ʻOku Fakahōifua ki he ʻOtuá ʻa e Lotu Kotoa Pē?
ʻOkú ke ongoʻi ʻoku fakahōifua ʻa e lotu kotoa pē ki he ʻOtuá? Mahalo ko ha faʻahinga founga-lotu pē ʻokú ke ʻilo fekauʻaki mo ia ʻokú ne fakalototoʻaʻi ʻa e ʻulungaanga leleí, ʻi ha faʻahinga tuʻunga pē ke lahi. Ka ʻoku feʻunga ia ke fakahōifuaʻi ai ʻa e ʻOtuá?
ʻOKU pehē ʻe he niʻihi, ‘Loto-moʻoni pē koe ʻi hoʻo founga-lotú, pea ʻe hōifua ai ʻa e ʻOtuá. ʻOku ʻi ai ʻa e lelei ʻi he lotu kotoa pē.’ Ko e fakatātaá, kuo ngāueʻaki ʻe he Tui Pahaí ʻa e fakakaukau ko ʻení ʻo aʻu ki he tuʻunga ko hono ohi ki heʻene ngaahi tuí ʻa e ngaahi lotu tefito ʻe hiva ʻi he māmaní. ʻOku tui ʻa e kulupu fakalotu ko ʻení, ko e kotoa ʻo e ngaahi meʻá ni ʻoku nau tupu mei he ʻOtuá pea ko e ngaahi tafaʻaki kehekehe kinautolu ʻo e moʻoni pē ʻe taha. ʻOku lava fēfē ke pehē ʻeni?
Ko e taha, ʻoku ʻi ai hoʻo totonu ke fifili pe ʻoku lava fēfē ke fakahōifuaʻi ʻe ha lotu ʻa e ʻOtuá kapau ʻokú ne tuʻutuʻuni ki hono kau mēmipá ke fokotuʻu ʻa e kasa neavé ʻi he ngaahi feituʻu kakaí, ʻa ia ʻoku malava ke tāmateʻi ai ʻa e kakai tokolahi. Ko e talatalaaki ia kuo fai fakahangatonu ki he taha ʻo e kulupu fakalotu ʻi Siapani. Pe, ʻoku hōifua ʻa e ʻOtuá ki ha lotu ʻokú ne fakatupunga hono kau mēmipá ke nau fai taonakita? ʻI he ngaahi taʻu siʻi kuo maliu atú, naʻe hoko ia ki he kau muimui ʻo e taki lotu ko Jim Jones.
ʻI he sio ki mui ki he ngaahi taimi ki muʻá, ʻoku lelei nai ke tau ʻeke, ʻOku lava ke fakahōifuaʻi ʻe he ngaahi lotú ʻa e ʻOtuá ʻi he taimi ʻoku nau fakatupunga ai ʻa e taú, hangē ko ia naʻe hoko ʻi he Tau Taʻu Tolungofulú, naʻe fai mei he 1618 ki he 1648? Fakatatau ki he The Universal History of the World, ko e vāvākovi fakalotu ko ia ʻi he vahaʻa ʻo e kau Katoliká mo e kau Palotisaní ko e “taha ia ʻo e ngaahi tau fakamanavahē taha ʻi he hisitōlia ʻo ʻIulopé.”
Ko e ngaahi tau Kaluseti fakalotu mei he senituli hono 11 ki he senituli hono 13 naʻe toe iku ia ki he lingitoto fakalilifu. Ko e fakatātaá, ʻi he ʻuluaki tau Kalusetí, ko e kau tau kaluseti Kalisitiane laú pē naʻa nau tāmateʻi tavale anga-fakamanu ai ʻa e kau Mosilemí mo e kau Siu nofo Selusalemá.
