LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w95 5/1 p. 29-31
  • Kuó Ke Fakalototoʻaʻi ha Taha ki Muí Ni?

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Kuó Ke Fakalototoʻaʻi ha Taha ki Muí Ni?
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1995
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Ko e Hā ʻOku Kau ʻi he Fakalototoʻá?
  • Naʻa Nau Fai ʻa e Fakalototoʻa
  • Ngāueʻaongaʻaki ʻa e Ngaahi Faingamālié ke Fai ha Fakalototoʻa
  • Ko Hai ʻOku Fiemaʻu ki Ai ʻa e Fakalototoʻá?
  • Hoko ko e Fakalototoʻa
  • “Hokohoko Atu ʻi he ʻAho Taki Taha ʻa e Fefakalototoʻaʻakí”
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová (Ako)—2016
  • Faʻifaʻitaki kia Sihova—Ko ha ʻOtua ʻOkú Ne ʻOmai ʻa e Fakalototoʻa
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová (Ako)—2018
  • Ke ‘Toe ʻĀsili Ange’ Hoʻomou Fefakalototoʻaʻakí
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová (Ako)—2018
  • Ko ha Fefakalototoʻaʻaki ki he Tokotaha Kotoa
    Ko ʻEtau Ngāue Fakafaifekau ʻo e Puleʻanga—2007
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1995
w95 5/1 p. 29-31

Kuó Ke Fakalototoʻaʻi ha Taha ki Muí Ni?

KO ELENA naʻe taʻu 17 pē ʻi he taimi naʻe ʻilo ai ʻe he kau toketaá kuo kanisā ʻa hono taungafanaú. Ko ʻene faʻeé, ko Mari, naʻe fekuki mo e loto-mamahi ʻi he vakai atu ki he langa lahi fakaʻulia naʻe aʻusia ʻe Elena.

Naʻe faifai atu, pea naʻe ʻave ʻa Elena ki ha fale mahaki ʻi Madrid, Sipeini, ko e kilomita ia ʻe 1,900 mei hono ʻapí ʻi he ʻOtu Motu Kānelí. Naʻe loto-lelei ha foʻi timi ʻo e kau toketā ʻi Madrid ke nau fai ha tafa ʻo ʻikai ngāueʻaki ha toto. (Ngāue 15:​28, 29) Ka ʻi he hili pē ha taimi siʻi mei he kamata ʻa e tafá, naʻe hā mahino ko e tuʻunga ʻoku ʻi ai ʻa Elena ʻe faifai atu ʻo ne mate. Naʻe ʻosi mafola ʻa e kanisaá ia ʻi hono sinó kotoa, pea naʻe ʻikai lava ʻe he kau toketā tafá ke faitoʻo ia. Naʻe mate ʻa Elena ʻi he hili pē ʻa e ʻaho ʻe valu ʻo ʻenau tūʻuta ʻi Madrid.

Naʻe ʻikai ke fehangahangai tokotaha pē ʻa Mari mo e meʻa fakamamahi ko ení. Naʻe taki taha totongi ʻe ha toko ua ʻo e kau mātuʻa Kalisitiané ʻa ʻena totongi folau ke na ō fakataha mo Mari mo ʻene tamasiʻi lahi tahá ki Madrid pea nofo ai pē ʻo aʻu ki he mate ʻa Elena. “Naʻá na tokoniʻi au ʻi heʻeku fekuki mo ʻeku ongoʻi taumuʻavalea lahí,” ko e fakamatala ia ʻa Mari. “ʻE ʻikai ʻaupito ke ngalo ʻiate au ʻa e fakalototoʻa naʻá na fai maí. Naʻe taʻemafakatataua ʻa ʻena poupou fakalaumālie mo ʻena tokoni ʻaonga naʻe fai maí. Naʻá na ʻi he tuʻunga moʻoni ko ha ‘fakaū mei he matangi.’”​—ʻAisea 32:​1, 2.

ʻOku leleiʻia ʻa Sihova ʻi he tokanga fakaalaala ʻa e kau tauhi-sipi anga-ʻofa hangē ko ení ki heʻene fanga sipí. (Palōvepi 19:17; 1 Pita 5:​2-4) Kae kehe, ko hono fai ʻa e fakalototoʻá, ʻoku ʻikai ko ha monū pē ia ki he kau mātuʻá. ʻOku fakataha fakatahataha ʻa e kau Kalisitiané ke maʻu ʻa e fakahinohino fakalaumālie pea ke nau ‘fefakalototoʻaʻaki.’ (Hepelū 10:​24, 25) Ko e fakalototoʻá ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e feohi ʻa e Kalisitiané.

