LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w98 3/1 p. 4-7
  • Ko e Hā ʻOku Nau Kole Fakamolemole Aí?

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Ko e Hā ʻOku Nau Kole Fakamolemole Aí?
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1998
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Fengāueʻaki Fakalotú mo e Tuʻunga ʻUlungaanga Tāú
  • ʻIkai Loto-Tatau ʻa e Tokotaha Kotoa
  • Fakamaau Fakaʻotua
  • ʻOku Vete Hia ʻa e Ngaahi Siasí
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1998
  • ʻOku ʻI Ai ha ‘Siasi Moʻoni’ Pē Taha?
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2003
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1998
w98 3/1 p. 4-7

Ko e Hā ʻOku Nau Kole Fakamolemole Aí?

KO E fakakaukau ko ia ʻoku totonu ke fakatomala ʻa e ngaahi siasí ʻi heʻenau ngaahi fehālaakí mo nau fakaleleiʻi kinautolú ʻoku ʻikai ke foʻou ia. Religioni e miti (Ngaahi Lotú mo e Talatupuʻá), ko ha tikisinale fekauʻaki mo e lotú, ʻoku pehē ai ko e fakangalingali angatonu-mateaki ʻa e muʻaki siasí naʻe mahuʻingaʻia ai ʻa e kakaí lolotonga ʻa e Kuonga Lotolotó pea taki ai ʻa e tokolahi ke kole ki hano fakaleleiʻi.

ʻI he 1523, hili ʻa e mavahe ʻa Mātini Lufa mei Lomá, naʻe feinga ʻa Tuʻitapu ʻEtuliane VI ke toe fakafāʻūtahaʻi, ʻaki ʻene ʻoatu ʻa e pōpoaki ko ʻení ki he Vahefonua ʻo Nuremberg: “ʻOku mau ʻilo lelei ʻi he ngaahi taʻu lahi, ko e ngaahi meʻa ko ē ʻoku taau ke fakaliliʻa ki aí kuo nau ʻi ai tefito ʻi he Taiosisi ʻo Lomá . . . Te tau ngāueʻaki ʻa e tōtōivi kotoa, ke tomuʻa fakaleleiʻi ʻi he meʻa kotoa pē ʻa e ʻuluʻi ʻōfisi Lomá, ʻa ia, mahalo pē, naʻe maʻu mei ai ʻa e tupuʻanga ʻo e ngaahi kovi kotoa ko ʻení.” Kae kehe, ko e fakahaaʻi ko iá, naʻe ʻikai lavameʻa ia ʻi hono fakafāʻūtahaʻi ʻa e māvahevahé, pehē ki hono fakafepakiʻi ʻa e fakameleʻi ʻo e ʻuluʻi ʻōfisi fakatuʻitapú.

Ki muí ni mai, ne fakaangaʻi ai ʻa e ngaahi siasí ʻi heʻenau longo fekauʻaki mo e Tāmate Tokolahí. Kuo toe tukuakiʻi foki kinautolu ʻi he ʻikai te nau fakalotosiʻi honau kau mēmipá mei he kau ʻi he ngaahi taú. ʻI he 1941, ʻi he taimi naʻe fai lahi ai ʻa e Tau II ʻa Māmaní, naʻe ʻeke ai ʻe ha pātele naʻe ui ko Primo Mazzolari: “Ko e hā kuo ʻikai tali fefeka ai ʻa Loma ki he movete ʻa e akonaki faka-Katoliká, ʻo hangē ko ia naʻá ne faʻa faí, pea ʻokú ne kei angaʻaki hono faí, ʻi he meʻa fekauʻaki mo e ngaahi tokāteline ʻoku siʻi ʻa ʻene fakatuʻutāmakí?” Ko e ngaahi tokāteliné ʻoku siʻi ange ʻene fakatuʻutāmakí ʻi he hā? Naʻe lea ʻa e pātelé fekauʻaki mo e mamahiʻi fonua fakatupunga taú, ʻa ia naʻá ne fakaʻauha ʻa e sivilaisé ʻi he taimi ko iá.