Fakakaukau atu foki, ki he meʻa naʻe hoko lolotonga ʻa e Fakaʻekeʻeke Anga-Fakamamahí, ʻa ia naʻe kamata ʻi he senituli hono 13 pea toki ʻosi ʻi he taʻu nai ʻe 600. Naʻe fakamamahiʻi ai pea tutu ki he mate ʻa e laui afe ʻi he tuʻutuʻuni ʻa e kau taki lotú. ʻI heʻene tohi ko e Vicars of Christ—The Dark Side of the Papacy, ʻoku pehē ai ʻe Peter De Rosa: “ʻI he hingoa ʻo e tuʻi tapú, [ko e kau fakaʻekeʻeké] naʻe fakafatongiaʻaki ki he lahi taha ʻo e fītaʻa mo e ʻohofi hokohoko ʻo e tuʻunga maau ʻa e tangatá ʻi he hisitōlia ʻo e matakali ʻo e [tangatá].” ʻOku pehē ʻe De Rosa, fekauʻaki mo e tokotaha fakaʻekeʻeke Tominikani ko Torquemada ʻo Sipeiní: “Naʻe fakanofo ia ʻi he 1483, naʻá ne pule anga-kakaha ʻi he taʻu ʻe hongofulumānima. Ko ʻene kakai naʻá ne tāmateʻí naʻe laka hake ʻi he toko 114,000 ʻa ia naʻe tutu ai ʻa e toko 10,220.”
Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai ko e ngaahi lotu pē ʻa Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ia ʻoku halaia ʻi he totó. ʻI heʻene ngāué Pensées, naʻe fakamatala ai ʻa e filōsefa Falanisē ko Blaise Pascal: “ʻOku ʻikai teitei fai ʻe he tangatá ʻa e koví ʻo mātuʻaki kakato mo fakafiefia ʻo hangē ko ʻenau fai ʻi hono ueʻi ʻe he tui fakalotú.”
ʻIloʻi ʻi Honau Ngaahi Fuá
Mei he tuʻunga ʻa e ʻOtuá, ʻoku ʻikai makatuʻunga hano tali ha lotu ʻi ha ʻuhinga pē ʻe taha. Ki ha lotu ke hoko ʻo fakahōifua kiate ia, kuo pau ke fakatatau ʻene ngaahi akonakí mo ʻene ngaahi ngāué ki heʻene Folofola tohi ʻo e moʻoní, ko e Tohitapú. (Sāme 119:160; Sione 17:17) Ko e fua ʻo e founga-lotu ʻoku hōifua ai ʻa e ʻOtuá kuo pau ke fakatatau ki he ngaahi tuʻunga ʻa e ʻOtua ko Sihová.
ʻI heʻene Malanga ʻi he Moʻungá, naʻe fakahaaʻi ai ʻe Sīsū Kalaisi ʻe ʻi ai ʻa e kau palōfita te nau taukaveʻi loi ʻoku nau fakafofongaʻi ʻa e ʻOtuá. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Ka mou lamalama ʻa e kau palofita loi, ʻa e faʻahinga ʻoku nau haʻu kiate kimoutolu ʻoku nau kofu hange ha sipi, ka ʻi loto ko e fanga ulofi fekai kinautolu. Ko honau ngāhi fua te mou ʻilo lelei ai kinautolu. He ʻoku toli kalepi mei he vao talatala, pe ko e fiki mei he ngatae? Pehe, ʻilonga ha ʻakau lelei ʻoku ne fua ʻaonga: ka ʻilonga ha ʻakau tamaki ʻoku fua kovi. ʻOku ʻikai lava ʻe he ʻakau lelei ke fua kovi, pe ko e ʻakau tamaki ke fua ʻaonga. Ilonga ha ʻakau ʻoku ʻikai fua ʻaonga, ʻoku ta ʻo laku ki he afi. ʻAua, ko honau ngāhi fua te mou ʻilo lelei ai kinautolu.” (Mātiu 7:15-20) ʻOku hā mei he ngaahi lea ko ʻení ʻoku fiemaʻu ke tau ʻāʻā fakalaumālie. ʻOku tau fakakaukau nai ʻoku fakahōifua ki he ʻOtuá mo Kalaisi ha taki lotu pe ha kulupu lotu, ka ʻoku lava pē ke tau hala.