Ko e Hā ʻOku Kau ʻi he Fakalototoʻá?

Hangē pē ko e mae hifo ʻa ha matalaʻiʻakau fakaʻofoʻofa ʻi he maha ʻa e vaí, ʻoku pehē pē mo e tokotaha tāutaha​—fakatouʻosi ʻi he fāmilí mo e fakatahaʻangá—​ʻoku lava ke ne vaivai ʻi he ʻikai ke ʻi ai ha fakalototoʻá. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e fakalototoʻa taimi tonú ʻoku lava ke ne fakalotomālohiʻi ʻa e faʻahinga ʻoku nau fehangahangai mo e fakatauelé, ʻo ʻai ke loto-fiefia ʻa e loto-mafasiá, pea fakalongomoʻui ki he faʻahinga ʻoku nau tauhi loto-tōnunga ʻa e ʻOtuá.

Ko e foʻi lea faka-Kalisi naʻe liliu lea ko e “fakalototoʻá” ʻoku kau ki ai ʻa e foʻi fakakaukau ko e fakanongononga, enginaki, mo e fakafiemālie. Ko ia ai, ʻoku ʻikai fakangatangata pē ʻa e fakalototoʻá ʻi hono tala ki ha taha ʻoku lelei ʻene meʻa ʻoku faí. ʻOku toe kau nai ki ai ʻa hono tokonaki atu ʻa e poupou ʻaonga mo e tokoni fakalaumālie.

Ko hono moʻoní, ko e foʻi lea faka-Kalisi naʻe liliu lea ko e “fakalototoʻá” ʻoku ʻuhinga fakafoʻilea ia “ko ha fakaafe ke te ʻi he ʻao ʻo ha taha.” Ko e ʻaʻeva fakataha mo hotau ngaahi tokoua mo e tuofāfine fakalaumālié ʻoku malava ai ke tau fai leva ha poupou ʻo kapau ʻoku ongosia pe tūkia ha taha ʻo kinautolu. (Koheleti 4:​9, 10) Ko e meʻa ʻoku fakatupu tokangá, ko e kakai ʻa Sihová ʻoku “uouangataha ʻenau ngāue kiate ia.” (Sēfanaia 3:9) Pea naʻe ui ʻe he ʻaposetolo ko Paulá ha tokotaha Kalisitiane ko ha “kaungā-toho-palau moʻoni.” (Filipai 4:3) Ko e ngāue fakataha ʻi he ʻioke tatau pē ʻaki ʻa e ngāue uouangatahá ʻokú ne ʻai ke maʻamaʻa ange ai ʻa e kavengá, tautefito ki he faʻahinga ʻoku ʻikai ke mālohi fakalaumālié.​—Fakafehoanaki mo e Mātiu 11:​29.

Naʻa Nau Fai ʻa e Fakalototoʻa

Koeʻuhi ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ʻa e fakalototoʻá, tau fakakaukau ange ki ha niʻihi ʻo ha ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ki ai ʻi he Tohi Tapú. ʻI he ofi ʻa e palōfita ʻa e ʻOtuá ko Mōsesé ki he ngataʻanga ʻo ʻene moʻuí, naʻe vaheʻi ʻe Sihova ʻa Siōsiua ke hoko ko e taki ʻo e kau ʻIsilelí. Naʻe ʻikai ko ha fatongia faingofua eni, ʻo hangē pē ko ia naʻe ʻilo lelei ʻe Mōsesé. (Nōmipa 11:​14, 15) Ko ia ai, naʻe tala ʻe Sihova kia Mōsese ke ne “fekau ʻa Siosiua, pea poupou [fakalototoʻaʻi] ia, mo tokoniʻi.”​—Teutalōnome 3:28.

ʻI he lolotonga ʻo e taimi ʻo e kau fakamaau ʻIsilelí, naʻe loto-lelei ai ʻa e ʻofefine ʻo Sēfitá ke ne tali ʻa e fuakava ʻa ʻene tamaí ʻaki ʻene tukuange atu ʻa e malava ke maʻu ha fāmilí ka ne ngāue ʻi he fale toputapu ʻo Sihová. Naʻe taʻetokangaʻi ʻa ʻene feilaulaú? ʻIkai, he ʻoku pehē ʻi he Fakamāu 11:40: “Ko e taʻu kotoa pe naʻe ʻalu ʻa e kau taʻahine Isileli ke sani ʻa e ʻofefine ʻo Sefita, ko e tangata Kiliati, ʻo ʻaho fa ʻi he taʻu.” Kuo pau naʻe hoko ʻa e ngaahi ʻaʻahi peheé ko e fakalototoʻa lahi ʻaupito ki he ʻofefine ʻo Sēfitá moʻui līʻoa.

