Fua ʻa e Fatongia ko Hono Tokangaʻi ʻo e Fāmilí
“KO KIMOUTOLU ʻa e ngaahi tamai, ʻoua te mou fakaʻitaʻi hoʻomou fanau; kae akonekina ʻaki ʻa e tautea mo e valoki ʻa e ʻEiki.” (Efeso 6:4) ʻAki ʻa e ngaahi lea fakamānavaʻi ko iá, naʻe tuku mahino ai ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa e fatongia ki hono tokangaʻi ʻo e fāmilí ki he feituʻu ʻoku ʻaʻana iá—ko e ongo uma ʻo e tamaí.
ʻI he lahi taha ʻo e ngaahi fāmilí ʻoku ʻikai ke tokotaha pē ʻa e tamaí ʻi hono tokangaʻi ʻo ʻene fānaú. Ko hono uaifí, ʻa e faʻē ʻo ʻene fānaú, ʻokú ne fevahevaheʻaki fiefia mo hono husepānití ʻa e kavengá. Ko ia ai, naʻe fakahā ʻe Tuʻi Solomone: “Tama, fanongo ki he akonaki ʻa hoʻo tamai, pea ʻouae hiki mei he ngaahi tala ʻa hoʻo faʻe.”—Palovepi 1:8.
Tokangaʻi Fakamatelie mo Fakalaumālie
Ko e ngaahi mātuʻa ʻoku nau ʻofa ʻi heʻenau fānaú ʻoku ʻikai te nau liʻaki fakakaukauʻi pē kinautolu. Ko e moʻoni, ki ha kau Kalisitiane ke fai pehē ʻe tatau pē ia mo hano liʻaki ʻo ʻenau tuí, ʻo hangē ko ia ʻoku tau fakaʻosiʻaki mei he ngaahi lea ʻa Paula kia Tīmoté: “Ka ai ha taha ʻoku ʻikai tokanga ki hono kainga, kaeʻumaʻā hono famili, ʻoku ne fakaʻikaiʻi ʻene lotu, ʻio, ʻoku ne koviange ʻi ha hiteni.” (1 Timote 5:8) ʻOku ʻilo ʻe he kau Kalisitiané ko hono ʻohake ʻa e fānaú “ʻi he tautea mo e valoki ʻa e ʻEiki” ʻoku fiemaʻu ʻa e meʻa lahi ange ia mei he tokonaki pē kiate kinautolu ʻi ha founga fakamatelie.
Fakakaukau ki he akonaki ʻa Mōsese ki he puleʻanga ʻIsilelí ʻi he taimi naʻa nau ʻapitanga ai ʻi he ngaahi tokalelei ʻo Mōapé, ki muʻa siʻi pē ke nau hū atu ki he Fonua ʻo e Talaʻofá. ʻI aí naʻá ne toe fakahā kiate kinautolu ʻa e ngaahi lao ʻa e ʻOtuá peá ne hīnoiʻi kinautolu: “Mou ʻai ʻeku ngaahi lea ni ki homou loto, pea ki homou laumalie.” (Teutalonome 11:18) Naʻá ne ʻosi fakamanatu ki muʻa ange kiate kinautolu kuo pau ke nau ʻofa kia Sihova ʻaki ʻa e kotoa honau lotó, soulú, mo e kotoa honau iví, peá ne tānaki atu: “Ko e ngaahi foʻi folofola ko eni ʻoku ou kouna atu he ʻaho ni ʻe fuesia ʻe ho loto.” (Teutalonome 6:5, 6) Naʻe mahuʻinga ki he ngaahi mātuʻa ʻIsilelí ke nau fakaʻatā ʻa e ngaahi foʻi folofola ʻo e Lao ʻa e ʻOtuá ke hū ki honau lotó. ʻAki ʻa e ngaahi loto kuo fonu hake ʻi he houngaʻia fakalaumālié, naʻe lava lelei ai ʻe he ngaahi mātuʻa ʻIsilelí ke talangofua ki he ngaahi lea hoko mai ʻa Mōsesé: “Te ke uhuʻi [ʻa e ngaahi foʻi folofola ʻo e Lao ʻa e ʻOtuá] ki hoʻo fanau, pea te ke lea ki ai ʻi hoʻo nofo ʻi ho fale, pea ʻi hoʻo ʻalu ʻi he hala, pea ʻi hoʻo tokoto hifo, pea ʻi hoʻo tuʻu hake.”—Teutalonome 6:7; 11:19; fakafehoanaki mo Mātiu 12:34, 35.
