Ako Tuʻumaʻu ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá ʻi he Tuʻunga ko ha Fāmili
“Oku ikai moʻui ʻa e tangata ʻi he ma pe, ka ʻi he ngāhi folofola kotoa pe ʻoku ʻalu atu mei he fofonga ʻo e ʻOtua.”—MĀTIU 4:4.
1. Ko e hā e lau ʻa e Tohitapú fekauʻaki mo e fatongia ʻo e ngaahi ʻuluʻi fāmilí ke akoʻi ki heʻenau fānaú ʻa e ngaahi founga ʻa Sihová?
NAʻE ʻoange ʻe Sihova ko e ʻOtuá ki he ngaahi ʻuluʻi fāmilí ʻa e ngaahi fakamanatu tuʻo lahi fekauʻaki mo honau fatongia ke akoʻi ʻenau fānaú. Ko e fakahinohino peheé te ne teuʻi ʻa e fānaú ki he moʻui lolotongá pea ʻe toe lava ke ne tokoniʻi kinautolu ki he moʻui ka hoko maí. Naʻe tuhuʻi ange ʻe ha ʻāngelo ʻa ia naʻá ne fakafofongaʻi ʻa e ʻOtuá kia ʻĒpalahame ʻa hono fatongia ke akoʻi ʻa hono fāmilí koeʻuhi ke nau “tauhi ʻa e ʻalunga ʻa Sihová.” (Senesi 18:19, NW) Naʻe tala ki he ngaahi mātuʻa ʻIsilelí ke nau fakamatala ki heʻenau fānaú ʻa e founga ʻo hono fakahaofi ʻe he ʻOtuá ʻa ʻIsileli mei ʻIsipité pea mo e founga ʻo ʻene ʻoange kiate kinautolu ʻa ʻene Laó ʻi Moʻunga Sainaí, ʻi Hōlepi. (Ekisoto 13:8, 9; Teutalonome 4:9, 10; 11:18-21) ʻOku naʻinaʻi ki he ngaahi ʻuluʻi fāmili Kalisitiané ke ʻohake ʻenau fānaú “ʻi he akonaki mo e fakatonutonu fakaʻatamai ʻa Sihová.” (Efeso 6:4, NW) Neongo ai pē kapau ko e tokotaha pē he ongo mātuʻá ʻoku tauhi kia Sihová, ko e tokotaha ko iá ʻoku totonu ke ne feinga mālohi ke akoʻi ʻa e fānaú ʻi he ngaahi founga ʻa Sihová.—2 Timote 1:5; 3:14, 15.
2. ʻOku fiemaʻu ʻa e ako fakafāmilí kapau ʻoku ʻikai ha fānau ʻi he ʻapí? Fakamatalaʻi.
2 ʻOku ʻikai ʻuhinga ʻa e meʻá ni ko e ako fakafāmili ʻo e Folofola ʻa e ʻOtuá ko e meʻa pē ia maʻá e ngaahi fāmili ko ē ʻoku ʻi ai ʻa e fānaú. ʻI he taimi ʻoku fai ai ʻe ha husepāniti mo ha uaifi ha ako fakafāmili neongo kapau ʻoku ʻikai ha fānau ia ʻi he ʻapí, ʻoku fakahaaʻi ʻe he meʻá ni ʻa e houngaʻia lelei ki he ngaahi meʻa fakalaumālié.—Efeso 5:25, 26.
3. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ʻa hono fai tuʻumaʻu ʻo e ako fakafāmilí?
