Tāpuaki pe Fakamalaʻia—ʻOku ʻi Ai ha Fili ke Fai!
“Kuou fokotuu i ho mou ao ae moui moe mate, ae tabuaki moe malaia: koia ke ke fili ae moui.”—TEUTALŌNOME 30:19, PM.
1. Naʻe fakakoloaʻi ʻaki ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e malava ke hā?
NAʻE hanga ʻe Sihova ko e ʻOtuá ʻo faʻu kitautolu—ko ʻene ngaahi meʻamoʻui fakaetangata maʻu ʻatamai potó—ke tauʻatāina ke fai ha fili. Naʻe ʻikai ke fakatupu kitautolu ke hangē pē ha mīsini ʻotomētikí, pe ngaahi lōpotí, ka naʻe foaki mai ʻa e monū mo e fatongia ko hono fai ha fili. (Sāme 100:3) Ko e ʻuluaki faʻahinga ʻo e tangatá—ʻa ʻĀtama mo ʻIvi—naʻá na tauʻatāina ke fai ha fili ʻi he ʻalunga ʻo e meʻa ke faí, pea naʻe pau ke na fai ha fakamatala ki he ʻOtuá koeʻuhi ko e fili naʻá na faí.
2. Ko e hā ʻa e fili naʻe fai ʻe ʻĀtamá, pea ko e hā ʻa hono olá?
2 Kuo tokonaki ʻe he Tokotaha-Fakatupú ʻo lahi fau maʻá e moʻui fakaetangatá ʻa e tāpuaki taʻengata ʻi ha māmani palataisi. Ko e hā kuo teʻeki ke aʻusia ai ʻa e taumuʻa ko iá? Koeʻuhi naʻe fai ʻe ʻĀtama ha fili fehālaaki. Naʻe tuku ʻe Sihova ʻa e fekau ko ʻení ki he tangatá: “ʻE lelei ʻaupito hoʻo kai mei he ngahi ʻakau kehekehe ʻo e ngoue; ka ko e ʻAkau ʻo e ʻIlo-ʻo-e-lelei-mo-e-kovi ʻe ʻikai te ke kai mei ai: he ko e ʻaho te ke kai mei ai kuo pau te ke mate.” (Sēnesi 2:16, 17) Kapau naʻe fili ʻa ʻĀtama ke talangofua, naʻe mei faitāpuekina ʻetau ʻuluaki ongo mātuʻá. Naʻe fakahoko mai ʻe he talangataʻá ʻa e maté. (Sēnesi 3:6, 18, 19) Ko ia ai, ne hoko mai ʻa e angahalá mo e maté ki he kotoa ʻo e hako ʻo ʻĀtamá.—Loma 5:12.
Ngaahi Tāpuaki Naʻe ʻAi ke Malava
3. Naʻe anga-fēfē hono tokonaki mai ʻe he ʻOtuá ʻa e fakapapau ko ʻene taumuʻa maʻá e faʻahinga ʻo e tangatá ʻe fakahoko?
3 Naʻe fokotuʻu ʻe Sihova ko e ʻOtuá ha founga ʻa ia ʻe faai atu pē ʻo fakahoko ai ʻa ʻene taumuʻa ke tāpuakiʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. Naʻe tala ʻe ia tonu ki muʻa ʻo kau ki ha Hako, ʻo ne kikiteʻi ʻi ʻĪteni: “Te u ʻai ke mo fetāufehiʻa ʻaki, ʻa koe mo e fefine, pea ko ho hako mo hono hako; ʻe laiki ʻe ia ho ʻulu, pea te ke laiki ʻe koe ʻa hono muivaʻe.” (Sēnesi 3:15) Naʻe talaʻofa ki mui ai ʻe he ʻOtuá ʻo pehē ʻe hoko mai ʻa e ngaahi tāpuaki ki he faʻahinga talangofua ʻo e tangatá ʻo fakafou mai ʻi he Hako ko ʻení, ko ha hako ʻo ʻĒpalahame.—Sēnesi 22:15-18.