Fakatokangaʻi ko e ngaahi tamaí naʻe pau ke nau “uhuʻi” ʻa e ngaahi foʻi folofola ko iá ki heʻenau fānaú pea “lea ki ai.” ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Merriam-Webster’s Collegiate Dictionary ʻa e “uhuʻi” ko e “akoʻi pea fakaʻilongaʻi ʻaki ʻa e faʻa toutou leaʻaki pe akonakiʻi.” ʻI he taimi naʻe lea fakaʻaho ai ʻa e ngaahi mātuʻá ʻo fekauʻaki mo e Lao ʻa e ʻOtuá—pongipongi, hoʻatā, mo e efiafi—ʻoku taufetuku ai ʻa e meʻa lahi ki heʻenau fānaú. ʻI he taimi ʻoku ongoʻi ai ʻe he fānaú ʻa e ʻofa kuo maʻu ʻe heʻenau ngaahi mātuʻá ki he Lao ʻa e ʻOtuá, ʻe tākiekina leva ai kinautolu ke fakatupulekina ha vā ʻoku ofi kia Sihova. (Teutalonome 6:24, 25) ʻOku mālié, he naʻe fakahinohino ʻe Mōsese tautefito ki he ngaahi tamaí ke akoʻi ʻenau fānaú ‘ʻi heʻene nofo ʻi hono falé.’ Ko e akoʻi peheʻí naʻe hoko ia ko e konga ʻo hono tokangaʻi ʻo e fāmilí. Ka ʻoku fēfē ʻa e ʻahó ni ia?
“ʻI Hoʻo Nofo ʻi Ho Fale”
“ʻOku ʻikai ke faingofua,” ko e fakamatala ia ʻa Sēnetí, ko ha faʻē Kalisitiane ia ʻa e toko fā.a “ʻOkú ke fiemaʻu ʻa e kīvoi,” ko e tali loto-tatau ia ʻa Paula, ʻa hono husepānití. Hangē pē ko e ngaahi mātuʻa Fakamoʻoni tokolahi, ʻoku feinga ʻa Paula mo Sēneti ke ako ʻa e Tohitapú mo ʻena fānaú ʻo ʻoua ʻe toe siʻi hifo ʻi he tuʻo tahá ʻi he uike. “ʻOkú ma feinga ke fai ʻemau talanoa Tohitapú ʻi he efiafi Mōnite kotoa pē ʻi ha taimi pau,” ko e fakamatala ia ʻa Paulá, mo ne pehē: “Ka ʻoku ʻikai ke faʻa lele lelei maʻu pē.” Koeʻuhí ko ha mātuʻa fakanofo ia ʻi he fakatahaʻangá, kuo faʻa ui ai ia ʻi he taimi ʻe niʻihi ke ngāue ki ha ngaahi meʻa fakavavevave. Ko ʻene ongo tamaiki lalahi tahá ʻokú na fakatou ngāue ko e ongo faifekau taimi-kakato. ʻOkú na ʻilo ko e efiafí ko e taimi ola lelei taha ia ʻi hono maʻu ʻo e kakaí ʻi he ngāue fakafaifekaú. Ko ia ai, ʻi honau tuʻunga ko e fāmilí, kuo nau fengaʻunuʻaki ʻa e taimi ki heʻenau ako fakafāmilí. “ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku fai ʻemau akó ʻi he hili pē ʻemau kai efiafí,” ko e fakamatala ia ʻa Paulá.
Neongo ʻoku fakahāhā ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa e ngaofengofua ki he taimi ʻo ʻenau ako fakafāmilí, ʻoku nau feinga ke tauhi maʻu hono fai tuʻumaʻú. “Kapau ʻe pau ke liliu ʻa e taimi ki heʻemau akó,” ko e lau ia ʻa ʻofefine Kelea, “ʻoku fakapipiki maʻu pē ʻe he tangataʻeikí ʻa e taimi foʻoú ʻi he matapā ʻo e ʻaisí, koeʻuhi ke mau ʻilo kotoa ʻa e taimi ʻe fai aí.”