3 Ke fakahoko ʻa e lelei tahá, ʻoku fiemaʻu ʻa e fakahinohinó ke fai tuʻumaʻu, ʻo fehoanaki mo e lēsoni naʻe akoʻi ʻe Sihova ki ʻIsileli ʻi he toafá: “ʻOku ʻikai moʻui ʻa e tangata ʻi he ma pe, ka ko e meʻa kehekehe ʻoku hu atu mei he fofonga ʻo Sihova ʻa ia ʻoku moʻui ai ʻa e tangata.” (Teutalonome 8:3) Fakatuʻunga ʻi he ngaahi tuʻunga ʻo e fāmilí, ʻe fokotuʻutuʻu nai ʻa e ngaahi fāmili ʻe niʻihi ki ha ako fakauike; ko e niʻihi ʻoku nau fai nai ʻa e ngaahi konga ako nounou ange ʻi ha tuʻunga fakaʻaho. Ko e hā pē ha fokotuʻutuʻu ʻokú ke filí, ʻoua ʻe tuku ʻa e akó ke hokonoa pē. ‘Fakatau mai ha taimi’ ki ai. Ko hono totongi ʻa e totongi ʻoku fiemaʻu ki he taimi peheé ko ha ʻinivesi fakapotopoto ia. Ko e moʻui ʻa e ngaahi mēmipa ʻo ho fāmilí ʻoku ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki.—Efeso 5:15-17, NW; Filipai 3:16.
Ngaahi Taumuʻa ke Tauhi ʻi he Fakakaukaú
4, 5. (a) Fakafou ʻia Mōsese, ko e hā naʻe fokotuʻu ʻe Sihova ki he ngaahi mātuʻá ko ha taumuʻa mahuʻinga ia ʻi hono akoʻi ʻenau fānaú? (e) Ko e hā ʻoku kau ki he meʻa ko iá ʻi he ʻaho ní?
4 ʻI hoʻo fai ʻa e ako fakafāmilí, te ne fakahoko ʻa e lelei tahá kapau ʻokú ke maʻu ʻi hoʻo fakakaukaú ʻa e ngaahi taumuʻa kuo fakapapauʻi maʻalaʻala. Vakai angé ki ha niʻihi ʻo kinautolu.
5 ʻI he ako taki taha, kumi ke langa hake ʻa e ʻofa kia Sihova ko e ʻOtuá. Lolotonga ʻa e fakatahataha ʻa ʻIsileli ʻi he ngaahi lautoka ʻo Mōapé, ki muʻa ke nau hū ki he Fonua ʻo e Talaʻofá, naʻe fakahangataha ʻe Mōsese ʻenau tokangá ki he meʻa naʻe toki fakahaaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ki mui ko e “tuʻutuʻuni . . . ʻi he Lao ʻoku mamafa taha.” Ko e hā ia? “Te ke ʻofa ki he ʻEiki ko ho ʻOtua [“Sihova,” NW], ʻo fai ʻaki ʻa e kotoa ʻo ho loto, mo e kotoa ʻo ho laumalie, mo e kotoa ʻo ho ʻatamai.” (Mātiu 22:36, 37; Teutalonome 6:5) Naʻe enginaki ʻe Mōsese ʻa e kau ʻIsilelí ke ʻai ke maongo eni ki honau ngaahi lotó tonu pea ke akoʻi ia ki heʻenau fānaú. ʻE fiemaʻu ki ai ʻa e toutou ʻai, ʻo tohoaki ʻa e tokangá ki he ngaahi ʻuhinga ke ʻofa ai kia Sihová, feangai mo e ngaahi fakakaukau mo e ʻulungaanga ʻe lava ke ne taʻofi ʻa e fakahāhā ʻo e ʻofa peheé, pea fakahāhā ʻa e ʻofa kia Sihova ʻi heʻenau moʻuí tonu. ʻOku fiemaʻu ʻe heʻetau fānaú ʻa e faʻahinga fakahinohino tatau? ʻIo! Pea ko kinautolu foki ʻoku nau fiemaʻu ʻa e tokoni ke ‘kamu honau lotó,’ ʻa ia, ke toʻo atu ha meʻa pē ʻa ia te ne taʻofi ʻenau ʻofa ki he ʻOtuá. (Teutalonome 10:12, 16; Selemaia 4:4) ʻI he lotolotonga ʻo e ngaahi taʻofi peheé ʻe ʻi ai nai ha holi ki he ngaahi meʻa ʻo e māmaní pea ki ha ngaahi faingamālie ke kau ai ʻi heʻene ngaahi ngāué. (1 Sione 2:15, 16) Ko e ʻofa kia Sihová kuo pau ke longomoʻui, fakahāhaaʻi, ʻo ne ueʻi kitautolu ke fai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fakahōifua ki heʻetau Tamai fakahēvaní. (1 Sione 5:3) Ke maʻu ʻe hoʻo ako fakafāmilí ha ngaahi ʻaonga fuoloa, ʻoku totonu ke fai ʻa e konga kotoa pē ʻi ha tōʻonga ʻa ia ʻokú ne fakaivimālohiʻi ʻa e ʻofa ko ení.
