Ko ha Kātoanga Fakafiefia—Ko e Foaki Tohi Fakamoʻoni Ako ʻa e Kalasi Hono 104 ʻa Kiliatí
“KO HA ʻaho fakafiefia ʻeni, pea ʻoku tau fiefia hono kotoa.” Naʻe fakaavaʻaki ʻa e ngaahi lea ko iá ʻe Carey Barber, ko ha mēmipa ʻo e Kulupu Pule ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ʻa e kātoanga foaki tohi fakamoʻoni ako ʻa e kalasi hono 104 ʻo e Akoʻanga Tohitapu Taua Leʻo ko Kiliatí ʻi Maʻasi 14, 1998. Naʻe fakaafeʻi ʻa e kau fanongo ko ia ʻe toko 4,945, ke kamata ʻa e kātoangá ʻaki hono hivaʻi ʻa e hiva ʻo e Puleʻangá fika 208, kuo fakakaveinga “Ko ha Hiva ʻo e Fiefia.”
Faleʻi ʻAonga ke Nofoʻaki Fiefia
Ko e konga fakaava ʻo e polokalamá, ko ha konga hokohoko ʻo e ngaahi malanga nounou ʻe nima makatuʻunga ʻi he Tohitapú, naʻe tokonaki mai ai ha ngaahi faleʻi ʻaonga ki he founga ke tauhi maʻu ai ʻa e laumālie fiefia naʻe hūhū ʻi he ʻaho foaki tohi fakamoʻoni akó.
Ko e ʻuluaki malangá naʻe fai ia ʻe Joseph Eames ʻo e Potungāue Fai-Tohí. Naʻá ne lea ʻi he kaveinga ko e “Faʻifaʻitaki ki he Laumālie ʻo e Faʻahinga Mateakí,” naʻe makatuʻunga ʻi he fakamatala ʻa e Tohitapú ʻi he 2 Samiuela vahe 15 mo e 17, ʻa ia naʻe faʻufaʻu fakafufū ai ʻa ʻApisalome, foha ʻo Tēvitá, ke faʻao ʻa e puleʻanga ʻo ʻene tamaí naʻe foaki ange ʻe he ʻOtuá ʻaki ʻene kamata ha liukava. Kae kehe, naʻe ʻi ai ʻa e faʻahinga ia naʻa nau nofoʻaki mateaki pē ki he pani ʻa Sihová, ʻa Tuʻi Tēvita. Ko e hā ʻa e lēsoni naʻe lava ke maʻu ʻe he kau misinale foʻoú mei hení? “Ko fē pē ha feituʻu ʻoku mou ʻalu ki ai ʻi homou vāhenga-ngāue fakamisinalé, poupou mateaki ki he laumālie ʻo e fāitaha mo e tokaʻi ʻo e tuʻunga mafai fakateokalatí. Tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke fai ʻa e meʻa tatau,” ko e fakamulituku ia ʻa Tokoua Eames.
Ko e hoko ʻi he polokalamá ko David Sinclair, ʻa ia naʻá ne fokotuʻutuʻu ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻe hongofulu, naʻe lave ki ai ʻi he Sāme 15, ʻi he hoko ko e kau fakaafe ʻi he ‘teniti ʻo Sihová.’ Ko ʻene malangá, naʻe fakakaveinga ko e “Hokohoko Atu ʻi he Tuʻunga ko e Kau Fakaafe ʻi Homou Tēniti Fakamisinalé,” naʻe fakalototoʻaʻi ai ʻa e kau ako naʻe maʻu tohi fakamoʻoni akó ke ngāueʻaki ʻa e sāme ko ʻení ki honau vāhenga-ngāue fakamisinalé, ʻa ia te nau hoko ai ko e kau fakaafe. Naʻe fakaeʻa ʻe Tokoua Sinclair ʻa e mahuʻinga ʻo e moʻuiʻaki ʻa e ngaahi tuʻunga fakaʻotuá ʻi he taimi kotoa pē. Ko e olá? ʻOku fakamatala ʻi he Sāme 15:5: “ʻE ʻikai ueʻi ha taha pehe ʻo taʻengata.”
Ko John Barr, ko ha mēmipa ʻo e Kulupu Pulé, naʻe hoko hake aí pea naʻá ne fakahanga ʻa e tokangá ki he ola fakaongoʻimālohi ʻoku maʻu ʻi he hiva he ngaahi fakataha faka-Kalisitiané. Ka ko e hā ʻa e foʻi hiva fakafiefia taha ʻoku hivaʻi takatakai ʻi he māmaní he ʻaho ní? Ko e ongoongo lelei ia ʻo e Puleʻanga faka-Mīsaia ʻo e ʻOtuá. Ko e hā ʻa e ola mei he kotoa ʻo e hivá ni, pe malanga fekauʻaki mo e Puleʻangá? ʻOku fakalea fakanounou ia ʻe he konga hono ua ʻo e hiva fika 208, ko e: “Fakafou ʻi he malangaʻi ʻo e Puleʻangá mo e faiako faka-Kalisitiané, ʻoku tohoaki mai ai ʻa e tokolahi ki he tafaʻaki ʻa Sihová. Ko e faʻahingá ni foki, ʻoku nau hivaʻi ʻa e ngaahi hiva ʻo e fiefia, ʻo fakaongo atu kinautolu, ʻo mātuʻaki mamaʻo mo lahi!” ʻIo, ʻi he ʻaho taki taha ko e kau ākonga foʻou nai ʻe toko 1,000 ʻoku nau hoko ʻo papitaisó. Naʻe fakaʻosiʻaki ʻe Tokoua Barr: “ʻIkai ʻoku fakaofo ke fakakaukau atu ngaahi tokoua, ʻoku fekau atu kimoutolu ki he ngaahi feituʻú ke fetaulaki ai mo e faʻahinga kakai ko ia te nau tatali mai pē ke fanongo ki hoʻomou hiva fakahīkihikí?”