Ko e fakatahataha ki ha ako Tohitapu fakafāmili tuʻumaʻu ʻokú ne toe tokonaki ai ha faingamālie lelei ki he ngaahi mēmipa iiki ange ʻo e fāmilí ke fevahevaheʻaki ai ʻenau ngaahi loto-hohaʻá mo ʻenau ngaahi palopalemá mo ʻenau mātuʻá. ʻOku ngāue lelei ha ako pehē ʻi he taimi ʻoku ʻikai fuʻu fefeka ai ke lau pē ʻe he kau leká ia ʻa e tali ki he ngaahi fehuʻi ʻoku ʻeke ʻi he tohi faka-Tohitapu ʻoku nau ngāueʻakí. “Ko ʻemau ako fakafāmilí ko e fakataha ia ki ha fetalanoaʻaki,” ko e fakamatala ia ʻa Mātini ʻa ia ʻokú ne maʻu ha foha ʻe toko ua. “ʻI he taimi ʻoku mou fakatahataha ai tuʻo taha ʻi he uike ke lāulea ki ha kaveinga Fakatohitapu, te ke ʻilo ai ʻa e tuʻunga fakalaumālie ho fāmilí,” ko ʻene laú ia. “ʻOku ʻalu hake ʻa e ngaahi meʻa kehekehe ʻi he fetalanoaʻakí. ʻOkú ke ʻilo ai ʻa e meʻa ʻoku hoko ʻi he ʻapiakó, pea toe mālie angé, te ke ʻilo ai ʻa e ngaahi fakakaukau ʻoku fakatupulekina ʻe hoʻo fānaú.” Ko hono uaifí, ʻa Sanitulā, ʻokú ne tui tatau mo ongoʻi ʻokú ne toe maʻu foki ʻe ia mo e meʻa lahi mei he ako fakafāmilí. “Lolotonga ʻa hono tataki ʻe hoku husepānití ʻa e akó,” ko ʻene fakamatalá ia, “ʻoku ou ako ʻa e meʻa lahi ʻi heʻeku fanongo ki he founga ʻoku tali ai ʻe heʻeku fānau tangatá ʻa ʻene ngaahi fehuʻí.” Pea filioʻi leva ʻe Sanitulā ʻene ngaahi poupoú ke tokoni ki heʻene tamaiki tangatá. ʻOkú ne fiefia ange ʻi he akó koeʻuhi ʻokú ne kau longomoʻui ki ai. ʻIo, ʻoku ʻoange ʻe he ngaahi taimi ako fakafāmilí ki he ongo mātuʻá ʻa e ʻilo ki he fakakaukau ʻo ʻena fānaú.—Palovepi 16:23; 20:5.
Hoko ʻo Ngaofengofua mo Kītaki
ʻI he hoko ʻa e taimi ki hoʻo ako fakafāmilí, te ke ʻilo nai ko e tama nai ia ʻe taha ʻoku tokanga pea mahuʻingaʻia, ka ko e taha ia ʻoku fiemaʻu ia ke fakakolekole ke tokanga pea maʻu ha ʻaonga. ʻOku pehē ʻe ha faʻē Kalisitiane ʻe taha: “Ko e moʻui fakafāmilí ia! ʻOkú ke ʻilo ʻa e meʻa ke ke fai ko e mātuʻá. Ko ia ʻi he taimi ʻokú ke fai ai iá, ʻoku tokoni ʻa Sihova mo ne ʻomi ʻa e ngaahi ola.”