6. (a) Ko e hā ʻoku fiemaʻú koeʻuhi ke ʻoatu ʻa e ʻilo totonú? (e) ʻOku anga-fēfē hono fakamamafaʻi ʻe he ngaahi Konga Tohitapú ʻa e mahuʻinga ʻo e ʻilo totonú?
6 ʻOatu ʻa e ʻilo totonu fekauʻaki mo e ngaahi fiemaʻu ʻa e ʻOtuá. Ko e hā ʻoku kau ki he meʻa ko iá? ʻOku kau ki ai ʻa e meʻa lahi ange ʻi he malava pē ke lau ha tali mei ha makasini pe ko ha tohi. ʻOku faʻa fiemaʻu ʻa e fetalanoaʻaki ke fakapapauʻi ʻoku mahino lelei ʻa e ngaahi foʻi lea tefitó mo e ngaahi fakakaukau mahuʻinga tahá. Ko e ʻilo totonú ko ha tefitoʻi meʻa mātuʻaki mahuʻinga ia ki hono ʻai ʻa e angaʻitangata foʻoú, ʻi he hanganaki fakahangataha ki he ngaahi meʻa mahuʻinga moʻoní ʻi he taimi ʻo e feangainga mo e ngaahi palopalema ʻi he moʻuí, pea ʻi hono fai ko ia ʻa e meʻa ʻoku fakahōifua moʻoni ki he ʻOtuá.—Filipai 1:9-11; Kolose 1:9, 10; 3:10.
7. (a) Ko hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi fehuʻi fē te ne tokoniʻi nai ʻa e fāmilí ke nau ngāueʻaongaʻaki ʻa e meʻa ʻoku fai ai ʻa e akó? (e) ʻOku anga-fēfē hono fakamamafaʻi ʻe he ngaahi Konga Tohitapú ʻa e mahuʻinga ʻo ha taumuʻa pehē?
7 Tokoniʻi ke ngāueʻaongaʻaki ʻa e meʻa ʻoku akó. ʻI he vakai atu mo e taumuʻa ko ení, lolotonga ʻa e ako fakafāmili taki taha, ʻeke: ‘ʻOku totonu ke laveʻi fēfē ʻe he fakamatala ko ení ʻetau moʻuí? ʻOku fiemaʻu ki ai ha liliu mei he meʻa ko ia ʻoku tau lolotonga faí? Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau loto ke fai ha ngaahi fengaʻunuʻakí?’ (Palovepi 2:10-15; 9:10; Aisea 48:17, 18) Ko hono fai ha tokanga feʻunga ki hono ngāueʻaongaʻaki ʻo e ngaahi meʻa kuo akó ʻe lava ke hoko ia ko ha tefitoʻi meʻa mahuʻinga ʻi he tupu fakalaumālie ʻa e ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí.
Ngāue Fakapotopotoʻaki ʻa e Ngaahi Meʻangāue Fakafaiakó
8. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻangāue ki he ako Tohitapú kuo tokonaki mai ʻe he kalasi tamaioʻeikí?
8 Kuo tokonaki mai ʻe he “tamaioeiki agatonu mo boto” ha ngaahi meʻangāue lahi ʻe lava ke ngāueʻaki ki he akó. Ko e makasini Taua Leʻo, ki hono ngāueʻaki fakataha mo e Tohitapú, ʻoku ala maʻu ia ʻi he ngaahi lea ʻe 131. ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi tohi ki he ako Tohitapú ʻi he ngaahi lea ʻe 153, ngaahi polosiuá ʻi he 284, ngaahi kāsete tepí ʻi he 61, ngaahi kāsete vitioó ʻi he 41, naʻa mo ha polokalama komipiuta ki he fekumi faka-Tohitapú ʻi he ngaahi lea ʻe 9!—Mātiu 24:45-47, PM.
9. ʻE anga-fēfē nai haʻatau ngāueʻaki ʻa e akonaki ʻi he ngaahi konga Tohitapu ʻoku lave ki ai ʻi he palakalafi ko ení ʻi he taimi ʻoku fai ai ha ako fakafāmili ʻi he Taua Leʻo?