4. Ko e hā ʻa e fokotuʻutuʻu kuo fai ʻe Sihova ke tāpuakiʻi ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá?
4 Ko e Hako talaʻofa ko ia ʻo e tāpuakí naʻe fakamoʻoniʻi ko Sīsū Kalaisi. ʻI he fekauʻaki mo e ngafa ʻo Sīsū ʻi he fokotuʻutuʻu ʻa Sihova ki hono tāpuakiʻi ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, naʻe tohi ʻe he ʻaposetolo ko Paulá: “Ko e ʻOtua ʻoku ne fakaha ʻa e moʻoni o ʻene ʻofa aʻana kiate kitautolu ʻi he pekia ʻa Kalaisi maʻatautolu, lolotonga ʻoku tau kei angahala.” (Loma 5:8) Ko e ngaahi tāpuakí ʻe fiefia ai ʻa e niʻihi ʻi he faʻahinga ʻo e tangata angahalaʻiá ʻa ia ʻoku nau talangofua ki he ʻOtuá mo ʻai kinautolu ke taau mo e feilaulau huhuʻi ʻa Sīsū Kalaisí. (Ngāue 4:12) Te ke fili ki he talangofuá mo e ngaahi tāpuakí? ʻE iku atu ʻa e talangataʻá ia ki ha meʻa ʻoku kehe ʻaupito.
Fēfē ʻa e Fakamalaʻiá?
5. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e foʻi lea ko e ‘fakamalaʻiá’?
5 Ko e fehangahangai ʻo e tāpuakí ko e fakamalaʻia. Ko e foʻi lea ‘fakamalaʻiá’ ʻoku ʻuhingá ko e leaʻaki ha kovi ki ha taha pe talatukiʻi ia. Ko e foʻi lea faka-Hepelū ko e qela·lahʹ ʻoku toʻo ia mei he foʻi veape tefito ko e qa·lalʹ, ʻoku ʻuhinga fakafoʻilea ko e “ke maama mai.” Kae kehe, ʻi hono ngāueʻaki ʻi ha ʻuhinga fakaefakatātaá, ʻoku ʻuhinga iá ki he “kapeʻi [‘talatukiʻi,’ NW]” pe ki he “baetaku.”—Livitikō 20:9; 2 Sāmiuela 19:43, PM.
6. Ko e hā ʻa e meʻa fekauʻaki mo ʻIlaisa naʻe hoko ofi ki Pēteli ʻo e kuonga muʻá?
6 Fakakaukau atu ki ha fakatātā fakaofo ʻo e ngāue vave ʻa ha fakamalaʻia. Naʻe hoko ʻeni ʻi he luelue atu ʻa e palōfita ʻa e ʻOtuá ko ʻIlaisá mei Sielikō ki Pēteli. ʻOku fakahaaʻi ʻe he fakamatalá: “Pea ʻi heʻene fononga ʻi he hala, naʻe hu ki tuʻa ha kau tamaiki mei he kolo, ʻo nau taukaeʻi ia heʻenau pehe, Hiki mo e tula! Hiki mo e tula! Pea ne tafoki ki mui, ʻo sio kiate kinautolu, ʻo ne tukitalaʻi kinautolu ʻi he huafa ʻo Sihova. Pea hu mai mei he vao ha ongo pea fefine, ʻo na hae ha toko fangofulu ma ua ʻo e tamaiki ko ia.” (2 Tuʻi 2:23, 24) ʻOku ʻikai ke fakahaaʻi mai ʻa e meʻa tofu pē ia ko ia naʻe leaʻaki ʻe ʻIlaisa ʻi heʻene fakamalaʻiaʻi ko ia ʻa e tamaiki naʻe taukae angé. Ka neongo ia, naʻe hoko lelei ʻa e lea naʻe faí koeʻuhi naʻe leaʻaki ia ʻi he huafa ʻo Sihová ʻe ha palōfita ʻa e ʻOtuá naʻe ngāue ʻo fetāiaki mo e finangalo ʻo e ʻOtuá.