Neongo ia, ko hono moʻoní, ki muí ni mai, ko hono fakahaaʻi ʻo e halaiá ʻe he ngaahi lotú naʻe tātātaha. ʻI he 1832, ʻi he tali ki he niʻihi ʻa ia naʻa nau fakaʻaiʻai ʻa e Siasi Katoliká ke ‘fakaleleiʻi iá,’ naʻe pehē ʻe Kelekōlio XVI: “ʻOku maeʻeeʻa ʻa e ngali vale mo e fakatupu maumau ke fokotuʻu atu ha ‘fakafoʻou mo e fakaleleiʻi’ maʻá e malu mo e tupu [ʻa e siasí], ʻo hangē pē ko ʻene lava ke moʻulaloa ki he tōnounoú.” Ko e hā ʻa e ngaahi tōnounou kuo fuʻu maeʻeeʻa ke fakaʻikaiʻí? Naʻe ohi mai ʻa e ngaahi founga kehekehe ke kalofangaʻaki. Ko e fakatātaá, kuo taukaveʻi ʻe he kau teolosia ʻe niʻihi ʻoku fakatou māʻoniʻoni mo angahala ʻa e siasí. ʻOku pehē ʻe he siasí tonu ʻokú ne māʻoniʻoni​—kuo maluʻi ia ʻe he ʻOtuá mei he halá. Ka ʻoku angahalaʻia ʻa hono kau mēmipá. Ko ia, ʻi he taimi ʻoku fai ai ʻa e ngaahi anga-fakalilifu ʻi he hingoa ʻo e siasí, ʻoku ʻikai totonu ke tukuakiʻi ʻa e siasí tonu, ka ko e faʻahinga tāutaha ʻi he siasí. ʻOku ongo totonu ia? ʻOku ʻikai ke pehē ia ki he teolosia Katolika Loma ko Hans Küng, ʻa ia naʻá ne tohi: “ʻOku ʻikai ha Siasi haohaoa ʻe tuʻu ʻi ʻolunga ʻi he māmani ʻo e tangatá.” Naʻá ne fakamatala: “ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha Siasi ʻoku ʻikai haʻane angahala ke vete.”

Fengāueʻaki Fakalotú mo e Tuʻunga ʻUlungaanga Tāú

Te ke fifili nai pe ko e hā ʻa e ngaahi meʻa kuo hokohoko ʻo tataki atu ai ʻa e ngaahi siasí ke kole fakamolemole ʻi he taimi ní. ʻUluakí, kuo fakahaaʻi ʻe he kau Palotisaní mo e ʻOfotokisií ʻa ʻenau fua fatongia ki he “ngaahi māvahevahe ʻi he kuohilí” ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi kautaha lotu kehekehe. Naʻa nau fai ʻeni ʻi he konifelenisi ki he fengāueʻaki fakalotú ko e “Tuí mo e Māú” naʻe fai ʻi Lausanne, Suisalani, ʻi he 1927. Naʻe faifai atu pē ʻo muimui ki ai ʻa e Siasi Katolika Lomá. Tautefito talu mei he Vatikano II,a ko e kau pīsope tuʻunga māʻolungá, kau ai ʻa e kau tuʻitapú, kuo fakautuutu maʻu pē ʻenau kole fakamolemole ki he ngaahi māvahevahe ʻi Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané. Ki he taumuʻa ko e hā? ʻOku hā mahino, ʻoku nau fiemaʻu ha fāʻūtaha lahi ange ʻi Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiane. Naʻe pehē ʻe he faihisitōlia Katolika ko Nicolino Sarale, ʻoku ʻi ai ha faʻufaʻu ʻi he ‘fakakaukau ʻa Sōane Paulo II, fekauʻaki mo e “fakahaaʻi ʻo e ngaahi halá,” pea ko ha fengāueʻaki fakalotu ia.’