Ko ha Fiemaʻu ke Tokanga
Neongo ʻoku taukaveʻi ʻe ha lotu ʻokú ne maʻu ʻa e hōifua ʻa e ʻOtuá pea ʻoku lau ʻe hono kau faifekaú ʻa e ngaahi konga mei he Tohitapú, ʻoku ʻikai ʻuhinga ai iá ko ha founga-lotu ia ʻoku fakahōifua ki he ʻOtuá. ʻOku fai nai ʻe hono kau takí ʻa e ngaahi meʻa fakaueʻiloto ʻo ʻai ai ia ke hā ngalingali ʻoku ngāue mai ai ʻa e ʻOtuá. Ka neongo ia, ʻoku lava ke kei hala pē ʻa e lotú ia, ʻo ʻikai fakatupu ʻa e fua ʻoku fakahōifua ki he ʻOtuá. Ko e ngāue fakafaimana ʻa e kau taulaʻeiki ʻIsipité ʻi he taimi ʻo Mōsesé naʻe malava ai ke nau fai ʻa e ngaahi meʻa fakaueʻiloto, ka naʻe ʻikai ke nau maʻu moʻoni ʻa e hōifua ʻa e ʻOtuá.—ʻEkisoto 7:8-22.
ʻI he ʻahó ni hangē pē ko ia ʻi he kuohilí, ko e ngaahi lotu lahi ʻoku nau poupouʻi ʻa e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi filosofia fakaetangatá kae ʻikai pīkitai ki he meʻa ʻoku fakahā ʻe he ʻOtuá ko e moʻoní. ʻOku tautefito leva ai, ʻa e feʻungamālie ʻa e fakatokanga ʻa e Tohitapú: “Mou vakai naʻa faifai pea ai ha taha, te ne fai ʻaki hono poto fiefilosefa, ʻa ia ko e koto muna mo e kākā, ʻo ne holataki kimoutolu ʻi he ʻalunga ʻo e ngaahi tuʻutuʻuni fakaeonoʻaho ʻa e kakai, ʻio, ʻi he ʻalunga ʻo e ngaahi ʻelemeniti ʻo e lotu ʻa ia ʻoku fakamaama, ʻo ʻikai ʻi he ʻalunga faka-Kalaisi.”—Kolose 2:8.
Hili ʻene lea fekauʻaki mo e fua leleí mo e koví, naʻe pehē ʻe Sīsū: “ʻOku ʻikai ko ia pe ʻoku ne lau mai, ʻEī, ʻEī, te ne hū ki he Puleʻanga ʻo Hevani; ka ko ia ʻoku ne fai ʻa e finangalo ʻo ʻeku Tamai ʻoku ʻi Hevani. Ko e tokolahi te nau lea mai ʻi he ʻaho kó é, ʻo pehe, ʻEī, ʻEī, ʻikai ko ho huafa naʻa mau palofisai ai? pea ko ho huafa naʻa mau feia ai ʻa e ngāhi mana lahi? Pea te u toki vete kiate kinautolu hoku loto, o pehe, Teʻeki te u ʻiloa kimoutolu: ʻalu meiate au, ʻa e kau maumau lao.”—Mātiu 7:21-23.
Sivisivi ʻa e Fuá
ʻOku hā mahino leva, ʻoku fiemaʻu ke sio ki he fua ʻo ha lotu ki muʻa pea toki fakaʻosiʻaki ʻo pehē ʻoku fakahōifua ia ki he ʻOtuá. Hangē ko ʻení, ʻoku kau ʻa e lotú ʻi he ngaahi meʻa fakapolitikalé? Fakatokangaʻi leva ʻa e ngaahi lea ko ʻení, naʻe hiki ʻi he Sēmisi 4:4: “ʻIlonga ʻa ia ʻoku loto ke takaua mo mamani ʻoku ne nofo ai ko e fili ʻo e ʻOtua.” ʻIkai ngata aí, naʻe lea ʻa Sīsū ʻo kau ki hono kau muimui moʻoní: “ʻOku ʻikai te nau ʻo māmāni, hange ko au, ʻoku ʻikai te u ʻo māmāni.” (Sione 17:16) Ko e lotu ʻoku lelei ʻi he hāngaifofonga mai ʻa e ʻOtuá ʻoku ʻikai kau ia ʻi he ngaahi meʻa fakapolitikale ʻo e māmani ko ʻení, ʻa ia “ʻoku ʻi he nima ʻo e Fili,” ko e meʻamoʻui laumālie taʻehāmai ko Sētane ko e Tēvoló. (1 Sione 5:19) ʻI hono kehé, ko e lotu ʻoku hōifua ai ʻa e ʻOtuá ʻokú ne poupouʻi mateaki ʻa hono Puleʻangá ʻi he malumalu ʻo Sīsū Kalaisí pea talaki ʻa e ongoongo lelei ʻo fekauʻaki mo e founga-pule fakahēvani ko iá.—Maʻake 13:10.