Ko e lahi ʻo e tokanga ʻa ha kiʻi leka ʻe mātuʻaki kehekehe nai ia ʻo fakatatau ki hono taʻú. Ko e ongo mātuʻa tokangá ʻokú na fakatokangaʻi ʻa e meʻá ni. ʻOku maʻu ʻe ha ongo hoa mali ʻe taha ha fānau ʻe toko nima, ʻi he vahaʻa ʻo e taʻu 6 ki he 20 tupu. ʻOku pehē ʻe he tamaí, ʻe Maikolo: “Tomuʻa ʻoange ki he siʻisiʻi tahá ʻa e faingamālie ke tali ʻa e fehuʻí. Pea fakaʻatā leva ki he fānau lalahi angé ke nau tānaki mai ʻa e ngaahi fakaikiikí pea mo ʻomai ʻa e ngaahi poini kuo nau teuteú.” ʻI he feangainga fakapotopoto peheni mo ʻenau fānaú ʻoku lava ai ʻe he ngaahi mātuʻá ke akoʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e fakaʻatuʻi ʻo e niʻihi kehé. “ʻE mahino nai ia ki he taha ʻo ʻema tamaiki tangatá,” ko Mātini ia, “ka ko e tamasiʻi ia ʻe tahá ʻoku fiemaʻu ia ki ai ha tokoni lahi ke maʻu e poiní. ʻOku ou ʻilo ko e taimi akó ʻoku hoko ia ko ha feituʻu faiʻanga ako ki hono fakahāhā ai ʻa e kātaki faka-Kalisitiané mo e ngaahi fua kehe ʻo e laumālié.”—Kaletia 5:22, 23; Filipai 2:4.
Hoko ʻo mateuteu ke ngaofengofua ki he ngaahi malava kehekehe mo e tuʻunga ʻo e tupu ʻa hoʻo fānaú. Ko Saimone mo Maaká, ʻokú na taʻu hongofulutupu ʻi he taimí ni, naʻá na ʻilo ko e taimi naʻá na kei siʻi ange aí, naʻá na fiefia moʻoni ʻi hono ako mo ʻena ongo mātuʻá ʻa e tohi The Greatest Man Who Ever Lived. “Ko ʻema tamaí naʻá ne ʻai kimaua ke ma fakatātaaʻi ʻa e ngaahi kongá ʻo hangē pē ha foʻi faivá,” ko ʻena manatú ia. ʻOku manatuʻi ʻe heʻena tamaí ʻene totolo ke fakatātaaʻi mo hono ongo fohá ʻa e pealapeli ʻo e Samaletani leleí. (Luke 10:30-35) “Naʻe hoko hangē ha meʻa moʻoní pea fakafiefia lahi.”
ʻOku keuʻi ʻe he fānaú ʻa e founga tuʻumaʻu ʻo ha ako fakafāmili. ʻOku totonu ke taʻofi ʻe he meʻá ni ʻa e mātuʻá mei heʻenau fai ha ako kuo palani? ʻIkai, ʻikai ʻaupito. “ʻOku tāvani ʻa e vale ʻi he loto ʻo ha tamasiʻi [pe taʻahine],” ko e fakamahino mai ia ʻa e Palovepi 22:15. Naʻe fakakaukau ha faʻē taʻehoa ia ʻe taha kuo ʻikai te ne lavameʻa ko ha faiako ʻi he ako fakafāmilí ʻi ha ngaahi taimi lahi, ʻi he taimi naʻe hā ai ko e ngaahi fakahohaʻá te ne fakaleluʻi ʻa e polokalamá. Ka naʻá ne kītaki pē. ʻI he taimí ni kuo fakaʻapaʻapaʻi lahi ia ʻe heʻene fānaú pea kuo fakamahuʻingaʻi ʻa e ʻofa mo e tokanga naʻá ne fakahā ʻi heʻene kīvoi ʻi hono fakahoko ha ako fakafāmili tuʻumaʻú.
Tokoniʻi ʻa e Fānau Tangata mo e Fānau Fefine “Tamai Mate”
Ko e kau mātuʻa Kalisitiané kuo pau ke nau “tauhi ʻa e fanga sipi ʻa e ʻOtua.” (1 Pita 5:2, 3) Ko e ngaahi ʻaʻahi fakahilitaimi ki he ngaahi fāmili ʻi heʻenau ngaahi fakatahaʻangá ʻoku tuku ai kiate kinautolu ʻa e ngaahi faingamālie ke fakaongoongoleleiʻi ai ʻa e ngaahi mātuʻa ko ia ʻoku nau fua honau ngaahi fatongia faka-Kalisitiané. Ko e uma ʻo hai ʻoku hili ki ai ʻa e fatongia ki hono akoʻi ʻo e fānau ʻa e ngaahi mātuʻa taʻehoá? ʻOua naʻa ngalo ko e fatongia ki hono fakahinohino ʻo e fānaú ʻoku hilifaki ia ki he mātuʻá.