Kae kehe, ʻoku ʻi ai ʻa e meʻa lahi ange ia ʻi he fengāueʻaki fakalotú. ʻI he ʻahó ni, kuo ʻilolahia ʻi he hisitōlia ʻo Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané, ʻa ʻene mamaʻo mei he faʻifaʻitakiʻanga leleí. “ʻOku ʻikai lava ke tukunoaʻi pē ʻe he Katoliká ʻa e hisitōlia kotoa ko ʻení,” ko e lau ia ʻa e teolosia ko Hans Urs von Balthasar. “Ko e Siasi tofu pē ko ia ʻokú ne kau ki aí kuó ne fai pe fakaʻatā ke fai ʻa e ngaahi meʻa ko e moʻoni ʻoku ʻikai lava ke tau leleiʻia ai he ngaahi ʻahó ni.” ʻI hení, kuo fokotuʻu ʻe he tuʻitapú ha tuʻutuʻuni ke “huluhulu ha maama ki he vahaʻa taimi fakapoʻuli tuʻu ʻo e siasí koeʻuhí ke . . . lava nai ha kole fakamolemole.” Ko e toe ʻuhinga leva ʻe taha, ki he loto-lelei ʻa e siasí ke kau ʻi hono fakaangaʻi pē iá ʻoku hā ko ha holi ia ke toe maʻu ʻa hono tuʻunga ʻulungaanga tāú.

ʻI he tuʻunga meimei tatau, ʻi he fakamatala ʻa e faihisitōlia ko Alberto Melloni, fekauʻaki mo e ngaahi kole ʻa e siasí ki ha fakamolemolé, ʻokú ne tohi: “Ko hono moʻoní, ko e meʻa ʻoku fai ki ai ʻa e kolé ʻi he taimi ʻe niʻihi, ko hano fakaʻataʻatā mei he ngaahi tukuakiʻi ki he meʻa naʻe fakafatongiaʻiʻakí.” ʻIo, ʻoku hā ʻoku feinga ʻa e Siasi Katoliká ke fakasiʻisiʻi ʻa e mafasia ʻi he ngaahi angahala he kuohilí, koeʻuhi ʻi he vakai ki ai ʻa e kakaí ke nau ala tui ki ai. Neongo ia, ʻi he faitotonu, kuo pau ke leaʻaki ʻoku hā ʻokú ne tokanga lahi ange ia ki he fakamelino mo e māmaní ʻi he ʻOtuá.

Ko e ʻulungaanga peheé ʻoku fakamanatu mai ai kiate kitautolu ʻa Saula, ko e ʻuluaki tuʻi ʻo ʻIsilelí. (1 Samiuela 15: 1-12) Naʻá ne fai ha hala fakamamahi, pea ʻi he taimi naʻe fakaeʻa ai ʻení, naʻá ne ʻuluaki feinga ke fakatonuhiaʻi ia​—ke fai ha kalofanga ki heʻene halá—kia Sāmiuela, ko ha palōfita anga-tonu ʻa e ʻOtuá. (1 Samiuela 15:​13-21) ʻI hono fakaʻosí, naʻe pau ke fakahaaʻi ʻe he tuʻí kia Sāmiuela: “Kuo u hia: he kuo u hiki mei he fekau tonu ʻa Sihova.” (1 Samiuela 15:​24, 25) ʻIo, naʻá ne fakahaaʻi ʻene halá. Ka ko ʻene lea hono hoko kia Sāmiuelá ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e meʻa naʻe taupotu taha ʻi heʻene fakakaukaú: “Kuo u hia: ka ʻoku ou kole ke ke fakalangilangiʻi au ʻi he ʻao ʻo e matuʻa ʻo hoku kakai, pea ʻi he ʻao ʻo Isileli.” (1 Samiuela 15:30) ʻOku hā mahino, naʻe tokanga lahi ange ʻa Saula ia ki hono tuʻunga ʻi ʻIsilelí ʻi he hoko ʻo vā lelei mo e ʻOtuá. Ko e fakakaukau ko ʻení naʻe ʻikai ke iku ia ʻo fakamolemoleʻi ai ʻe he ʻOtuá ʻa Saula. ʻOkú ke fakakaukau ko ha fakakaukau meimei tatau, ʻe iku ai ki hano fakamolemoleʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi siasí?