ʻOku fakahōifua ha lotu ki he ʻOtuá kapau ʻokú ne poupouʻi ʻa e talangataʻa ki he puleʻangá? ʻOku hā mahino ʻa e talí kapau ʻoku tau tokanga ki he akonaki ʻa e ʻaposetolo ko Paulá: “Fakamanatu kiate kinautolu ke nau anganofo ki he ngaahi pule maʻolunga, mo e ngaahi tuʻunga; ke nofo talangofua pe; ke nofo teu ki he ngaue lelei kotoa pe.” (Taitusi 3:1) Ko e moʻoni, naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū ko hono kau muimuí kuo pau ke nau “ʻange kia Sisa ʻa e ngaahi meʻa ʻa Sisa, pea ki he ʻOtua ʻa e ngaahi meʻa ʻOtua.”—Maʻake 12:17.
Pehē pē ʻeni ʻoku fakalototoʻaʻi ʻe ha lotu ʻa e kau ki he ngaahi tau ʻa e ngaahi puleʻangá. ʻOku naʻinaʻi mai kiate kitautolu ʻi he 1 Pita 3:11 ke “fai ʻa e lelei” pea ke “kumi ki he melino, ʻio, ʻo tuli ki ai.” ʻOku lava fēfē ke fakahōifua ha lotu ki he ʻOtuá kapau ʻoku loto-lelei pē hono kau mēmipá ke tāmateʻi honau kaungālotu ʻi he fonua kehé ʻi he taú? ʻOku tapua mai mei he kau mēmipa ʻo e lotu ʻokú ne maʻu ʻa e hōifua ʻa e ʻOtuá ʻa hono ʻulungaanga tefitó—ko e ʻofa. Pea naʻe pehē ʻe Sīsū: “Ko e meʻa kó é ʻe ʻilo ai ʻe he kakai kotoa pē ko e kau ako kimoutolu aʻaku, ʻo kapau ʻe ai haʻamou feʻofaʻaki.” (Sione 13:35) Ko e ʻofa ko iá ʻoku ʻikai haʻane faitatau ʻe taha mo e tāufehiʻa fakamālohi ʻoku fakalototoʻaʻi ʻi he ngaahi tau ʻa e ngaahi puleʻangá.
ʻOku liliuʻi ʻe he lotu moʻoní ʻa e kakai ʻoku manako ʻi he taú ke nau hoko ko e kau ʻofa ki he melinó. Naʻe tomuʻa tala ʻeni ʻi he ngaahi leá ni: “Pea te nau tuki huo ʻaki ʻenau heleta, mo e ngaahi hele ʻauhani ʻaki honau ngaahi tao: ʻe ʻikai ofa heleta ha puleʻanga ki ha puleʻanga, pea ʻe ʻikai kei fai ha akotau.” (ʻAisea 2:4) ʻI he ʻikai huaʻi mai ʻa e ngaahi lea tāufehiʻá, ko kinautolu ko ia ʻoku nau fai ʻa e founga-lotu moʻoní ʻoku nau tali ʻa e tuʻutuʻuni: “Te ke ʻofa ki ho kaungaʻapi ʻo hange ko hoʻo ʻofa kiate koe.”—Mātiu 22:39.