7. Ko e hā naʻe hoko ki he tamaiki naʻa nau taukae kia ʻIlaisá, pea ko e hā hono ʻuhingá?
7 Ko e ʻuhinga tefito ki he taukaé ni ʻoku hangehangē nai naʻe hoko ia ʻi hono tui ʻe ʻIlaisa ʻa e kofu fakalakanga anga-maheni ʻo ʻIlaisiaá, pea naʻe ʻikai ke loto ʻa e tamaikí ia ke toe ʻi ai ha fetongi ʻo e palōfita ko iá. (2 Tuʻi 2:13) Ke tali ʻa e poleʻi ʻo ʻene hoko ko e fetongi ʻo ʻIlaisiaá pea ke akoʻi ki he tamaikí mo ʻenau ngaahi mātuʻá ʻa e fakaʻapaʻapa totonu ki he palōfita ʻa Sihová, naʻe talatukiʻi ʻe ʻIlaisa ʻa e kau taukaé ʻi he huafa ʻo e ʻOtua ʻo ʻIlaisiaá. Naʻe fakahaaʻi ʻe Sihova ʻa ʻene tali ʻa ʻIlaisa ke hoko ko ʻene palōfitá ʻaki hono ʻai ʻa e ongo pea fefine ʻe ua ke na hū mai mei he vaó ʻo na hae kongokonga iiki ʻa e toko 42 ʻo e kau manuki ko iá. Naʻe fai fakapapau ia ʻe Sihová koeʻuhi ko e tekeutua ʻa e ʻikai te nau fakaʻapaʻapa ki he fetuʻutakiʻanga naʻá ne ngāueʻaki ʻi he māmaní ʻi he taimi ko iá.
8. Ko e hā ʻa e meʻa naʻe loto-taha ʻa e kakai ʻo ʻIsilelí ke nau faí, pea ʻi he ʻamanaki ki he hā?
8 Hili ha ngaahi taʻu mei ai, naʻe fakahāhā ʻe he kau ʻIsilelí ha taʻefakaʻapaʻapa meimei tatau ki he ngaahi fokotuʻutuʻu ʻa e ʻOtuá. Ko e anga ʻeni ʻo e tupu ʻa e meʻá ni: ʻI he 1513 K.M., naʻe fakahaaʻi ai ʻe Sihova ʻa ʻene hōifua ki he kakai ʻIsilelí ʻaki hono fakahaofi kinautolu mei he nofo pōpula ʻi ʻIsipité ʻo hangē ne fai “ʻi he funga kapakauʻi ikale.” ʻI he hili pē ha taimi siʻi mei ai, naʻa nau tukupā ke talangofua ki he ʻOtuá. Fakatokangaʻi ʻa e founga naʻe fehokotaki taʻealafakamavaheʻi ai ʻa e talangofuá mo hono maʻu ʻa e hōifua ʻa e ʻOtuá. Naʻe pehē ʻe Sihova ʻo fakafou ʻia Mōsese: “Kapau te mou matuʻaki tokanga ki hoku leʻo, mo tauhi ʻeku fuakava, te mou toki hoko ko ʻeku koloa kanokato ʻi he kakai kotoa: he ʻoku oʻoku ʻa mamani katoa.” ʻI he hili iá, naʻe tali ʻe he kakaí ʻi he fakapapau, ʻo pehē: “Ko e meʻa kotoa kuo folofolaʻaki mai ʻe Sihova te mau fai.” (ʻEkisoto 19:4, 5, 8; 24:3) Naʻe taukaveʻi ʻe he kau ʻIsilelí te nau ʻofa kia Sihova, naʻa nau fakatapui kiate ia, pea fuakava te nau talangofua ki hono leʻó. Ko hono fai iá ʻe iku atu ai ki ha ngaahi tāpuaki lahi.
9, 10. ʻI he lolotonga ʻa e ʻi he Moʻunga Sainaí ʻa Mōsesé, ko e hā naʻe fai ʻe he kau ʻIsilelí, pea ko e hā ʻa hono ngaahi nunuʻá?
9 Ki muʻa ke fokotuʻu ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e aleapau ko iá ki he maká ʻe he ‘louhiʻi nima ʻo e ʻOtuá,’ naʻe hoko ʻo fiemaʻu ʻa e ngaahi fakamalaʻia fakaʻotua. (ʻEkisoto 31:18) Ko e hā naʻe taau ai ke ʻi ai ha ngaahi nunuʻa fakamamahi peheé? ʻIkai naʻe fakahaaʻi ʻe he kau ʻIsilelí ha holi ke fai ʻa e meʻa kotoa pē naʻe folofolaʻaki ʻe Sihová? ʻIo, ʻi he leá naʻa nau feinga ai ki he ngaahi tāpuakí ka ʻi heʻenau ngaahi ngāué naʻa nau fili ai ki ha ʻalunga naʻe taau mo e ngaahi fakamalaʻiá.