ʻIkai Loto-Tatau ʻa e Tokotaha Kotoa

ʻOku ʻikai loto-tatau ʻa e tokotaha kotoa ʻoku totonu ke kole fakamolemole fakahāhā ʻa e ngaahi siasí. Ko e fakatātaá, naʻe ʻikai ongoʻi fiemālie ha kau Katolika Loma ʻi he taimi naʻe kole fakamolemole ai ʻa honau tuʻitapú ki he fakapōpulaʻi pe toe fakaleleiʻi ʻa e “kau lotu hē” hangē ko Hus mo Calvin. Fakatatau ki he ngaahi tupuʻanga ʻo e Vatikanó, ko e tohi naʻe ʻave ki he kau katinalé ʻo fokotuʻu atu ai hano “sivi ʻo e konisēnisí” ʻi he hisitōlia ʻo e tui faka-Katoliká ʻi he afeʻi taʻu kuohilí naʻe fakaangaʻi ia ʻe he kau katinale naʻa nau maʻu ha fakataha naʻe fai ʻi Sune 1994. Kae kehe, ʻi he taimi naʻe fiemaʻu ai ʻe he tuʻitapú ke fakakau ʻa e konga tefito ʻo e fokotuʻu ko iá ki ha tohi faka-pīsopé, naʻe tuku ange mai ʻe he katinale ʻĪtali ko Giacomo Biffi ha nouti fakafaifekau ʻa ia naʻá ne fakapapauʻi mai ai: “ʻOku ʻikai ha angahala ʻa e Siasí.” Ka neongo ia, naʻá ne fakahaaʻi: “Ko e kole fakamolemole ki he ngaahi hala fakaʻēkelesia ʻi he ngaahi senituli he kuohilí . . . te ne ʻai nai ke siʻi ange ai ʻa e loto taʻefiemālie mai kiate kitautolú.”

“Ko e vete ʻo e angahalá ko e taha ia ʻa e ngaahi tuʻunga-lea alafakakikihiʻi taha ʻi he Siasi Katoliká,” ko e lau ia ʻa e tokotaha failīpooti ʻa e Vatikanó ko Luigi Accattoli. “Kapau ʻoku fakahaaʻi ʻe he tuʻitapú ʻa e ngaahi hala ʻa e kau misinalé, ʻoku ʻi ai ʻa e kau misinale ʻa ia ʻi heʻenau faitotonú ʻoku nau fehiʻa ai.” ʻIkai ngata aí, naʻe tohi ʻe ha tokotaha faʻu-tohi Katolika Loma: “Kapau ʻoku maʻu moʻoni ʻe he tuʻitapú ha fakakaukau fakalilifu fekauʻaki mo e hisitōlia ʻo e Siasí, ʻoku faingataʻa ke mahino pe ʻoku lava fēfē ke ne fakafofongaʻi ʻa e Siasi tatau ko ʻení ko ha poupou tuʻu-ki-muʻa ki he ‘ngaahi totonu ʻa e tangatá,’ ko e ‘faʻē ia mo e faiako’ ʻa ia ʻokú ne lava toko taha pē ke tataki ʻa e tangatá ki ha afeʻi taʻu hono tolu fakaʻamanakilelei.”

ʻOku fakatokanga mai ʻa e Tohitapú fekauʻaki mo e fakahāhā ʻo e fakatomala ʻa ia ko e ueʻi pē ʻi he mā ʻi hono ʻiloʻi ʻo ha fehālaaki. Ko e faʻahinga fakatomala ko iá ʻoku tātātaha pē ʻene iku ki ha liliu ʻi ha vahaʻa taimi fuoloa ʻa e tokotaha fakatomalá. (Fakafehoanaki mo 2 Kolinito 7:​8-11.) Ko e fakatomalá ʻoku ʻi ai hono mahuʻinga ʻi he vakai mai ʻa e ʻOtuá ʻoku ō fakataha ia mo e “fua ʻo tāu mo ha kau fakatomala”​—ʻa ia ko e, fakamoʻoni ia ʻa e moʻoni ʻo e fakatomalá.​—Luke 3:8.