Ko kinautolu ko ia ʻoku nau fai ʻa e lotu moʻoní ʻoku nau feinga ke moʻui ʻo fakatatau ki he ngaahi tuʻunga māʻolunga ʻa e ʻOtua ko Sihová, ʻo fakafisi ke ohi mai ʻa e ngaahi tōʻonga-moʻui taʻetāú. ʻOku fakamatala ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá: “Ta ʻoku ʻikai te mou ʻilo ʻapē, ka ʻilonga ha niʻihi ʻoku ngaue taʻetotonu, ʻe ʻikai hanau tofiʻa ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtua? ʻOua naʻa tuku ke kākāʻi kimoutolu: ʻoku ʻikai ha feʻauaki, pe ha lotu ki he aitoli, pe ha tono ʻunoho, pe ha moʻui fakapelepele, pe ha fai faka-Sotoma, pe ha kaihaʻa, pe ha manumanu, pe ha faʻa konā, pe ha kapekape, pe ha fai fakamalohi, te ne maʻu tofiʻa ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtua. Pea naʻe pehe ʻa homou niʻihi: ka naʻa mou fufulu kimoutolu, ka naʻe fakaului kimoutolu ki he faʻahinga tapu, ka naʻe ngaohi kimoutolu ko e kau angatonu ʻi he huafa ʻo Sisu Kalaisi, pea ʻaki ʻa e Laumalie ʻo hotau ʻOtua.”—1 Kolinitō 6:9-11.
Ko ha Taimi ke Fai Ai ʻa e Meʻa Pau
ʻOku fiemaʻu ke fakafaikehekeheʻi ʻa e kehekehe ʻi he founga-lotu loí mo e lotu moʻoní. ʻI he tohi Fakahaá ʻi he Tohitapú, ʻoku fakapapauʻi ai ʻa e ʻemipaea ʻo e lotu loi ʻi he māmaní ko “Babilone koe Lahi,” ko ha paʻumutu fakaefakatātā “aia kuo fai feauaki moe gaahi tuʻi a mamani.” ʻOkú ne halaia ʻi he toto pea ʻokú ne toʻotoʻo ha ipu koula ʻa ia “kuo bito i he gaahi fakalielia, moe uli o ene feauaki.” (Fakahā 17:1-6, PM) ʻOku ʻikai ha meʻa ʻe taha fekauʻaki mo ia ʻe fakahōifua ki he ʻOtuá.
Ko ha taimi ʻeni ke fai ai ʻa e meʻa pau. ʻOku fai mai ʻa e uí ni ʻe hotau Tokotaha-Fakatupu anga-ʻofá, ki he kakai loto-totonu ʻoku kei ʻi Pāpilone ko e Lahí: “Hiki meiate ia, ʻe hoku kakai, ke ʻoua naʻa mou kau ʻi heʻene hia, pea ʻinasi ʻi hono tautea.”—Fakahā 18:4.
Kapau ʻokú ke fakaʻamu ke fai ʻa e lotu moʻoni ʻa ia ʻoku fakahōifua ki he ʻOtuá, ko e hā ʻoku ʻikai te ke feinga ai ke ke maheni lelei ange mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová? ʻOku fokotuʻutuʻu ʻa e niʻihi ʻo ʻenau ngaahi tuí ʻi he saati ʻoku ʻalu fakataha mo e kaveingá, fakataha mo e ngaahi ʻuhinga Fakatohitapu ki he ngaahi meʻá ni. Sivi ʻi hoʻo Tohitapú ke sio pe ko e ngaahi tui ʻa e Kau Fakamoʻoní ʻoku fehoanakimālie mo e Folofola ʻa e ʻOtuá. Fakatotoloʻi ke ʻilo pe ʻoku fakatupu ʻi heʻenau lotú ʻa e faʻahinga fua te ke ʻamanekina mei he founga-lotu moʻoní. Kapau ʻokú ke ʻilo ʻoku pehē, tā kuó ke ʻiloʻi ʻa e lotu ʻa ia ʻoku fakahōifua ki he ʻOtuá.
