloto-fonuá. ʻOku ʻikai ke totonu ki ha tokotaha ʻiate kitautolu ke pōlepole ʻo fekauʻaki mo hotau fatongiá, “ʻa e meʻa naʻe totonu ke [tau] fai.”—Luke 17:10; 1 Kolinitō 9:16.
4. Kuo anga-fēfē ʻa hono ikuʻi ʻa e fakafepaki ʻi māmani lahi ki he ngāue fakamalangá?
4 Ko haʻatau lavameʻa ʻoku tau tuku pē ia ki he laumālie ʻo Sihová pe ivi ngāué. ʻOku kei ʻaonga pē ke leaʻaki he ʻahó ni ʻa ia naʻe leaʻaki ʻi he ngaahi ʻaho ʻo e palōfita ko Sākalaiá: “Ko e folofola ena ʻa Sihova kia Seluipepeli, ke fakaha, ʻOku ʻikai tuʻu ʻi he ivi, pea ʻoku ʻikai tuʻu ʻi he ngu, ka ko hoku Laumalie pe—ko e folofola ia ʻa Sihova Sapaoti.” Ko ia, ko e fakafepaki ʻi māmani lahi ki he ngāue fakamalanga ʻa e Kau Fakamoʻoní kuo ikuʻi ia, ʻo ʻikai ko e feinga ʻa e tangatá, ka ʻi he tataki mo e maluʻi ʻa Sihová.—Sākalaia 4:6.
5. Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku fai ʻe Sihova ʻi hono fakamafola ʻa e pōpoaki ʻo e Puleʻangá?
5 Ko kinautolu ʻoku nau tali ʻa e pōpoaki ʻo e Puleʻangá, naʻe pehē ʻe Sīsū: “Kuo tohi ʻi he Tohi Palōfita, Pea te nau hoko kotoa pē ko e kau akonekina ʻe he ʻOtua. ʻIlonga ʻa ia kuo fanongo mei he Tamai, pea kuo akonekina, ʻoku ne haʻu kiate au. . . . ʻOku ʻikai lava ʻe ha taha ke haʻu kiate au, ka ʻi hono foaki kiate ia ʻe he Tamai.” (Sione 6:45, 65) ʻOku lava ʻe Sihova ʻo ʻilo ʻa e ngaahi lotó mo e ngaahi fakakaukaú, mo ne ʻilo kinautolu ʻoku ngalingali te nau tali ʻa ʻene ʻofá neongo kuo teʻeki ai nai ke nau ʻilo ia. ʻOkú ne toe ngāueʻaki foki ʻa ʻene kau ʻāngelo ke tataki ʻa e ngāue fakamalanga laulōtahá ni. Ko e ʻuhinga ia naʻe sio ai ʻa Sione ʻi he vīsone ki he kaunga ki ai ʻa e kau ʻāngeló pea naʻá ne tohi: “Pea u vakai ha angelo ʻe taha, ʻoku ne puna ʻi he loto langi, pea ʻoku ne ʻalu mo ia ʻa e Kosipeli taʻengata ke malangaʻaki kiate kinautolu ʻoku nofo ʻi he fonua, pea ki he puleʻanga kotoa pē, mo e matakali, mo e lea, mo e faʻahinga.”—Fakahā 14:6.