ʻOku fiemaʻu ʻi he taimi ʻe niʻihi ha loto-toʻa ki hono fai ʻa e fakalototoʻá. ʻI he lolotonga ʻo e ʻuluaki fononga fakamisinale ʻa e ʻaposetolo ko Paulá, naʻá ne fetaulaki ai mo e fakafepaki kakaha ʻi he ngaahi kolo ʻe niʻihi ʻo ʻĒsia Mainá. Naʻe kapusi ia mei ʻAniteoke, naʻe mālō ʻene hao mei hono teu tāmateʻi ia ʻi ʻAikoniume, pea naʻe tolomakaʻi ia ʻi Līsita pea liʻaki pē ai ʻo pehē kuó ne mate. Kae kehe, ʻi he hili pē ha taimi siʻi mei ai, naʻe toe foki ʻa Paula mo hono kaungāfonongá ki he ngaahi koló ni, “ʻo na poupou ʻa e loto ʻo e kau ako, ʻo na tokoni kinautolu ke nau nofo maʻu ʻi he lotu, ʻo na pehē foki, Ko ʻetau hū ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtua, kuo pau ke tau fou ʻi he ngaahi mamahi lahi.” (Ngāue 14:​21, 22) Naʻe mateuteu ʻa Paula ke fakalototoʻaʻi ʻa e kau ākonga foʻoú ni neongo ʻe ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki ai ʻa ʻene moʻuí.

Ka, ʻoku ʻikai ko e kau ākonga foʻoú pē ʻa e kau Kalisitiane ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e fakalototoʻá. ʻI he ngaahi taʻu lahi mei ai naʻe hokosia ʻe Paula ha fononga faingataʻa ki Loma, ʻa ia naʻá ne teu ai ki hono fakamāuʻi. ʻI heʻene fakaofiofi ki he feituʻu ko eni naʻá ne ʻalu ki aí, naʻá ne loto-siʻi nai. Ka ʻi heʻene aʻu ki ha feituʻu ko e kilomita ʻe 74 fakatonga-hahake ʻo Lomá, naʻá ne loto-lahi. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi he naʻe haʻu ʻa e ngaahi tokoua mei Loma ke feʻiloaki mo ia ʻi he Faiʻanga Fakatau ʻo Apiai mo Faletolu. “ʻI he feʻiloaki ʻa Paula mo kinautolu, naʻa ne fai ʻene fakafetaʻi ki he ʻOtua, mo ne maʻu ai ha toʻa.” (Ngāue 28:15) ʻI he ngaahi tuʻunga meimei tatau, ʻoku mātuʻaki fakalototoʻa nai ki he kaungātuí ʻa ʻetau ʻi aí pē.

Ngāueʻaongaʻaki ʻa e Ngaahi Faingamālié ke Fai ha Fakalototoʻa

Ko hono moʻoní, ʻoku lahi ʻa e ngaahi faingamālie ke fai ai ha fakalototoʻa. Naʻe ueʻi ho lotó ʻe ha malanga mālie naʻe fai ʻe ha tokoua pe ha tuofefine ʻi he Ako Fakafaifekau Fakateokalatí? ʻOkú ke fiefia ʻi he ʻi ai ha kau talavou mālohi fakalaumālie ʻi he fakatahaʻangá? ʻOku maongo kiate koe ʻa e kātaki ʻa e kau taʻumotuʻá? Naʻá ke mālieʻia ʻi he founga naʻe ngāueʻaki ai ʻe ha taha ʻo e kau tāimuʻá ʻa e Tohi Tapú ʻi he ngāue fakamalanga fale-ki-he-falé? Fai leva ha fakaongoongolelei, pea leaʻaki ha meʻa fakalototoʻa.

ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ʻa e fakalototoʻá ʻi he fāmilí pea pehē ki he fakatahaʻangá. ʻOku tokoni ia ki he ongo mātuʻá ke akoʻi hake ʻa ʻena fānaú “ʻaki ʻa e tautea mo e valoki ʻa e ʻEiki [Sihova].” (ʻEfesō 6:4) Ko hono tala ki ha kiʻi tama ʻo pehē naʻe lelei ʻene fai ha meʻa, pea fakamatalaʻi ʻa e ʻuhingá, ʻoku fakalototoʻa ʻaupito ia! ʻI he lolotonga ʻo e taʻu 13 ki he 19, ʻa e taimi ko ia ʻoku fehangahangai ai ʻa e kau talavoú mo e ngaahi fakatauelé mo e ngaahi fakaʻaiʻai lahí, ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ʻa e fakalototoʻa maʻu pē.