10 ʻI he lolotonga ʻo e vahaʻa taimi ko e ʻaho ʻe 40 naʻe ʻi he Moʻunga Sainaí ai ʻa Mōsese ke maʻu ʻa e Fekau ʻe Hongofulú, naʻe maumauʻi ai ʻe he kau ʻIsilelí ia ʻa ʻenau palōmesi ki muʻa fekauʻaki mo e mateaki kia Sihová. “Pea,” ʻoku pehē ʻe he fakamatalá, “ʻi he vakai ʻe he kakai ʻoku fakatotoka ʻe Mosese ʻene ʻalu hifo mei he moʻunga, naʻa nau fakataha kia Elone, ʻo nau pehe kiate ia, Tuʻu, ʻo ngaohi mai hatau ʻOtua ke takimuʻa kiate kitautolu; he ko e meʻa ki he siana ni ko Mosese, ʻa ia naʻa ne ʻomi kitautolu mei Isipite, ʻoku ʻikai te tau ʻilo pe ko e ha kuo hoko kiate ia.” (ʻEkisoto 32:1) Ko e toe fakatātā ia ʻe taha ʻo e fakakaukau taʻefakaʻapaʻapa naʻe fakahaaʻi ki he fakafofonga fakaetangata naʻe ngāueʻaki ʻe Sihova ki hono tataki mo fakahinohino hono kakaí. Naʻe tohoaki ai ʻa e kau ʻIsilelí ʻo nau faʻifaʻitaki ki he tauhi-ʻaitoli ʻa ʻIsipité pea nau utu ai ʻa e nunuʻa fakamanavahē ʻi he tō ʻa e toko 3,000 nai ʻo kinautolu ʻi he mata ʻo e heletaá ʻi he ʻaho pē taha.—ʻEkisoto 32:2-6, 25-29.
Fakahā ʻo e Ngaahi Tāpuakí mo e Ngaahi Fakamalaʻiá
11. Ko e hā ʻa e ngaahi fakahinohino fekauʻaki mo e ngaahi tāpuakí mo e ngaahi fakamalaʻiá naʻe fakahoko ʻe Siōsiuá?
11 ʻI he ofi ki he ngataʻanga ʻo e fononga faingataʻa ʻa ʻIsileli he taʻu ʻe 40 ʻi he toafá, naʻe fakamāʻalaʻala ai ʻe Mōsese ʻa e ngaahi tāpuaki ʻe maʻu ʻi he fili ki ha ʻalunga ʻo e talangofua ki he ʻOtuá. Naʻá ne toe lau fakalautelau foki ʻa e ngaahi fakamalaʻia ʻe hokosia ʻe he kau ʻIsilelí kapau te nau fili ke talangataʻa kia Sihova. (Teutalōnome 27:11–28:10) ʻI he hili pē ha taimi siʻi mei he hū ʻa e kau ʻIsilelí ki he Fonua ʻo e Talaʻofá, naʻe fakahoko atu ʻe Siōsiua ʻa e ngaahi fakahinohino ʻa Mōsesé ʻo kau ai ʻa e ngaahi tāpuaki mo e ngaahi fakamalaʻia ko ʻení. Naʻe tuʻu ʻa e ngaahi matakali ʻe ono ʻo ʻIsileli ʻi he veʻe Moʻunga ʻIpalé, pea naʻe tuʻu ʻa e matakali ʻe ono ko ē ʻi muʻa ʻi he Moʻunga Kelisimí. Naʻe tuʻu leva ʻa e kau Līvaí ʻi he teleʻa ʻi he vahaʻá. ʻOku ngalingali, ko e ngaahi matakali naʻe tuʻu ʻi muʻa ʻi he Moʻunga ʻIpalé naʻa nau pehē “Emeni” ki he ngaahi fakamalaʻia naʻe faí, pe ngaahi mala, naʻe lau atu ki aí. Naʻe fai ha tali ʻe he faʻahinga ʻe tahá ki he ngaahi tāpuaki naʻe lau atu ʻe he kau Līvaí ki ai ʻi he veʻe Moʻunga Kelisimí.—Siōsiua 8:30-35.
12. Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi fakamalaʻia naʻe lau atu ʻe he kau Līvaí?
12 Sio loto atu ʻokú ke fanongo ki he pehē ʻe he kau Līvaí: “Malaʻiaā ka ko e tangata ʻoku ne ngaohi ha tamapua pe imisi ukamea, ko e meʻa ʻoku fakaliliʻa ki ai ʻa Sihova, ko e ngaue ʻa e nima ʻo e tufunga, ʻo ne fokotuʻu ʻi ha lilo. . . . Malaʻiaā ka ko ia ʻoku ne fakatakatakaʻaki ʻene tamai mo ʻene faʻe. . . . Malaʻiaā ka ko ia ʻoku ne hiki ʻa e kauʻa ʻa hono kaungaʻapi. . . . Malaʻiaā ka ko ia ʻoku ne takiheʻi ʻa e kui mei he hala. . . . Malaʻiaā ka ko ia ʻoku ne pikoʻi ʻa e fakamāu ʻo e muli, ʻo e tamaimate pea mo e uitou. . . . Malaʻiaā ka ko ia ʻoku mohe mo e ʻunoho oʻene tamai; he ko ʻene tatala ʻa e vala oʻene tamai. . . . Malaʻiaā ka ko ia ʻoku ne mohe mo ha taha ʻi he faʻahinga manu. . . . Malaʻiaā ka ko ia ʻoku ne mohe mo hono ʻofefine, pe ko e ʻofefine oʻene tamai, pe ko e tama aʻene faʻe. . . . Malaʻiaā ka ko ia ʻoku mohe mo e faʻe ʻa hono ʻunoho. . . . Malaʻiaā ka ko ia ʻoku ne taaʻi fufū hono kaungaʻapi. . . . Malaʻiaā ka ko ia ʻoku ne tali ha koloa ke tamateʻi ha tangata taʻehalaia. . . . Malaʻiaā ka ko ia ʻoku ʻikai ke fakapapau ʻa e ngaahi lea ʻo e lao ni ke fai ki ai.” ʻI he hili ʻa e fakamalaʻiaʻi taki taha, ko e ngaahi matakali ʻi muʻa ʻi he Moʻunga ʻIpalé ʻoku nau pehē, “Emeni.”—Teutalōnome 27:15-26.
13. ʻI hoʻo lea pē ʻaʻau, ʻe anga-fēfē haʻo fakahā ʻa e ngaahi tāpuaki pau naʻe lau atu ʻe he kau Līvaí?
13 Sio loto atu he taimí ni ʻokú ke fanongo ki he faʻahinga ʻi muʻa ʻi he Moʻunga Kelisimí ʻoku nau tali ʻaki ha lea ki he tāpuaki taki taha ʻi he uingaki mai ʻe he kau Līvaí: “Te ke monuʻia ʻi he kolo, pea te ke monuʻia ʻi he vao. ʻE monuʻia ʻa e fua ʻo ho manava, mo e fua ʻo ho kelekele, mo e fua ʻo hoʻo fanga manu, ʻa e fānau ʻa hoʻo fanga pulu, mo e fakahoa ʻa hoʻo fanga sipi mo kosi. ʻE monuʻia hoʻo kato mo hoʻo natuʻanga-ma. Te ke monuʻia ʻi hoʻo hu mai, pea te ke monuʻia ʻi hoʻo hu atu.”—Teutalōnome 28:3-6.