ʻIlo ʻo ha Fiemaʻu Fakalaumālie
6. Ko e hā ʻa e tefitoʻi fakakaukau ʻoku fiemaʻu ki ha tokotaha ka ne tali ʻa e ongoongo leleí?
6 Naʻe fakahā ʻe Sīsū ha moʻoniʻi meʻa ʻe taha ʻo kau ki hono tuku ʻe Sihova ki ha tokotaha ʻa e faingamālie ke ne tali ʻa e ongoongo leleí: “Monūʻiaā ka ko kinautolu ʻoku ongoʻi masiva honau laumalie: he ʻoku ʻonautolu ʻa e Puleʻanga ʻo Hevani.” (Mātiu 5:3) Ko ha tokotaha ʻoku fiemalie pē ia ʻi heʻene fakakaukau pē ʻaʻaná pe ko ha tokotaha ʻoku ʻikai ke kumi ia ki he moʻoní ʻe ʻikai te ne ʻilo ʻoku ʻi ai ha fiemaʻu fakalaumālie. Ko e tangata pe fefine ko iá ʻokú ne fakakaukau pē ia ki he meʻa fakamatelié, pe ngaahi meʻa fakakakanó. ʻOku hoko leva ʻa e fakataʻetaʻehohaʻá ko ha fakangatangataʻanga. Ko ia ai, ʻi heʻetau fetaulaki mo e tokolahi ʻi heʻetau ʻalu mei he fale ki he falé ʻoku nau talitekeʻi ʻa e pōpoakí, ʻoku totonu ke tau fakatokangaʻi ʻa e ngaahi ʻuhinga kehekehe kotoa ʻoku fai pehē nai ai ʻa e kakaí.
7. Ko e hā ʻoku ʻikai ke tali ai ʻe he tokolahi ʻa e moʻoní?
7 Ko e tokolahi ʻoku nau fakafisi ke fanongo koeʻuhí ʻoku nau pipiki loto-taʻeʻunua ki he lotu ʻoku nau maʻu ʻi he tukufakaholó pea ʻoku ʻikai te nau fie kau ki ha fetalanoaʻaki. Ko e niʻihi kehe ʻoku tohoaki ʻe he lotu ʻoku feʻunga mo honau angá—ʻoku fiemaʻu ʻe he niʻihi ia ʻa e lotu ʻoku fakamisitelí, ʻoku tali ʻe he niʻihi kehe ia ʻa e lotu ʻoku ongo ki he lotó, ko e niʻihi ʻoku fakatefito pē ʻa ʻenau mahuʻingaʻiá ʻi he ngaahi fakatahataha fakafiefia ʻi honau siasí. Ko e tokolahi ʻi he ʻahó ni kuo nau fili ʻa e founga moʻui ʻoku fepaki ia mo e ngaahi tuʻunga ʻa e ʻOtuá. Mahalo ʻoku nau ʻi he tuʻunga moʻui taʻetaau, pea ko e ʻuhinga ia ʻoku nau pehē ai, “ʻOku ʻikai te u mahuʻingaʻia.” Ka ko e niʻihi kehe, ʻoku nau lau nai ko e kau ako lelei mo fakasaienisi kinautolú, ʻoku nau talitekeʻi ʻa e Tohi Tapú koeʻuhi he ʻoku fuʻu ʻuhingangofua.—1 Kolinitō 6:9-11; 2 Kolinitō 4:3, 4.
8. Ko e hā ʻoku ʻikai totonu ai ke fakasiʻisiʻi ʻa ʻetau faivelengá koeʻuhi ko hono talitekeʻí? (Sione 15:18-20)
8 ʻOku totonu ke fakasiʻisiʻi ʻa ʻetau tui mo e faivelenga ʻi he ngāue fakamalanga fakahaofi moʻuí koeʻuhi ko hono talitekeʻi ia ʻe he tokolahi? ʻOku lava ke tau maʻu ha fakafiemālie mei he ngaahi lea ʻa Paula ki he kau Lomá: “ʻO ha tokua? Ko ia ai pe ʻa e taʻetui ʻa e niʻihi, ka ko e motu ʻenau tui ko e meʻa ia koā ke motuhi ai ʻa e fai ʻa e ʻOtua ki heʻene lea, ʻo? Mole ke mamaʻo! Tau tuku muʻa ʻoku moʻoni pe ʻa e ʻOtua, kae loi ʻa e kakai kotoa pe: ʻo hange ko ia kuo tohi Koeʻuhi ke ha tonuhia hoʻo ngaahi folofola, Pea ke ke ikuna ʻo ka angaʻia.”—Loma 3:3, 4.
9, 10. Ko e hā ʻa e fakamoʻoni kuo lavaʻi ʻa e fakafepakí ʻi he ngaahi fonua lahi?