ʻOku pehē ʻe he Tohitapú ko e tokotaha ʻoku fakatomala mo vete hiá kuo pau ke ne liʻaki ʻa e ngaahi tōʻonga halá, ʻo tuku hono fai kinautolú. (Palovepi 28:13) Kuo hoko ʻeni? Sai, hili ange ʻa e ngaahi vete hia kotoa ʻa e Siasi Katolika Lomá mo e ngaahi siasi kehé ki he fehālaakí, ko e hā naʻe hoko ʻi he ngaahi vāvākovi fakalotofonua ʻi ʻAfilika lotoloto mo ʻIulope Hahaké, ʻa ia naʻe kau ki ai ʻa e fuʻu tokolahi ʻo e “kau Kalisitiané”? Naʻe ngāue ʻa e ngaahi siasí ko ha fakaivimālohi ki he melinó? Naʻe lea fāʻūtaha honau kau takí kotoa ʻo fakafepakiʻi ʻa e ngaahi anga-fakalilifu naʻe fai ʻe honau kau mēmipá? ʻIkai. ʻIkai koā, naʻa mo e kau faifekau fakalotu ʻe niʻihi naʻa nau kau ʻi he tāmaté!

Fakamaau Fakaʻotua

ʻI he lau fekauʻaki mo e toutou fakahaaʻi ʻo e halá ʻe he tuʻitapú, naʻe ʻeke heliakiʻi ʻe Katinale Biffi: “Ki he ngaahi angahala fakahisitōliá, ʻikai ʻe lelei ange kiate kitautolu kotoa ke tatali ki he fakamaau fakalūkufuá?” Sai, ko e fakamaau ʻo e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá ʻoku tuʻunuku mai. ʻOku ʻafioʻi lelei ʻe he ʻOtua ko Sihová ʻa e ngaahi vahaʻa taimi fakapoʻulituʻu kotoa ʻi he hisitōlia ʻo e lotú. Kuo feʻunga leva, ʻa ʻene ui ʻa e faʻahinga halaiá ke fai ha fakamatala. (Fakahā 18:​4-8) ʻI he lolotongá, ʻoku malava ke ʻilo ha founga ʻo e lotú kuo ʻikai fakameleʻi ʻe he halaia ʻi he totó, ko e kātakiʻi ʻa e fakapoó, pea mo e ngaahi faihia kehe ko ia ʻoku kole fakamolemole ki ai ʻa e ngaahi siasi ʻo Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané? ʻIo.

ʻOku lava fēfē ke tau fai ia? ʻAki hono ngāueʻaki ʻa e lao naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū Kalaisí: “Ko honau ngāhi fua te mou ʻilo lelei ai kinautolu.” Ko e lēkooti ʻo e hisitōliá, ʻa ia ʻoku saiʻia ʻa e ngaahi lotu ʻe niʻihi ke fakangaloʻí, ʻokú ne tokoniʻi kitautolu ke ʻiloʻi ʻo ʻikai ngata pē ʻi he faʻahinga ko ia naʻe ui ʻe Sīsū ko e “kau palofita loi” kae pehē foki ki he faʻahinga ko ia kuo nau fakatupu ʻa e “fua ʻaonga.” (Mātiu 7:​15-20) Ko hai ʻa e faʻahingá ni? ʻOku mau fakaafeʻi atu koe ke ke kumi pē ki ai tonu ʻaki haʻo sivisiviʻi ʻa e Tohitapú mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Sio angé pe ko hai he ʻahó ni ʻoku feinga moʻoni ke muimui ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá kae ʻikai ke fekumi ke tauhi ha tuʻunga ongoongoa ʻi he māmaní.​—Ngāue 17:11.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Ko e kosilio hono 21 ʻa e fengāueʻaki fakalotú ʻa ia naʻa nau fakataha hokohoko tuʻo fā ʻi Loma mei he 1962-1965.

[Fakatātā ʻi he peesi 5]

ʻOku kole fakamolemole ʻa e ngaahi siasí ki he ngaahi ngāue fakalilifu hangē ko ʻení

[Maʻuʻanga ʻo e Tā]

The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share