9 ʻOku ngāueʻaki ʻe he ngaahi fāmili lahi ʻa e vahaʻa taimi ako fakafāmilí ke nau teuteu ai ki he Ako Taua Leʻo ʻa e fakatahaʻangá. He tokoni moʻoni ia ʻe lava ke hokó! ʻOku ʻi he Taua Leʻo ʻa e meʻakai fakalaumālie mahuʻinga taha ʻa ia ʻoku tokonaki mai ke langa hake ʻaki ʻa e kakai ʻa Sihová ʻi māmani lahi. ʻI he taimi ʻoku mou ako ai ʻa e Taua Leʻo ʻi he tuʻunga ko ha fāmilí, fai ʻa e meʻa lahi ange ʻi he lau pē ʻo e ngaahi palakalafí pea mo tali ʻa e ngaahi fehuʻi kuo pulusí. Kumi fakamātoato ke maʻu ʻa e mahinó. Vaheʻi ha taimi ke kumi ai ʻa e ngaahi konga Tohitapu ʻoku lave ki ai ka ʻoku ʻikai hikí. Fakaafeʻi ʻa e ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí ke nau fakamatala ki he anga ʻo e felāveʻi ʻa e ngaahi meʻá ni mo e meʻa ko ia ʻoku fakamatalaʻi ʻi he palakalafi ʻoku fai ki ai ʻa e fetalanoaʻakí. ʻAi ke kau ki ai ʻa e lotó.—Palovepi 4:7, 23; Ngāue 17:11.
10. Ko e hā ʻoku lava ke fai ke fakakau ai ʻa e fānaú ʻi he akó pea ke ʻai ia ke hoko ko ha taimi fakafiefia kiate kinautolu?
10 Kapau ʻoku ʻi ai ha fānau ʻi ho fāmilí, ko e hā ʻe lava ke ke fai ke ʻai hoʻomou akó ke ʻoua ʻe hoko ko ha founga-tuʻumaʻu fakafāmili pē ka ko ha taimi langa hake, fakamānako, mo fakafiefia? Feinga mālohi ke tauhi ʻa e tokotaha taki taha ʻoku kau ki aí ʻi ha founga taau koeʻuhi ke nofo fakahangataha pē ʻa e tokangá ʻi he meʻa ʻoku fai ai e akó. Kapau ʻe ala lava, fokotuʻutuʻu ki he kiʻi tama taki taha ke ne maʻu ʻene Tohitapu mo e makasini ako pē ʻaʻana. ʻI he faʻifaʻitaki ki he loto-māfana naʻe fakahāhā ʻe Sīsuú, ʻe ʻai nai ʻe ha mātuʻa ke tangutu mātuʻaki ofi ange ki ai ha kiʻi leka, ʻo puke mai nai ʻa e kiʻi tokotaha ko iá. (Fakafehoanaki mo Maake 10:13-16.) ʻE ʻai nai ʻe he ʻulu ʻo e fāmilí ha kiʻi leka ke ne fakamatalaʻi ha fakatātā ʻoku ʻasi fakataha mo e meʻa ʻoku fai ai ʻa e akó. ʻE vaheʻi nai ki muʻa ki ha kiʻi tama ke ne lau ha konga Tohitapu pau. ʻE vaheʻi nai ki ha tokotaha lahi ange ke ne lave ki he ngaahi faingamālie ke ngāueʻaongaʻaki ai ʻa e meʻa ʻoku fai ki ai ʻa e akó.
11. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻangāue fakafaiako kehe kuo tokonaki maí, pea ʻoku ala maʻu kinautolu ʻi fē, pea ʻe anga-fēfē nai ʻa hono ngāueʻaongaʻaki kinautolu ʻi he felāveʻi mo e ako fakafāmilí?