9 ʻOku lava ke tau maʻu mei he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ʻi māmani lahi ʻo e ngaahi fonua naʻe ngalingali naʻa nau fuʻu ongongataʻa, ka kuo faifai atu pē, kuo fakamoʻoniʻi ʻoku ʻikai ke kei pehē ia. Kuo ʻilo ʻe Sihova ia mo e kau ʻāngeló ʻe maʻu ai ʻa e faʻahinga loto-totonu—ka ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová kuo pau ke nau fakaʻutumauku mo kātaki ʻi heʻenau ngāue fakamalangá. Ko e fakatātaá, ʻi he ngaahi fonua ʻe niʻihi naʻe hā ko e kau Katolika naʻa nau fai ʻa e fakafaingataʻaʻia taʻealalavaʻi ʻi he taʻu ʻe 50 kuo ʻosí—ko ʻAilani, ʻĀsenitina, ʻĪtali, Kolomupia, Mekisikou, Pelēsila, Potukali, mo Sipeini. ʻI he 1943 naʻe tokosiʻi pē ʻa e Kau Fakamoʻoní, ʻi māmani lahi ko e toko 126,000 pē, pea ko e toko 72,000 pē ʻo e faʻahinga ko ʻení ʻi he ʻIunaite Seteté. Ko e fehangahangai ʻa e Kau Fakamoʻoní mo e taʻefietokanga mo e tomuʻa loto-fehiʻa maí naʻe hangē ia ha ʻā piliki ʻe ʻikai malava ke hū atu ai. Ka, ʻi he ʻahó ni ko e niʻihi ʻo e ngaahi ngāue fakamalanga ola lelei tahá kuo hoko ia ʻi he ngaahi fonua ko ʻení. Ko e meʻa moʻoni tatau pē ʻoku hoko ʻi he ngaahi fonua naʻe Kominiusi ki muʻa atú. Ko e papitaiso ʻo e toko 7,402 ʻi he 1993 ʻi he fakataha ʻi Kiev, ʻUkalaine, ko e fakamoʻoni ia ki he meʻá ni.
10 Ko e hā ʻa e ngaahi founga kuo ngāueʻaki ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová koeʻuhi ke fakamatala atu ʻa e ongoongo leleí ki honau ngaahi kaungāʻapí? Kuo nau ngāueʻaki ha ngaahi fakalotoʻi fakamatelie ke maʻu ai ha kau fakaului, ʻa ia ʻoku fai pehē ʻa e niʻihi? Kuo nau ʻaʻahi pē ki he kau masivá mo e kau taʻeakó, ʻo hangē ko ia kuo taukaveʻi ʻe he niʻihi?
Ngaahi Founga Ola Lelei ki Hono Fakahoko ʻo e Ongoongo Leleí
11. Ko e hā ʻa e faʻifaʻitakiʻanga lelei naʻe fokotuʻu ʻe Sīsū ʻi heʻene ngāue fakamalangá? (Sio ki he Sione 4:6-26.)
11 Naʻe ʻosi fokotuʻu ʻe Sīsū mo ʻene kau ākongá ʻa e founga kuo muimui ki ai ʻa e Kau Fakamoʻoní ʻo aʻu mai ki he ʻahó ni ʻi heʻenau ngāue ngaohi ākongá. Naʻe ʻalu ʻa Sīsū ki ha feituʻu pē naʻe ʻi ai ha kakai, koloaʻia pe masiva—ki he ngaahi ʻapi, ki he ngaahi feituʻu kakai, ki he ngaahi veʻe anovai, ngaahi tafaʻaki moʻunga, naʻa mo e ngaahi sinakoké.—Mātiu 5:1, 2; 8:14; Maʻake 1:16; Luke 4:15.
12, 13. (a) Naʻe fēfē ʻa hono ʻomai ʻe Paula ha founga ki he kau Kalisitiané? (e) Kuo anga-fēfē ʻa e muimui ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Paulá?