ʻOku fakatupu-kovi ʻa e ʻikai ke fai ha fakalototoʻa ʻi he kei siʻí. Kuo anga-faingofua he ʻahó ni ʻa Michael, ko ha tokotaha mātuʻa Kalisitiane, ka ʻokú ne pehē: “Naʻe teʻeki ai ʻaupito ke lea mai ʻa ʻeku tamaí ʻo pehē naʻe lelei ʻa ʻeku fai ha meʻa. Ko ia naʻá ku tupu hake ʻoku ʻikai ke fakamahuʻingaʻi kita. . . . Neongo ko hoku taʻu 50 eni, ʻoku ou kei houngaʻia ʻi hono fakahā pau mai ʻe hoku ngaahi kaumeʻá ʻo pehē ʻoku ou fai ʻa e meʻa lelei ʻi heʻeku hoko ko ha mātuʻá. . . . Kuo akoʻi au ʻe he meʻa naʻá ku hokosiá ke u ʻilo ʻa hono lahi ʻo e mahuʻinga ke fai ha fakalototoʻa ki he niʻihi kehé, pea ʻoku ou feinga mālohi ke u fai ia.”

Ko Hai ʻOku Fiemaʻu ki Ai ʻa e Fakalototoʻá?

ʻOku taau ke fakalototoʻaʻi ʻa e kau mātuʻa Kalisitiane ngāue mālohí. Naʻe tohi ʻa Paula: “ʻOku mau kole kiate kimoutolu, kāinga, ke mou ʻilo ʻa kinautolu ʻoku fakafitefitaʻa ʻiate kimoutolu, pea ʻoku ʻanautolu homou puleʻi ʻi he ʻEiki, mo homou tākitalaʻi. Pea ke mou tokanga ʻofa ʻaupito ʻaupito kiate kinautolu, koeʻuhi ko siʻenau ngaue.” (1 Tesalonaika 5:​12, 13) ʻOku faingofua ke fakamaʻamaʻaʻi ʻa e ngāue mālohi ʻa e kau mātuʻá. Ka ko e ngaahi lea ʻo e houngaʻia loto-moʻoní mo e fakalototoʻá ʻoku malava ke ne ʻai ʻenau kavengá ke hā ngali maʻamaʻa ange.

ʻOku toe fiemaʻu ʻa e fakalototoʻá ki he faʻahinga ʻi hotau lotolotongá ʻoku nau kātekina ha ngaahi tuʻunga faingataʻa. “Fakafiemalie ki he kau loto foi, boubou ae vaivai,” ko e akonaki ia ʻa e Tohi Tapú. (1 Tesalonaika 5:​14, PM) Ko e ngaahi mātuʻa taʻehoá, kau uitoú, kau taʻu 13 ki he 19, kau taʻumotuʻá, pea mo e kau vaivaí ʻoku nau kau ʻi he faʻahinga ʻoku nau ongoʻi loto-mafasia nai pe vaivai fakalaumālie ʻi he taimi ki he taimi.

Ko Maria ko ha fefine Kalisitiane naʻe liʻaki fakafokifā ia ʻe hono husepānití. Naʻá ne pehē: “Hangē ko Siopé, naʻá ku loto ʻi he taimi lahi ke u mate. [Siope 14:13] Ka naʻe ʻikai ke u foʻi, koeʻuhi ko e fakalototoʻa naʻá ku maʻú. Ko e toko ua ʻo e kau mātuʻá, ʻa ia naʻá ku ʻilo leleí, naʻá na fakamoleki ʻa e ngaahi houa lahi ʻi hono tokoniʻi au ke u sio ki he mahuʻinga ʻo e hokohoko atu ʻi he ngāue taimi-kakató. Pea naʻe toe fakafiemālieʻi au ʻe ha ongo tuofāfine naʻá na maʻu ʻa e mahinó, heʻena fanongo tokanga ʻi heʻeku fakahaaʻi atu ʻa ʻeku ngaahi palopalemá. ʻI hono ngāueʻaki ʻa e Tohi Tapú, naʻá na fakaivia ai au ke u sio ki he ngaahi meʻá mei he anga ʻo e vakai ki ai ʻa Sihová. ʻOku ʻikai te u ʻilo pe naʻe tuʻo fiha ʻa ʻemau lau ʻa e Sāme 55:​22, ka ʻoku ou ʻilo ko hono ngāueʻi ʻo e konga tohí ni, naʻe iku ai ki heʻeku toe maʻu ʻa hoku tuʻunga mafamafatatau fakalaumālie mo fakaeongo. Naʻe hoko kotoa eni ʻi he taʻu ʻe 12 kuo maliu atú, pea ʻoku ou fiefia ke u leaʻaki kuó u kei hokohoko mai ai pē ʻi he ngāue taimi-kakató ʻo aʻu mai ki he taimí ni. ʻOku fakapaleʻi mo fiefia ʻa ʻeku moʻuí neongo ʻa e langa fakaeongo ʻoku tātātaha ʻene hokó. ʻOku ou tui pau ko e fakalototoʻa ʻi ha taimi hangē ko iá ʻoku ola lelei lahi ia ki he moʻui ʻa ha taha.”