11 Neongo ʻokú ke ngāueʻaki nai ʻa e Taua Leʻo ko ha makatuʻunga ia ki hoʻomou fetalanoaʻakí, ʻoua naʻa ngalo ʻa e ngaahi meʻangāue fakaeako kehe ʻoku ala maʻu ʻi he ngaahi lea lahi. Kapau ʻoku fiemaʻu ha fakamatala fakamahino kehe pe ko hano fakamatalaʻi ʻo ha kupuʻi lea ʻi he Tohitapú, ʻe tokonaki mai nai ia ʻe he Insight on the Scriptures. ʻE tali nai ha ngaahi fehuʻi kehe ʻaki ʻa hono ngāueʻaki ʻa e Watch Tower Publications Index pe ʻi hono ngāueʻaki ʻa e polokalama fekumi ʻi he komipiutá kuo tokonaki mai ʻe he Sōsaietí. Ko e ako ki hono ngāueʻaki ʻo e ngaahi meʻangāué ni, kapau ʻoku ala maʻu kinautolu ʻi hoʻo leá, ʻe lava ke hoko ia ko ha konga mahuʻinga ʻo e ako fakafāmilí. Te ke toe vaheʻi nai fakataha mo ha taumuʻa ke langaʻi ʻa e mahuʻingaʻia ʻa e fānau īkí, ha konga ʻo homou taimi akó ke sio ai ʻi ha konga ʻo e taha ʻo e ngaahi foʻi vitiō fakamaama ʻa e Sōsaietí pe ko e fanongo ki ha konga ʻo ha tulama ʻi he tepi kāseté pea toki fetalanoaʻaki leva ki ai. Ko hono ngāueleleiʻaki ʻo e ngaahi meʻangāue fakaeako ko ení ʻe lava ke tokoni ia ke ne ʻai hoʻomou ako fakafāmilí ke fakamānako mo ʻaonga ki he fāmilí fakakātoa.
Feʻunuʻaki ki he Ngaahi Fiemaʻu Ho Fāmilí
12. ʻE lava fēfē ke fakahoko ʻe he ako fakafāmilí ha ngafa ʻi he feangainga mo e ngaahi fiemaʻu mātuʻaki mahuʻinga ʻa e fāmilí?
12 Mahalo pē ʻoku faʻa ako ʻe ho fāmilí ʻa e lēsoni Taua Leʻo ki he uiké. Kae tokanga ki he ngaahi palopalema lolotonga ʻa e fāmilí. Kapau ʻoku ʻikai ke ngāue fakaemāmani ʻa e faʻeé, te ne malava nai ke fakamoleki ha taimi mo e fānaú ʻi he ʻaho kotoa pē ʻi he taimi ʻoku nau foki mai ai ki ʻapi mei he akó. ʻE lava leva ai ke fakaleleiʻi ha ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi; ʻe fiemaʻu nai ki he niʻihi ha tokanga lahi ange. ʻI he taimi ʻoku ʻi ai ai ha ngaahi fiemaʻu fakafāmili mātuʻaki mahuʻingá, ʻoua ʻe tukunoaʻi kinautolú. (Palovepi 27:12) ʻOku kau nai ki he ngaahi meʻá ni ʻo ʻikai ke ngata pē ʻi he ngaahi palopalema ʻi he akoʻangá kae toe pehē foki ki he ngaahi tuʻunga kehé. Filifili ha fakamatala feʻungamālie, pea fakahaaʻi ki muʻa ki he fāmilí fekauʻaki mo e meʻa ʻe fai ai ʻa e akó.
13. Ko e hā nai ʻe ʻaonga ai ha fetalanoaʻaki fakafāmili ki he founga ke fekuki ai mo e masivá?
13 Ko ha fakatātā, ko ha konga lahi ʻo e māmaní ʻoku maʻunimā ia ʻe he masivá; ko ia ai ʻi he ngaahi feituʻu lahi, ʻe fiemaʻu nai ke fetalanoaʻaki ki he founga ke fekuki ai mo iá. ʻE ʻaonga ki ho fāmilí ha ako fakafāmili ʻoku fakatefito ʻi he ngaahi tuʻunga moʻoni ʻi he moʻuí mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapú?—Palovepi 21:5; Koheleti 9:11; Hepelu 13:5, 6, 18.
14. Ko e hā ʻa e ngaahi tuʻunga te ne ʻai nai ai ke taimi totonu ʻa e fetalanoaʻaki fakafāmili fekauʻaki mo e vakai mai ʻa Sihova ki he fakamālohí, taú, pea mo e tuʻu-ʻatā faka-Kalisitiané?