12 ʻI he fekauʻaki mo ʻene ngāue fakamalangá, naʻe tonu ʻa e pehē ʻe he ʻaposetolo ko Paulá: “Ko kimoutolu e, kuo mou lāuʻilo ʻeku anga tuʻu maʻu ʻiate kimoutolu, talu mei he ʻuluaki ʻaho o ʻeku hoko ki Esia; a ʻeku ngāue fakatamaioʻeiki ki he ʻEiki . . . , ʻoku mou ʻilo foki naʻe ʻikai te u tatae ha meʻa, kau fakahā pe mo akoʻaki kiate kimoutolu ʻi he ʻao ʻo e kakai, pea ʻi he fale taki taha.”—Ngāue 20:18-20.
13 Kuo ʻiloa ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi māmani lahi ʻi heʻenau muimui ki he founga fakaʻaposetoló, ko e ngāue fakamalanga fale-ki-he-falé. ʻOku ʻikai te nau nōfoʻi ʻo fakamole paʻanga lahi ʻi he malanga mei he televīsoné, ʻoku ʻalu ʻa e Kau Fakamoʻoní ia ki he kakaí, koloaʻia mo e masiva, ʻo femātaaki mo kinautolu. ʻOku nau feinga ke fetalanoaʻaki ʻo fekauʻaki mo e ʻOtuá mo ʻene Folofolá.b ʻOku ʻikai te nau feinga ke maʻu ha kau Kalisitiane ʻaki ʻa e meʻa fakamatelié, ʻo fai ha fakaului ʻaki hono ʻoatu ha ngaahi meʻa taʻetotongi. Ko kinautolu ʻoku nau loto-lelei ke fakakaukau ke maʻu ʻa e mahinó, ʻoku nau fakahā ko e fakaleleiʻanga moʻoni pē ʻe taha ki he ngaahi palopalema ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ko e pule ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻa ia te ne liliu ʻa e ngaahi tuʻunga ʻi hotau māmaní ke lelei ange.—ʻAisea 65:17, 21-25; 2 Pita 3:13; Fakahā 21:1-4.
14. (a) Kuo anga-fēfē ʻa hono fokotuʻu ha makatuʻunga fefeka ʻe he kau ngāue fakamisinalé mo e kau tāimuʻa tokolahi? (e) Ko e hā ʻoku tau ako mei he meʻa naʻe hokosia ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi Siapaní?
14 Ke lavaʻi ʻa e ngāue ʻi he ngaahi fonua lahi taha ʻe malavá, kuo fokotuʻu ʻe he kau ngāue fakamisinale mo e kau tāimuʻa ha meʻa ke kamata mei ai ʻi he ngaahi fonua lahi. Kuo nau fakatoka ʻa e makatuʻunga, pea kuo toki takimuʻa leva ai ʻa e Kau Fakamoʻoni fakalotofonuá. Ko ia, kuo ʻikai ke fiemaʻu ha Kau Fakamoʻoni tokolahi ia mei muli ki hono fai ʻa e ngāue fakamalangá mo fokotuʻutuʻu maau iá. Ko e taha ʻo e fakatātā tuʻu-ki-muʻá ko Siapani. ʻI he 1949, ko e tokolahi taha ʻo e kau ngāue fakamisinale mei ʻAositelēlia, Nuʻu Sila, Niu Kini mo Pilitānia naʻa nau ʻalu ki ai, naʻa nau ako ki he lea fakafonuá, liliu ki he ngaahi tuʻunga fakakuongamuʻa ʻi he ʻosi ʻa e taú, mo fai ʻa e ngāue fakamoʻoni mei he fale ki he falé. ʻI he lolotonga ʻo e Tau II ʻa Māmaní, naʻe tapui mo fakatangaʻi ʻa e Kau Fakamoʻoní ʻi Siapani. Ko ia ʻi he aʻu ki ai ʻa e kau ngāue fakamisinalé naʻe tokosiʻi pē ʻa e Kau Fakamoʻoni Siapani naʻa nau kei ngāué. Ka ʻi he ʻahó ni kuo nau tupu ʻo tokolahi ange ʻi he toko 187,000 ʻi he ngaahi fakatahaʻanga ʻoku lahi ange ʻi he 3,000! Ko e hā ʻa e fakapulipuli ki heʻenau ʻuluaki lavameʻá? Naʻe pehē ʻe ha tokoua naʻe ngāue fakamisinale ʻi ai ʻi he taʻu ʻe 25: “Naʻe mahuʻinga lahi taha ke ako ke fetalanoaʻaki mo e kakaí. ʻI he ʻilo ki heʻenau lea fakafonuá, naʻe malava ai ke mau ʻiloʻi mo fakapapauʻi kinautolu, kae maʻu ʻa e mahino mo houngaʻia ʻi heʻenau founga moʻuí. Naʻe pau ke mau fakahā ʻoku mau ʻofa ʻi he kau Siapaní. Ko e moʻoni, naʻa mau feinga anga-fakatōkilalo ke mau hoko ko e konga ʻo e kakai fakalotofonuá kae ʻikai fakangaloku ai ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga ki he Kalisitiané.”