Ko e fakapotopoto faka-Kalisitiané ʻe tokoni ia ki he kau mātuʻá ke nau fakaʻehiʻehi mei he ngaahi tuʻunga fakatupu lauʻikovi ʻe malanga hake nai kapau te nau feinga ke fakafofongaʻi ʻa e ngafa ʻo ha mātuʻa kuo mole. Neongo ʻe malava nai ke ʻaʻahi ha ongo tokoua ki ha tuofefine Kalisitiane ʻa ia ko ha mātuʻa taʻehoa, te na tokanga lelei ʻi he taimi kotoa pē ki he meʻa ʻokú na fokotuʻutuʻú ʻi he founga ke poupou ai ki he fokotuʻutuʻu ako fakafāmilí. ʻI he taimi ki he taimi, ko ha fakaafe ki he fānaú (pea pehē foki ki he mātuʻa taʻehoá) ke kau ki he ako fakafāmili tonu ʻa e tokotaha mātuʻá, ʻe fakamoʻoniʻi nai ʻoku fakatupulangahake mo ʻaonga. Ka neongo ia, ʻoua naʻa ngalo ko Sihova ʻa ʻetau Tamai lahi fakahēvaní. ʻOku pau moʻoni ʻene ʻi ai ke tataki mo tokoniʻi ʻa e faʻeé ʻi he taimi ʻokú ne fai ai ha ako mo ʻene fānaú, neongo ai ʻokú ne fai tokotaha pē.
Fēfē ʻa e tuʻunga ia ʻa ia ʻoku fakakaukau fakalaumālie ai ha tokotaha kei siʻi ia, ka ʻoku ʻikai ke loko fakahāhā pe tokanga ʻa ʻene ongo mātuʻá ʻana ki hona ngaahi fatongia fakalaumālié? ʻOku fiemaʻu ke ʻoua ʻaupito naʻa hoko ʻo loto-māfasia ʻa e kau sevāniti ʻa Sihová. “ʻOku tuku ʻe he vaivai ʻenau meʻa kiate koe [Sihova ko e ʻOtuá],” ko e hiva ia ʻa e tokotaha-tohi-sāmé. “He ko koe ai pe ʻa e tokoni ʻo e tamai-mate.” (Sāme 10:14) Ko e kau mātuʻa anga-ʻofa leva ʻi he fakatahaʻangá, te nau fai honau lelei tahá ke fakaʻaiʻai ʻa e ngaahi mātuʻá ʻi heʻenau tokanga ki heʻenau fānaú. Te nau fokotuʻu nai ha fepōtalanoaʻaki fakafāmili pea ʻalu leva ki ai ke ʻoatu ha ngaahi fokotuʻu ʻaonga ki hono fai fakataha ʻo ha ako. He ʻikai foki, ke nau toʻo ʻe kinautolu ʻa e fatongia ʻo e ongo mātuʻá, ʻa e faʻahinga ko ia ʻoku hilifaki Fakatohitapu ki aí.