14 Ko e toe tuʻunga-lea ʻe taha ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e fetalanoaʻakí ko e fakamālohí. ʻOku fiemaʻu kiate kitautolu hono kotoa ke ʻai ke maongo mālohi ki hotau ʻatamaí mo e lotó ʻa e anga ʻo e vakai ʻa Sihová. (Senesi 6:13; Sāme 11:5) Ko hano ako fakafāmili ʻo e tuʻunga-lea ko ení ʻe lava ke ne ʻomai ha fakakaukau ki he fetalanoaʻaki ki ha founga ke feangainga ai mo e kau houtamaki ʻi he akoʻangá, pe ʻe akoʻi nai ki he kalaté, pea mo e founga ke filifili ai ʻa e fakafiefia ʻoku tāú. Kuo failahia ʻa e ngaahi tau fakamālohi; kuo taaʻiʻaki ʻa e meimei fonua kotoa pē ha taha ʻi he tau fakalotofonuá, ʻi he vāvākovi fakapolitikale pe fakamatakali, pe ʻi he ngaahi tau fakakaukengi. Ko hono olá, ʻe fiemaʻu nai ki ho fāmilí ha fetalanoaʻaki fekauʻaki mo hono tauhi maʻu ʻa e ʻulungaanga faka-Kalisitiané lolotonga ʻa hono ʻātakaiʻi ʻe he ngaahi tau fakafaʻahí.—Aisea 2:2-4; Sione 17:16.
15. ʻOku totonu ke anga-fēfē hono fai ki he fānaú ʻa e fakahinohino fekauʻaki mo e fehokotaki fakasinó pea mo e nofo malí?
15 ʻI he tupu hake ʻa e fānaú, ʻoku fiemaʻu kiate kinautolu ʻa e fakahinohino fekauʻaki mo e fehokotaki fakasinó pea mo e nofo malí, ʻo fakafeʻunga ki honau taʻumotuʻá. ʻI he ngaahi anga-fakafonua ʻe niʻihi ko e tokolahi taha ʻo e ngaahi mātuʻá ʻoku ʻikai ʻaupito ke nau fetalanoaʻaki fekauʻaki mo e fehokotaki fakasinó pea mo ʻenau fānaú. Ko e fānau kuo ʻikai fakahinohinoʻí te nau maʻu nai ʻa e ngaahi fakakaukau mioʻi mei he ngaahi toʻutupu kehé, pea ʻe lava ke hoko ʻa hono ngaahi olá ʻo fakalilifu. ʻIkai ʻoku lelei ange ke faʻifaʻitaki kia Sihova, ʻa ia ʻokú ne ʻomai ʻa e akonaki hangatonu kae lelei fekauʻaki mo e meʻa ko ení ʻi he Tohitapú? Ko e akonaki fakaʻotuá te ne tokoniʻi ʻetau fānaú ke tauhi maʻu ʻa e tokaʻi-kitá pea ke tōʻongafai ki he faʻahinga ko e tangata pe fefine ʻaki ʻa e fakangeingeia. (Palovepi 5:18-20; Kolose 3:5; 1 Tesalonaika 4:3-8) Neongo kapau kuo mou ʻosi fetalanoaʻaki ki he ngaahi meʻá ni, ʻoua ʻe toumoua ke toe fai ia. ʻI he malanga hake ʻa e ngaahi tuʻunga foʻoú, ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ʻa hono toutou faí.
16. (a) ʻI he ngaahi fāmili kehekehe, ko fē ʻa e taimi ʻoku fai ai ʻa e ako fakafāmilí? (e) Kuo anga-fēfē ʻa hoʻo feangai mo ha ngaahi fakafeʻātungia koeʻuhi ke maʻu ha ako fakafāmili tuʻumaʻú?