Ko ha Fakamoʻoni Foki ʻa e ʻUlungāanga Faka-Kalisitiané
15. Kuo anga-fēfē ʻa hono fakahāhā ʻe he Kau Fakamoʻoní ʻa e ʻulungāanga faka-Kalisitiané?
15 Kae kehe, kuo ʻikai ke ngata pē ʻi hono tali ʻe he kakaí ʻa e pōpoaki ʻa e Tohi Tapú. Kuo nau toe sio foki ki he ngāue ʻa e lotu faka-Kalisitiané. Kuo nau fakatokangaʻi ʻa e ʻofa, feongoongoi, mo e fāʻūtaha ʻa e Kau Fakamoʻoní naʻa mo e ngaahi tuʻunga fakapāhia lahi tahá, ʻo hangē ko e ngaahi tau fakalotofonuá, fekeʻikeʻi fakaematakalí, mo e fili ʻi he anga ʻo e nofó. Kuo tauhi maʻu ʻe he Kau Fakamoʻoní ʻo hā mahino ʻa e tuʻu ʻatā faka-Kalisitiané ʻi he ngaahi fepaki kotoa pē pea kuo nau fakahoko ʻa e ngaahi lea ʻa Sīsuú: “Ko e tuʻutuʻuni foʻou ʻoku ou tuku kiate kimoutolu, ke mou feʻofaʻaki: hange ā ko ʻeku ʻofaʻi kimoutolu, ke pehē foki hoʻomou feʻofaʻaki. Ko e meʻa ko ē ʻe ʻilo ai ʻe he kakai kotoa pē ko e kau ako kimoutolu aʻaku, ʻo kapau ʻe ai haʻamou feʻofaʻaki.”—Sione 13:34, 35.
16. Ko e hā ʻa e meʻa naʻe hokosia ʻokú ne fakatātaaʻi ʻa e ʻofa faka-Kalisitiane ʻoku ngāueʻí?
16 Naʻe fakatātaaʻi ʻa e ʻofa fakaekaungāʻapí ʻi ha meʻa naʻe hoko ki ha tangata taʻumotuʻa naʻá ne tohi ki he niusipepa fakalotofonuá ʻo fekauʻaki mo ha ongo mātuʻa naʻá ne ui pē ko Tangataʻeiki mo Fineʻeiki Anga-Lelei. Naʻá ne fakamatala ko hono kaungāʻapí naʻá na anga-lelei kiate ia ʻi he meimei mate ʻa hono uaifí. Naʻá ne tohi: “Talu mei heʻene maté . . . naʻá na fuʻu anga-lelei ʻaupito. Talu mei ai naʻá na ‘pusiakiʻi’ au . . . , fai ʻa e ngaahi ngāue kehekehe kotoa pē mo tokoni ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi palopalema ʻa ha tokotaha taʻu 74 kuo mālōlō mei he ngāué. Pea ko e meʻa naʻá ne ʻai ʻa e meʻá ni hono kotoa ke toe kehe angé he ko e ongo ʻuluʻuli kinaua, ka ko e hinehina au. Ko e ongo Fakamoʻoni ʻa Sihova kinaua, ka ko ha tokotaha Katolika liʻekina au.”