14. Naʻe fakatuʻunga ʻi he hā ʻa hono maʻu ʻe he kau ʻIsilelí ʻa e ngaahi tāpuakí?
14 Ko e hā naʻe makatuʻunga mei ai ʻa hono maʻu ʻo e ngaahi tāpuakí ni? ʻOku pehē ʻe he fakamatalá: “Kapau te ke matuʻaki fakaongo ki he leʻo ʻo Sihova ko ho ʻOtua, mo tokanga ke fai ʻene ngaahi tuʻutuʻuni kotoa, ʻa ia ʻoku ou feia atu he ʻaho ni, pea ʻe toki ʻai koe ʻe Sihova ko ho ʻOtua ke ke maʻolunga taha ʻi he kakai kotoa pe ʻo mamani: pea ʻe toki toupili mai kiate koe ʻa e ngaahi monu ni ko e ni, pea te nau maʻu koe, ʻo kapau te ke fakaongo ki he leʻo ʻo Sihova ko ho ʻOtua.” (Teutalōnome 28:1, 2) ʻIo, ko e kī ke fiefia ai ʻi he ngaahi tāpuaki fakaʻotuá ko e talangofua ki he ʻOtuá. Kae fēfē ʻa kitautolu he ʻaho ní? Te tau fili fakatāutaha ki he ngaahi tāpuakí mo e moʻuí ʻaki ʻa e hokohoko atu ke “fakaongo ki he leʻo ʻo Sihova”?—Teutalōnome 30:19, 20.
Ko e Sio ke Ofi Ange
15. Ko e hā ʻa e poini mahuʻinga taha naʻe ʻai ʻi he tāpuaki naʻe hiki ʻia Teutalōnome 28:3, pea ko e hā ʻa e ʻaonga ʻoku malava ke tau maʻu mei aí?
15 Tau fakakaukau atu ki he ngaahi tāpuaki naʻe malava ke fiefia ai ʻa e kau ʻIsilelí koeʻuhi ko e talangofua kia Sihová. Ko e fakatātaá, ʻoku pehē ʻe he Teutalōnome 28:3: “Te ke monuʻia ʻi he kolo, pea te ke monuʻia ʻi he vao.” Ko e hoko ʻo tāpuakiʻi ʻe he ʻOtuá ʻoku ʻikai fakafalala ia ʻi he feituʻú pe ko e ngāue ʻoku vaheʻi maí. ʻOku ongoʻi nai ʻe he niʻihi ʻoku nau fihia tuʻu ʻi he ngaahi tuʻunga ʻoku nau ʻi aí, mahalo koeʻuhi ʻoku nau nofo ʻi ha feituʻu ʻoku masiva fakamatelie pe ʻi ha fonua ʻoku hoko ai ha tau. ʻOku fakaʻamu nai ha niʻihi kehe ia ke tauhi kia Sihova ʻi ha feituʻu kehe. ʻOku loto-siʻi nai ʻa e kau tangata Kalisitiane ʻe niʻihi koeʻuhi kuo ʻikai ke fakanofo kinautolu ko ha kau sevāniti fakafaifekau pe kau mātuʻa ʻi he fakatahaʻangá. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku ongoʻi loto-foʻi ai ʻa e kau fefine Kalisitiané koeʻuhi ʻoku ʻikai te nau ʻi ha tuʻunga ke kau ai ʻi he ngāue fakafaifekau taimi-kakató ʻi he tuʻunga ko e kau tāimuʻa pe kau misinale. Ka neongo ia, ko e tokotaha kotoa pē ʻoku ‘fakaongo ki he leʻo ʻo Sihová mo tokanga ke fai ʻa e meʻa kotoa pē ʻokú ne fiemaʻu maí’ ʻe tāpuakiʻi he taimí ni pea aʻu ʻo laui ʻitāniti.
16. ʻOku anga-fēfē hono hokosia ʻe he kautaha ʻa Sihová he ʻahó ni ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻi he Teutalōnome 28:4?
16 ʻOku pehē ʻe he Teutalōnome 28:4: “ʻE monuʻia ʻa e fua ʻo ho manava, mo e fua ʻo ho kelekele, mo e fua ʻo hoʻo fanga manu, ʻa e fānau ʻa hoʻo fanga pulu, mo e fakahoa ʻa hoʻo fanga sipi mo kosi.” Ko hono ngāueʻaki ʻo e foʻi fetonginauna faka-Hepelū ko ʻeni ki he tokotahá ʻa ē naʻe liliu ko e “hoʻo” ʻokú ne fakahaaʻi mai ko e meʻa ʻeni ia ʻe hokosia fakafoʻituitui ʻe ha tokotaha ʻIsileli talangofua. Fēfē ʻa e kau sevāniti talangofua ʻa Sihova he ʻaho ní? Ko e tupulaki mo e fakalahi ʻi māmani lahi ʻoku hoko ʻi he kautaha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ko e ola ia ʻo e tāpuaki ʻa e ʻOtuá ki he ngaahi feinga tōtōivi ʻa e toko 5,000,000 tupu ʻo e kau fanongonongo ʻo e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá. (Maʻake 13:10) Pea ko e ʻamanaki ki he tupulaki tokolahi angé ʻoku hā mahino mai ia koeʻuhi naʻe tokolahi hake he toko 13,000,000 naʻa nau maʻu ʻa e fakamanatu ʻo e Kai Efiafi ʻa e ʻEikí ʻi he 1995. ʻOkú ke lolotonga fiefia ʻi he ngaahi tāpuaki ʻa e Puleʻangá?