16 Ko fē ʻa e taimi ʻe lava ke fai ai ʻa e ako fakafāmilí? ʻI he faʻifaʻitaki ki he ngaahi fāmili Pēteli takatakai ʻi he māmaní, ʻoku fakataimitēpileʻi ʻe he ngaahi fāmili lahi ʻenau ako fakafāmilí ki he efiafi Mōnité. ʻOku kehe ia ki he niʻihi. ʻI ʻĀsenitina ko ha fāmili ʻoku toko 11, ʻo kau ai ʻa e fānau ʻe toko 9, ʻoku nau ʻā hake tuʻumaʻu ʻi he hoko ʻa e nimá he pongipongi kotoa pē ke fai ʻenau ako fakafāmilí. Koeʻuhi ko e kehekehe ʻo e ngaahi taimi-tēpile ngāué, naʻe ʻikai ke toe malava ia ʻi ha toe taimi kehe. Naʻe ʻikai ke faingofua, ka naʻá ne ʻai ke maongo ki he ʻatamai mo e loto ʻo e fānaú ʻa e mahuʻinga ʻo e ako fakafāmilí. ʻI he ʻOtu Filipainí naʻe fai tuʻumaʻu ai ʻe he tokotaha mātuʻa ʻa e ako fakafāmilí mo hono uaifí mo ʻena fānau ʻe toko tolu ʻi heʻenau tupu haké. Lolotonga ʻa e uiké naʻe toe fai ʻe he ongo mātuʻá ʻa e ngaahi ako fakafoʻituitui mo e fānaú taki taha koeʻuhi ke ʻai ʻe he tokotaha taki taha ʻa e moʻoní ko ʻene meʻa. ʻI he ʻIunaite Seteté, ko ha tuofefine ʻa ia ko hono husepānití ʻoku ʻikai ko ha Fakamoʻoni ʻokú ne luelue mo ʻene fānaú ki he pasi akó ʻi he pongipongi taki taha. Lolotonga ʻenau tatali ki he pasí, ʻoku nau fakamoleki fakataha ʻa e miniti nai ʻe hongofulu ʻi hono lau mo fetalanoaʻaki ʻi ha fakamatala ako Fakatohitapu feʻungamālie, pea toki fai leva ʻe he faʻeé ha kiʻi lotu nounou ki muʻa pea heka ʻa e fānaú ki he pasí. ʻI he Lepupilika Temokalati ʻo Kongó, ko ha fefine ʻa ia naʻe liʻaki ʻe hono husepāniti taʻetuí ʻa e fāmilí kuo pau ke ngāue mālohi ʻi he akó koeʻuhi ko e fakangatangata pē ʻa hono tuʻunga fakaakó. ʻOku tokoni ʻa hono foha kuo fuʻu lahí ʻaki ʻene ʻaʻahi mai ʻi he uike taki taha ki he fāmilí ke takimuʻa ʻi ha ako ʻoku kau ki ai ʻene faʻeé mo hono fanga kiʻi tehiná. ʻOku fokotuʻu ʻe he faʻeé ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻaki ʻene teuteu fakamātoató. ʻOku ʻi ai ha tuʻunga ʻokú ne ʻai ke faingataʻa ai ʻa e ako fakafāmili tuʻumaʻu ʻi ho fāmilí? ʻOua ʻe foʻi. Kumi tōtōivi ki he tāpuaki ʻa Sihová ʻi hoʻo ngaahi feinga ke maʻu ha ako Tohitapu tuʻumaʻú.—Maake 11:23, 24.
Ngaahi Pale mei he Kītakí
17. (a) Koeʻuhi ke maʻu ha ako fakafāmili tuʻumaʻu, ko e hā ʻoku fiemaʻú? (e) Ko e hā ʻa e meʻa naʻe hokosia ʻokú ne fakatātaaʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e fakahinohino fakafāmili tuʻumaʻu ʻi he ngaahi founga ʻa Sihová?