17. Ko e hā ʻa e ʻalunga ʻoku totonu ke tau fakaʻehiʻehi mei ai?
17 ʻOku fakatātaaʻi ʻe he meʻa ko ʻeni naʻe hokosiá ʻoku lava ke tau fai ha fakamoʻoni ʻi he ngaahi founga lahi, ʻo kau ai mo hotau ʻulungāanga fakaʻahó. Ko e moʻoni, kapau ʻoku ʻikai ke hangē ko Kalaisí ʻa hotau ʻulungāangá, ko ʻetau ngāue fakamalangá ʻe mālualoi, ʻo ʻikai hano ʻaonga. ʻOku ʻikai te tau loto ke hangē ko kinautolu naʻe fakamatalaʻi ʻe Sīsū: “Ko ia ʻilonga ha meʻa ʻoku nau fekau kiate kimoutolu, mou fai ki ai mo tauhia; kae ʻoua naʻa mou faʻifaʻitaki ki heʻenau ngaue: he ʻoku nau lea kae ʻikai fai ki ai.”—Mātiu 22:37-39; 23:3.
ʻOku Tokonaki Mai ʻe he Kalasi Tamaioʻekí ʻa e Ngaahi Meʻangāue Totonu
18. ʻOku anga-fēfē ʻa hono teuteuʻi kitautolu ʻe he ngaahi tohi faka-Tohitapú ke tau tokoni ki he kakai loto-totonú?
18 Ko ha meʻa mahuʻinga ʻe taha ʻi hono malangaʻi ʻa e ongoongo leleí ki he ngaahi puleʻanga kotoa pē ko e malava ke maʻu ʻa e ngaahi tohi ʻo kau ki he Tohi Tapú kuo tokonaki mai ʻe he Watch Tower Bible and Tract Society. ʻOku tau maʻu ʻa e ngaahi tohi, ngaahi polosiua, ngaahi tuleki, mo e ngaahi makasini ʻoku lava ke nau fakafiemalieʻi ʻa e lahi taha ʻo e ngaahi fehuʻi ʻa kinautolu ʻoku fie ʻilo moʻoní. Kapau ʻoku tau fetaulaki mo ha Mosilemi, ha Hinitū, ha lotu Puta, ha lotu Tao, pe ha Siu, ʻoku lava ke tau ngāueʻaki ʻa e tohi ko e Mankind’s Search for God pe ko e ngaahi tuleki mo e ngaahi tohi iiki kehekehe ke kamata ai ha fetalanoaʻaki mo ha ako Tohi Tapu nai. Kapau ʻe ʻeke ʻe ha tokotaha ʻoku tui ki he tuputupu māmālié ʻo fekauʻaki mo e fakatupú, ʻoku lava ke tau ngāueʻaki ʻa e tohi ko e Life—How Did It Get Here? By Evolution or by Creation? Kapau ʻe ʻeke ʻe ha talavou, ‘Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻo e moʻuí?’ ʻe lava ke tau lave ki he tohi ko e Questions Young People Ask—Answers That Work. Kapau ʻoku uesia loloto ha tokotaha ʻe he ngaahi palopalema fakafoʻituituí—loto-mafasia, ongosia, tohotohoʻi, vete mali—ʻoku tau maʻu ʻa e ngaahi makasini ʻoku nau lave ʻi ha founga ʻaonga ʻi he ngaahi kaveinga peheé. Ko e moʻoni, ko e kalasi tamaioʻeiki anga-tonu naʻe kikiteʻi ʻe Sīsuú te nau ʻomai ʻa e “meʻakai ʻi hono taimi totonu” ʻokú ne fakahoko ʻa hono fatongia ko iá.—Mātiu 24:45-47.
19, 20. Kuo anga-fēfē ʻa e vave ʻo e ngāue fekauʻaki mo e Puleʻangá ʻi ʻAlipēnia?