Naʻe ʻI Ai Hano Kehe ʻa e Fili ʻa e Kau ʻIsilelí
17. ʻOku fakatuʻunga ʻi he hā ʻa e hoko ʻo “maʻu” ʻe he ngaahi tāpuakí pe ngaahi fakamalaʻiá?
17 Ko hono moʻoní, ne tulimui ʻa e ngaahi tāpuakí ki ha tokotaha ʻIsileli talangofua. Naʻe talaʻofa ki ai: “ʻE toki toupili mai kiate koe ʻa e ngaahi monu ni ko e ni, pea te nau maʻu koe.” (Teutalōnome 28:2) ʻI he tuʻunga meimei tatau, naʻe pehē ʻo fekauʻaki mo e ngaahi fakamalaʻiá: “ʻE toki toupili kiate koe ʻa e ngaahi mala kotoa ko e ni, pea te nau maʻu koe.” (Teutalōnome 28:15) Kapau ko ha taha ʻIsileli koe ʻo e ngaahi taimi ʻo e kuonga muʻá, ʻe “maʻu” koe ʻe he ngaahi tāpuakí pe ko e ngaahi fakamalaʻiá? ʻE fakatuʻunga pē ia pe naʻá ke talangofua ki he ʻOtuá pe naʻá ke talangataʻa kiate ia.
18. Naʻe mei malava fēfē ke hao ʻa e kau ʻIsilelí mei he ngaahi fakamalaʻiá?
18 ʻIa Teutalōnome 28:15-68, ʻoku fakahā mai ai ko e ngaahi nunuʻa fakamamahi ʻo e talangataʻá ko e ngaahi fakamalaʻia. Ko e niʻihi ko e ngaahi fehangahangai tofu pē ia ʻo e ngaahi tāpuaki ki he talangofuá naʻe lau fakalautelau mai ʻi he Teutalōnome 28:3-14. Ko e meʻa naʻe faʻa hokó, naʻe utu ʻe he kakai ʻo ʻIsilelí ʻa e ngaahi nunuʻa kakaha ʻo e ngaahi fakamalaʻiá koeʻuhi naʻa nau fili ke kau ʻi he lotu loí. (ʻĒsela 9:7; Selemaia 6:6-8; 44:2-6) He toki meʻa fakamamahi lahi ē! Naʻe mei malava pē ke hao mei he ngaahi nunuʻa peheé ʻaki hano fai ʻa e fili totonú, ʻa ia ko e talangofua ki he ngaahi lao totonu ʻa Sihová mo ʻene ngaahi tefitoʻi moʻoní, ʻa ia ʻokú ne fakahaaʻi mahino ʻa e leleí mo e koví. ʻOku tofanga ʻa e tokolahi he ʻahó ni ʻi he langa mo e mamahi koeʻuhi ko ʻenau fili ke ngāue ʻo fepaki mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻa e Tohitapú ʻaki hono fai ʻa e lotu loí, kau ʻi he fehokotaki fakasino taʻetaaú, ko hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi faitoʻo kona tapu taʻefakalaó, ko hono maʻu ʻo fuʻu lahi ʻa e ngaahi inu ʻolokaholó, mo e ngaahi alā meʻa pehē. Hangē pē ko ia ʻi ʻIsileli mo Siuta ʻi he kuonga muʻá, ko hono fai ʻa e ngaahi fili kovi peheé ʻoku iku atu ai ki he taʻefakahōifua fakaʻotua mo e loto-mamahi naʻe ʻikai pau ke hoko.—ʻAisea 65:12-14.