[Puha ʻi he peesi 5]
KO E MEʻA ʻOKU TUI KI AI ʻA E KAU FAKAMOʻONI ʻA SIHOVÁ
TUI MAKATUʻUNGA FAKATOHITAPU
Ko e huafa ʻo e ʻOtuá ko Sihova ʻEkisoto 6:3; Sāme 83:18
Ko e Folofola ʻa e ʻOtuá ʻa e Tohitapú Sione 17:17; 2 Tīmote 3:16, 17
Ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá ʻa Sīsū Kalaisi Mātiu 3:16, 17; Sione 14:28
Naʻe ʻikai ke tuputupu māmālie mai ʻa e Sēnesi 1:27; 2:7
faʻahinga ʻo e tangatá, ka naʻe fakatupu
ʻOku tupunga ʻa e mate ʻa e faʻahinga ʻo e Loma 5:12
tangatá ʻi he angahala ʻa e ʻuluaki tangatá
ʻOku ʻikai ke toe ʻi ai ʻa e soulú ʻi he maté Koheleti 9:5, 10; ʻIsikeli 18:4
Ko helí ko e faʻitoka anga-maheni ia ʻo e Siope 14:13; Fakahā 20:13,
King James Version
faʻahinga ʻo e tangatá
Ko e toetuʻú ʻa e ʻamanaki ki he kau maté Sione 5:28, 29; 11:25; Ngāue 24:15
Naʻe foaki ʻe Kalaisi ʻene moʻui ʻi he māmaní Mātiu 20:28; 1 Pita 2:24; 1 Sione 2:1, 2
ko e huhuʻi maʻá e faʻahinga ʻo e tangata talangofuá
Kuo pau ke fai fakahangatonu ʻa e ngaahi lotú Mātiu 6:9; Sione 14:6, 13, 14
kia Sihova pē ʻo fakafou ʻia Kalaisi
Kuo pau ke talangofua ki he ngaahi lao ʻa e 1 Kolinitō 6:9, 10
Tohitapú ki he ʻulungaanga taaú
Kuo pau ke ʻoua ʻe ngāueʻaki ʻa e ngaahi ʻīmisí ʻEkisoto 20:4-6; 1 Kolinitō 10:14
ʻi he founga-lotú
Kuo pau ke fakaʻehiʻehi mei he fakahaʻele faʻahikehé Teutalōnome 18:10-12; Kalētia 5:19-21
Kuo pau ke ʻoua ʻe ʻai ʻa e totó ki he sino ʻo ha taha Sēnesi 9:3, 4; Ngāue 15:28, 29
ʻOku mavahe mei he māmaní ʻa e kau muimui moʻoni Sione 15:19; 17:16; Sēmisi 1:27; 4:4
ʻo Sīsuú
Faifakamoʻoni ʻa e kau Kalisitiané, ʻo talaki ʻa e ʻAisea 43:10-12; Mātiu 24:14; 28:19, 20
ongoongo leleí
Papitaiso ʻaki ʻa e fakauku kakato ʻi he vaí ʻokú ne Maʻake 1:9, 10; Sione 3:22; Ngāue 19:4, 5
fakaʻilongaʻi ʻa e fakatapui ki he ʻOtuá
ʻOku taʻefakatohitapu ʻa e ngaahi hingoa fakalakanga Siope 32:21, 22; Mātiu 23:8-12
fakalotú
ʻOku tau moʻui ʻi he “taimi fakamui” Tāniela 12:4; Mātiu 24:3-14; 2 Tīmote 3:1-5
ʻOku taʻehāmai ʻa e ʻi ai ʻa Kalaisí Mātiu 24:3; Sione 14:19; 1 Pita 3:18
Ko Sētane ʻa e pule taʻehāmai ʻo e māmani ko ʻení Sione 12:31; 1 Sione 5:19
ʻE fakaʻauha ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi meʻa ʻo e tuʻu Tāniela 2:44; Fakahā 16:14, 16; 18:1-8
angakovi lolotonga ní
Ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he malumalu ʻo Kalaisí ʻAisea 9:6, 7; Tāniela 7:13, 14; Mātiu 6:10
te ne puleʻi ʻa e māmaní ʻi he māʻoniʻoni
Ko ha “fanga sipi toko siʻi” ke pule fakataha mo Kalaisi Luke 12:32; Fakahā 14:1-4; 20:4
ʻi hēvani
Ko e niʻihi kehe ʻoku hōifua ki ai ʻa e ʻOtuá te nau maʻu Luke 23:43; Sione 3:16; Fakahā 21:1-4
ʻa e moʻui taʻengatá ʻi ha māmani palataisi
[Fakatātā ʻi he peesi 4]
Naʻe fakapoongi ʻa e laui afe ʻi he lolotonga ʻa e Fakaʻekeʻeke Anga-Fakamamahí
[Fakatātā ʻi he peesi 6]
Naʻe iku ʻa e ngaahi tau Kalusetí ki he lingi toto fakalilifu
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
ʻOku ʻiloʻi ʻa e lotu moʻoní ʻi hono fua leleí
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 2]
Takafi: Garo Nalbandian