19 Ka ke aʻu ki he ngaahi puleʻangá, naʻe fiemaʻu ai ke maʻu ʻa e ngaahi tohi ko ʻení ʻi he ngaahi lea lahi. Kuo anga-fēfē ʻa e malava ke liliu ʻa e Tohi Tapú mo e ngaahi tohi faka-Tohi Tapú ki he ngaahi lea ʻoku lahi ange ʻi he 200? Ko ha lave fuonounou ki ha fakatātā ʻe taha, ko ʻAlipēnia, ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e malava ʻe he kalasi tamioʻeiki anga-tonu mo potó ke poupouʻi ʻa e ongoongo leleí neongo ʻa e ngaahi faingataʻa lahi mo e ʻikai ha Penitekosi ʻi onopooni ke maʻu ai ha mahino ki he ngaahi leá.—Ngāue 2:1-11.
20 ʻI he ngaahi taʻu siʻi pē kuo hilí, naʻe kei fai pē ʻa e sio ia ki ʻAlipēnia ko ha fonua fakaʻotuamate mo faka-Kominiusi. Naʻe pehē ʻe he makasini ko e National Geographic ʻi he 1980: “Naʻe tapui [ʻa e lotú] ʻi ʻAlipēnia, naʻá ne fakahaaʻi ia ʻi he 1967 ‘ko e ʻuluaki puleʻanga fakaʻotuamate ʻi māmani.’ . . . Ko e toʻutangata foʻou ʻo ʻAlipēniá ko e meʻa pē ʻoku nau ʻiló ko e fakaʻotuamaté.” Kuo fakaʻau ke vaivai hifo ʻa e pule faka-Kominiusí, ko e kau ʻAlipēnia ʻoku nau ʻiloʻi ʻa ʻenau fiemaʻu fakalaumālié ʻoku nau tali ʻa e ngāue fakamalanga kuo fai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Naʻe fokotuʻu ha kau ngāue liliu lea tokosiʻi ʻo e kau talavou Fakamoʻoni ʻoku nau ʻilo ki he lea faka-ʻĪtalí mo e lea faka-Pilitāniá ʻi Tiranë ʻi he 1992. Naʻe akoʻi kinautolu ʻe he ngaahi tokoua poto taau naʻa nau ʻaʻahi ki aí ke nau ngāueʻaki ʻa e ngaahi komipiuta laptop ke fakahūʻaki ʻa e lea faka-ʻAlipēniá. Naʻa nau kamataʻaki ʻa hono liliu ʻa e ngaahi tuleki mo e ngaahi makasini Taua Leʻo. Pea ʻi heʻenau maʻu ʻa e taukei angé, ʻoku nau ngāue ki hono liliu ʻo e ngaahi tohi faka-Tohitapu mahuʻinga kehe. ʻOku ʻi ai ʻi he lolotongá ni ʻa e Kau Fakamoʻoni longomoʻui ʻe toko 200 ʻi he kiʻi fonua ko iá (tokolahi ʻo e fonuá ko e toko 3,262,000), pea ko e toko 1,984 naʻa nau haʻu ki he Fakamanatu ʻi he 1994.
ʻOku ʻi Ai Hotau Fatongia
21. Ko e hā ʻa e vahaʻa taimi ʻoku tau lolotonga moʻui aí?
21 Kuo aʻu ki he tumutumú ʻa e ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻi he māmaní. Kuo tupulaki ʻa e faihiá mo e fakamālohí, ko e tāmateʻi fakatokolahi mo e tohotoho ʻi he ngaahi tau fakalotofonuá, ko e anga-fakanainai ʻi he ngaahi ʻulungāangá ʻa ia ko hono olá ko e ngaahi mahaki ʻoku fakamafola ʻi he fehokotaki fakasino, ko e taʻefakaʻapaʻapa ki he mafai totonú, ʻoku hā ko e māmaní kuo hoko ia ʻo anga-tuʻu, ʻikai ke mapuleʻi. ʻOku tau ʻi ha vahaʻa taimi ʻoku huʻufataha mo e ngaahi taimi ki muʻa ʻi he Lōmakí ʻoku fakamatalaʻi ʻi he tohi Sēnesí: “Pea naʻe ʻafioʻi ʻe Sihova kuo fakautuutu ʻa e kovi ʻa e tangata ʻi mamani, pea ʻoku kovi ʻatā ʻa e filioʻi kotoa pe ʻo e ngaahi fakakaukau ʻa hono loto maʻuaipe. Pea naʻe fakatomala ʻa Sihova ʻi heʻene ngaohi ʻa e tangata ʻi mamani, ʻo ne fakamamahi ʻi hono finangalo.”—Sēnesi 6:5, 6; Mātiu 24:37-39.