ʻOku fiemaʻu ʻa e fakalototoʻá ki he niʻihi koeʻuhi kuo nau fai ha ngaahi fehālaaki pea ʻoku nau lolotonga fāinga ke fakatonutonu kinautolu. Mahalo naʻe fai ki ai ha valoki anga-ʻofa. (Palōvepi 27:6) ʻE tokanga ʻa e kau mātuʻa naʻa nau fai ʻa e valokí ke nau fai ha fakaongoongolelei ʻi he taimi ʻoku nau fakatokangaʻi ai ʻoku ngāueʻaki ʻa e akonaki ʻa e Tohi Tapú. Ko ʻenau ngaahi lea fakalototoʻá ʻe maʻu ai ha ʻaonga ʻe ua​—ʻoku fakapapauʻi ai ʻenau ʻofa ki he tokotaha faihalá koeʻuhi ke ʻoua ʻe “hulu atu ʻene mamahi” pea ʻoku fakamanatu ai kiate ia ʻa e ngaahi ʻaonga ʻo hono ngāueʻaki ʻa e akonakí.​—2 Kolinitō 2:​7, 8.

Naʻe fai ʻe ha tokotaha mātuʻa ha faihala mamafa pea mole ai ʻa hono monū ko hono tokangaʻi ʻa e fakatahaʻangá. “ʻI he taimi naʻe fanongonongo ai ʻa hoku fakahifo mei he kau mātuʻá, naʻá ku fakakaukau ʻe ʻikai ongoʻi fiemālie ʻa e fanga tokouá ke toe sio mai kiate au,” ko ʻene leá ia. “Ka neongo ia, naʻe tauhi fakapulipuli ʻaupito ʻe he kau mātuʻá ʻa e ʻuhingá pea nau fai ha feinga lahi ke fai mai ha fakalototoʻa kiate au. Naʻe fakaaʻu mai leva ʻe he toenga ʻo e fakatahaʻangá ʻa e ʻofá mo e feohí, ʻo tokoniʻi moʻoni ai ʻa ʻeku toe ongoʻi fakafoʻou fakalaumālié.”

Hoko ko e Fakalototoʻa

ʻI he ʻetau moʻui femoʻuekiná, ʻoku faingofua ai ʻa hono taʻetokangaʻi ʻo e fakalototoʻá. Ka ko ha meʻa mātuʻaki ʻaonga lahi ē ka ko e fakalototoʻá! Ke fai ha fakalototoʻa ola lelei, kuo pau ke ke manatuʻi ʻa e meʻa ʻe ua. ʻUluakí, fakakaukau ʻo kau ki he meʻa ke leaʻakí, koeʻuhi ke papau ʻa hoʻo fakalototoʻá. Ko hono uá, kumi ki he faingamālie ke fakaofiofi ai ki ha taha ʻoku taau ke fakaongoongoleleiʻi pe langaʻi haké.

Ko e lahi ange hoʻo toutou fai ʻa e meʻá ni, ko e lahi ange ia ʻa e fiefia te ke maʻú. Ka neongo iá, ʻoku fakapapauʻi mai ʻe Sīsū kiate kitautolu: “ʻOku te monuʻia lahi ʻi he fai ha foaki atu, ʻi heʻete maʻu ha foaki mai.” (Ngāue 20:35) ʻI hono fakalototoʻaʻi ʻa e niʻihi kehé, te ke fakalototoʻaʻi ai koe. Ko e hā ʻoku ʻikai ʻai ai ko hoʻo taumuʻa ia ke fai ha fakalototoʻa ki ha taha ʻi he ʻaho kotoa pē?

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share