17 ʻOku fiemaʻu ʻa e palani. ʻOku fiemaʻu ʻa e kītaki. Ka ko e ngaahi ʻaonga ʻoku hoko mai mei he ako fakafāmili tuʻumaʻú ʻoku mātuʻaki ʻaonga. (Palovepi 22:6; 3 Sione 4) Ko Franz mo Hilda, ʻi Siamané, naʻá na tauhi hake ha fāmili ʻo e fānau ʻe toko 11. ʻI ha ngaahi taʻu ki mui ai, naʻe pehē ʻe hona ʻofefine ko Magdalena: “Ko e meʻa ʻoku ou fakakaukau ʻoku mahuʻinga lahi taha he ʻaho ní ko e ʻikai ko ia ha ʻaho ʻe taha ʻe fakalaka te mau taʻemaʻu ai ha fakahinohino fakalaumālié.” ʻI he taimi naʻe hoko ai ʻo mātuʻaki hulu ʻa e laumālie ʻo e mamahiʻi fonuá ʻi he malumalu ʻo ʻAtolofi Hitilaá, naʻe ngāueʻaki ʻe he tamai ʻa Magdalena ʻa e Tohitapú ke teuteuʻiʻaki hono fāmilí ki he ngaahi ʻahiʻahi ʻa ia naʻá ne ʻiloʻi naʻe teu ke hoko maí. Naʻe faai mai pē, ʻo puke ʻa e ngaahi mēmipa iiki ange ʻo e fāmilí ʻo ʻave ki ha akoʻanga fakafoʻou; naʻe tukupōpula ʻa e niʻihi kehe ʻo e fāmilí pea tauhi ʻi he ngaahi pilīsone mo e ngaahi kemi fakamamahi. Naʻe tāmateʻi ʻa e niʻihi. Naʻe mālohi ʻa e tui ʻa kinautolú hono kotoa—ʻo ʻikai ngata pē ʻi he lolotonga ʻa e taimi ko ia ʻo e fakatanga kakahá kae toe pehē foki, ki he faʻahinga naʻe haó, ʻi he lolotonga ʻa e ngaahi taʻu naʻe hoko atu aí.
18. Kuo anga-fēfē hono fakapaleʻi ʻa e ngaahi feinga ʻa e ngaahi mātuʻa taʻemalí?
18 Tokolahi ʻa e ngaahi mātuʻa taʻemali, pea pehē foki ki he faʻahinga ʻoku ʻikai te nau kau fakataha mo honau ngaahi hoá ʻi heʻenau tuí, kuo nau tokonaki tatau ki heʻenau fānaú ʻa e fakahinohino Tohitapu tuʻumaʻú. Ko ha faʻē taʻemali, ko ha uitou, ʻi ʻInitia naʻá ne ngāue mālohi ke fakahūhū ʻa e ʻofa kia Sihová ki heʻene ongo tamaikí. Kae kehe, naʻe mamahi hono lotó, ʻi he taimi naʻe tuku ai ʻa e feohi ʻa hono fohá mo e kakai ʻa Sihová. Naʻá ne kōlenga kia Sihova ke fakamolemoleʻi ia ʻi ha ngaahi tōnounou pē ʻi heʻene akoʻi ʻa hono fohá. Ka naʻe ʻikai moʻoni ke ngalo ʻi he fohá ʻa e meʻa naʻá ne akó. Hili ʻa e ngaahi taʻu ʻe hongofulu tupu, naʻá ne foki mai, ʻo fai ha fakalakalaka fakalaumālie, pea hoko ko ha mātuʻa ʻi he fakatahaʻangá. ʻI he taimi ní ko ia mo hono uaifí ʻokú na ngāue ko ha ongo faifekau tāimuʻa taimi-kakato. He houngaʻia moʻoni ko e ngaahi mātuʻa ko ia kuo nau tukulotoʻi ʻa e akonaki meia Sihova mo ʻene kautahá ke tokonaki ha fakahinohino Tohitapu tuʻumaʻu ki loto ʻi he siakale ʻo e fāmilí! ʻOkú ke ngāueʻaki ʻa e akonaki ko iá ʻi ho fāmilí?
ʻE Lava Ke Ke Fakamatalaʻi?
◻ Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ʻa e ako fakafāmili tuʻumaʻú?
◻ Ko e hā ʻoku totonu ke hoko ko ʻetau ngaahi taumuʻá ia ʻi he ako fakafāmili taki taha?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi meʻangāue ki he faiakó kuo ʻai ke tau ala maʻú?
◻ ʻE lava fēfē ke fengaʻunuʻaki ʻa e akó ki he ngaahi fiemaʻu ʻa e fāmilí?
[Fakatātā ʻi he peesi 15]
Ko e ngaahi taumuʻa papaú te ne fakaleleiʻi ʻa hoʻo ako fakafāmilí