22. Ko e hā ʻa e fatongia faka-Kalisitiane ʻoku maʻu ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova kotoa pē?
22 ʻOku hangē pē ko e ngaahi ʻaho ʻo Noá, ʻe fai ʻe Sihova ha meʻa. Ka ʻi heʻene fakamaau totonú mo ʻene ʻofá, ʻokú ne fiemaʻu ʻa e ongoongo leleí mo e pōpoaki fakatokangá ke ʻuluaki malangaʻi ki he ngaahi kakai kotoa pē. (Maʻake 13:10) ʻI he meʻa ko ʻení ʻoku ʻi ai ai ʻa e fatongia ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová—ke kumi ʻa e faʻahinga ʻoku nau taau mo e melino ʻa e ʻOtuá pea akoʻi kinautolu ki heʻene ngaahi founga ʻo e melinó. ʻOku vavé ni, ʻi he taimi kuo kotofa ʻe he ʻOtuá, ke aʻu ʻo kakato ʻa e ngāue fakamalanga kuo vaheʻi maí. “Pea toki hoko ʻa e ngataʻanga.”—Mātiu 10:12, 13; 24:14; 28:19, 20.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ki ha toe fakamatala lahi ange ʻo kau ki he Senitailé, sio ki he kaveinga ko e “Ngaahi Puleʻanga” ʻi he Insight on the Scriptures, Voliume II, peesi 472-474, naʻe pulusi ʻe he Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
b Ko ha ngaahi fokotuʻutuʻu ʻaonga ʻi he ngāue fakamalanga faka-Kalisitiané, sio ki he Watchtower, ʻo ʻAokosi 15, 1984, peesi 15, “Founga ke Hoko ai ko e Kau Faifekau Ola Lelei,” mo e peesi 21, “ʻOku Maʻu ʻa e Kau Ākonga Lahi Ange ʻi he Ngāue Fakamalanga Ola Leleí.”
ʻOkú Ke Manatuʻí?
◻ Ko e hā ʻa e lavameʻa kuo fai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻi onopooní ʻi heʻenau ngāue fakamalangá?
◻ Ko e hā ʻoku talitekeʻi ai ʻe he tokolahi ʻa e pōpoaki faka-Kalisitiané?
◻ Ko e hā ʻa e founga fakaʻaposetolo ʻo e ngāue fakamalangá ʻoku ngāueʻaki ʻe he Kau Fakamoʻoní?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi meʻangāue ʻoku tau maʻu ki he ngāue fakamalanga ola leleí?
◻ Ko e hā kuo pau ke fai ʻe kitautolu kotoa ʻo fakatatau mo Maʻake 13:10?
[Puha ʻi he peesi 30]
FONUA KAU FAKAMOʻONI LONGOMOʻUI ʻI HE 1943 ʻI HE 1993
ʻĀsenitina 374 102,043
Pelēsila 430 366,297
Sili 72 44,668
Kolomupia ?? 60,854
Falanisē Tau II ʻa Māmani—ʻikai ha fakamatala 122,254
ʻAilani 150? 4,224
ʻĪtali Tau II ʻa Māmani—ʻikai ha fakamatala 201,440
Mekisikou 1,565 380,201
Pelū ʻIkai ha fakamatala ngāue 45,363
Filipaini Tau II ʻa Māmani—ʻikai ha fakamatala 116,576
Pōlani Tau II ʻa Māmani—ʻikai ha fakamatala 113,551
Potukali ʻIkai ha fakamatala ngāue 41,842
Sipeini ʻIkai ha fakamatala ngāue 97,595
ʻUlukuei 22 9,144
Venisuela ʻIkai ha fakamatala ngāue 64,081
[Fakatātā ʻi he peesi 28]
ʻOku longomoʻui ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he ngaahi fonua ʻi māmani lahi