Ko e fānau ko ia ko ʻenau ngaahi mātuʻá ʻoku ʻikai te nau kau ki he tuí ʻoku fiemaʻu ki ai ha poupou lahi. Ko hono fakakau kinautolu ʻi hoʻo ako fakafāmilí ʻe fakamoʻoniʻi nai ʻoku ʻaonga kapau ʻoku tali lelei ia ʻe heʻenau ongo mātuʻá. Ko Lōpeti, kuo fuʻu lahi he taimí ni pea ʻoku ʻi ai hono fāmili tonu, naʻá ne maʻu ʻa e ngaahi fakataha faka-Kalisitiané fakataha mo ʻene ongo mātuʻá ʻi he taimi naʻá ne kei taʻu tolu aí. Naʻá ne maʻu ha ngaahi manatu fakafiefia ki he ngaahi fakataha ko iá ʻo aʻu pē ki he taimi naʻe ʻosi tuku ai ʻe heʻene ongo mātuʻá ʻa ʻena feohi mo e fakatahaʻanga Kalisitiané. ʻI he taimi naʻá ne taʻu hongofulu aí, naʻá ne fetaulaki mo ha tamasiʻi Fakamoʻoni ʻa ia naʻá ne ʻave ia ki he ngaahi fakatahá. Ko e ongo mātuʻa ʻa e tamasiʻi Fakamoʻoní naʻá na ʻave fiefia ʻa Lōpeti ʻo tauhi ko ha paea fakalaumālie peá na ako mo ia ki mui. Fakamālō ki he tokanga anga-ʻofa ko ení, naʻá ne fai ai ha fakalakalaka vave pea ʻokú ne fiefia he taimí ni ke ngāue ko ha mātuʻa ʻi he fakatahaʻangá.
Naʻa mo e taimi ʻoku fakafepakiʻi ai ʻe he ongo mātuʻá ʻa e fakalakalaka ʻo ʻena fānaú, ʻoku ʻikai ke tuēnoa ʻa e fānaú ia. ʻOku nofo maʻu pē ʻa Sihova ko ha Tamai tōnunga fakahēvani. “Ko e tamai ki he tamai mate . . . ʻi hono ʻafioʻanga toputapu,” ko e fakahā ia ʻa e Sāme 68:5. ʻOku ʻilo ʻe he fānau tangata mo e fānau fefine tamai maté ʻoku lava ke nau hanga kiate ia ʻi he lotu, pea te ne tauhi kinautolu. (Sāme 55:22; 146:9) ʻOku fakahoko tōtōivi ʻe he kautaha ʻa Sihova ʻoku hangē ha faʻeé ʻa hono fatongia ke teuteuʻi ʻa e ngaahi meʻakai fakalaumālie kuo fakafou mai ʻi heʻene ngaahi tohí pea ʻi he ngaahi fakataha ʻo e ngaahi fakatahaʻanga Kalisitiane laka hake ʻi he 85,000 ʻi māmani lahi. Ko ia, ʻaki ʻa e tokoni fakalaumālie mei heʻetau Tamaí, ʻa Sihova, mo ʻene kautaha hangē ha faʻeé, ko e “tamai mate” foki te ne fiefia ʻi hano fai ha kiʻi ako Tohitapu.
Ko e ngaahi mātuʻa Kalisitiane ko ia ʻoku nau fai tuʻumaʻu ʻa e ngaahi ako Tohitapu mo ʻenau fānaú, ʻoku taau ke fakaongoongoleleiʻi. Ko e ngaahi mātuʻa taʻehoa ko ia ʻoku nau kītaki ʻi hono akoʻi ʻenau fānaú ʻi he ngaahi founga ʻa Sihová, ʻoku tuha ke tokangaʻi makehe mo fakahīkihikiʻi ki heʻenau ngaahi feingá. (Palovepi 22:6) Ko e faʻahinga kotoa ʻoku nau fakahā ʻa e tokanga ki he fānau tamai mate fakalaumālié ʻoku nau ʻilo ʻoku fakahōifua eni ki heʻetau Tamai fakahēvaní, ʻa Sihova. Ko e tokanga ko ia ki ha ngaahi fiemaʻu fakalaumālie ʻa e fāmilí ko ha fatongia mamafa ia. Kae ‘ʻoua naʻá ke fiu ʻi he faileleí, he te ke utu ʻi hono faʻahitaʻú, ʻo kapau ʻe ʻikai te ke vaivai.’—Kaletia 6:9.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Kuo liliu ʻa e ngaahi hingoa ʻe niʻihi.
[Fakatātā ʻi he peesi 23]
ʻOku tokonaki ʻe ha ako fakafāmili ha faingamālie lelei ki he ngaahi mēmipa iiki angé ke fevahevaheʻaki ʻenau ngaahi loto-moʻuá mo ʻenau ngaahi mātuʻá
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 20]
Harper’s