19. Fakamatalaʻi ʻa e ngaahi tuʻunga naʻe aʻusia fiefia ʻi he taimi naʻe fili ai ʻe Siuta mo ʻIsileli ke talangofua kia Sihová.
19 Naʻe lahi fau ʻa e ngaahi tāpuakí pea nonga ʻa e pule fakatuʻí ʻi he taimi pē ko ia naʻe talangofua ai ʻa ʻIsileli kia Sihová. Ko e fakatātaá, ʻi he fekauʻaki mo e ngaahi ʻaho ʻo Tuʻi Solomoné, ʻoku tau lau: “Naʻe tokolahi ʻa Siuta mo Isileli, ʻo hange ko e ʻoneʻone ʻi he matatahi, ʻo nau kai mo inu mo fakafiefia. . . . Toki nofo fiemalie ʻa Siuta mo Isileli taki taha ʻi hono lolo vaine mo lolo fiki, mei Tani ʻo aʻu ki Peasipa, lolotonga ʻa e moʻui ʻa Solomone.” (1 Tuʻi 4:20-25) Naʻa mo e taimi ʻo Tuʻi Tēvitá, ʻa ia naʻe fakaʻilongaʻi ʻe he fakafepaki lahi mei he ngaahi fili ʻo e ʻOtuá, naʻe ongoʻi ʻe he puleʻangá ʻa e poupou mo e tāpuaki ʻa Sihová ʻi he taimi naʻa nau fili ai ke talangofua ki he ʻOtua ʻo e moʻoní.—2 Sāmiuela 7:28, 29; 8:1-15.
20. Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku falala mai ki ai ʻa e ʻOtuá ʻi he fekauʻaki mo e faʻahinga ʻo e tangatá?
20 Te ke talangofua ki he ʻOtuá, pe te ke talangataʻa kiate ia? Naʻe ʻi ai ha fili ke fai ʻe he kau ʻIsilelí. Neongo ko e kotoa ʻo kitautolú kuo tau maʻu tukufakaholo mai ʻa e hehema angahalaʻia meia ʻĀtamá, kuo tau toe maʻu foki ʻa e meʻaʻofa ko e tauʻatāina ke filí. Neongo ai ʻa Sētane, ko e māmani fulikivanu ko ʻení, mo ʻetau ngaahi taʻehaohaoá, ʻoku malava ke tau fai ʻa e fili ʻoku totonú. ʻIkai ngata aí, ʻoku falala mai ʻa e Tokotaha-Fakatupú ʻe tatau ai pē pe ko e hā ha ʻahiʻahi mo ha fakatauele ʻe fehangahangai mo ia, ʻe ʻi ai ʻa e faʻahinga te nau fai ʻa e fili ʻoku totonú, ʻo ʻikai ʻi he lea pē kae toe pehē foki ʻi he ngāue. (1 Pita 5:8-10) Te ke ʻi he lotolotonga ʻo kinautolú?
21. Ko e hā ʻe sivisiviʻi ʻi he kupu hono hoko maí?
21 ʻI he kupu hono hoko maí, ʻe lava ke tau fakafuofua atu ai ʻetau ngaahi fakakaukaú mo ʻetau ngaahi ngāué ʻi he fakamaama ʻa e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he kuohilí. ʻOfa ke fai ʻe he tokotaha taki taha ʻo kitautolu ha tali loto-houngaʻia ki he ngaahi folofola ʻa e ʻOtuá naʻe fakafou ʻia Mōsesé: “Kuou fokotuu i ho mou ao ae moui moe mate, ae tabuaki moe malaia: koia ke ke fili ae moui.”—Teutalōnome 30:19, PM.
Ko e Hā Haʻo Tali?
◻ ʻI he founga fē kuo ʻai ai ʻe Sihova ʻa e ngaahi tāpuakí ke malava ki he faʻahinga angahalaʻia ʻo e tangatá?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi fakamalaʻiá?
◻ Naʻe mei malava fēfē ke maʻu ʻe he kau ʻIsilelí ʻa e ngaahi tāpuakí kae ʻikai ko e ngaahi fakamalaʻiá?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi tāpuaki naʻe fiefia ai ʻa ʻIsileli koeʻuhi ko e talangofua ki he ʻOtuá?