“Fanongo ki he Ngaahi Leʻo ʻo e Taukeí” ko e kaveinga ia ʻo e malanga naʻe fakahoko hono hokó ʻe James Mantz ʻo e Potungāue Fai-Tohí. Naʻá ne fakahaaʻi mai ʻe toki lava pē ke ako ʻa e ngaahi meʻa ʻe niʻihi ʻi he taukei fakafoʻituituí. (Hepelu 5:8) Neongo iá, ʻoku fakalototoʻaʻi mai kitautolu ʻe he Palovepi 22:17 (Lea Fakatātā, PM) ke ‘fakaogo hotau teligá, bea fanogo ki he lea ae botó,’ pe ko e faʻahinga kuo nau maʻu ʻa e taukeí. Ko e kau ako maʻu tohi fakamoʻoni akó ʻe lava ke nau ako ʻa e meʻa lahi mei he faʻahinga ko ia kuo nau ʻalu atu ʻi muʻa ʻiate kinautolú. “ʻOku nau ʻilo ʻa e founga alea mo e kau faifakatau ʻi he feituʻú. ʻOku nau ʻiloʻi ʻa e ngaahi feituʻu ʻi he koló ke fakaʻehiʻehi mei ai koeʻuhi ko e ngaahi fakatuʻutāmaki fakaesino pe fakaeʻulungāngá. ʻOku nau ʻiloʻi ʻa e mamahingofua ʻa e kakai ʻi he feituʻú. Ko e kau misinale fuoloa angé ʻoku nau ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻoku mou fiemaʻu ke hoko ai ʻo fiefia mo lavameʻa ʻi homou vāhenga-ngāué,” ko e lea ia ʻa Tokoua Mantz.
ʻI he lea he kaveinga ko e “Houngaʻia ʻi Ho Vāhenga-Ngāue Fakateokalatí,” naʻe fakamatalaʻi ai ʻe Wallace Liverance, ko e failēsisita ʻa e Akoʻanga Kiliatí, ʻo pehē neongo naʻe maʻu ʻe he kau misinale ʻe niʻihi, hangē ko e ʻapositolo ko Paulá, Tīmote, mo Panepasa, ʻenau vāhenga-ngāué mei he ʻOtuá fakafou ʻi he laumālie māʻoniʻoní pe ʻi ha fakahāhā fakaemana nai, ko e kau misinale kuo akoʻi ʻi Kiliatí ʻoku vaheʻi ki ai ha feituʻu ʻi he malaʻe ʻi māmani lahí ʻe he “tamaioeiki agatonu mo boto.” (Mātiu 24:45-47, PM) Naʻá ne fakahoa ʻa e ngaahi vāhenga-ngāue fakamisinalé ki he ngaahi feituʻu naʻe vaheʻi ki ai ʻe Kitione ʻa ʻene kau tangata ʻa ia naʻe pau ke nau faitau mo e kau Mitianí. (Fakamāu 7:16-21) “Houngaʻia ʻi homou vāhenga-ngāue misinale fakateokalatí. Hangē tofu pē ko e kau sōtia ʻa Kitioné ʻa e ‘tuʻu ʻa e tangata taki taha ʻi hono tuʻungá,’ fakakaukau ki ho vāhenga-ngāué ko ho feituʻu ia ke ke ʻi aí. Maʻu ʻa e tui ʻe lava ke ngāueʻaki koe ʻe Sihova hangē pē ko ʻene ngāueʻaki ʻa e toko tolungeau ʻa Kitioné,” ko e ekinaki ia ʻa Tokoua Liverance.
Ko e Hoko ʻo Maheni mo e Kakaí ʻOku Iku Ia ki he Fiefia
Naʻe fakamatala ʻi he taimi ʻe taha ʻi he The Watchtower: “ʻI he ʻikai ke langa ʻa ʻetau mahuʻingaʻiá mo e moʻuí ʻo takatakai ʻi he ngaahi meʻa kuo ngaohi mo e fanga kiʻi meʻa iiki fakaʻilekitulōnika ʻo e fokotuʻutuʻu lolotongá, ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke pau ʻenau hokohoko atú, he meʻa lelei ange ē mo fakapotopoto ange ke ʻai ʻa ʻetau mahuʻingaʻia moʻoní ʻi he kakaí pea ako ke maʻu ʻa e fiefia moʻoní ʻi hono fai ʻa e ngaahi meʻa maʻá e kakai kehé.” ʻI he fehoanakimālie mo iá, ko Tokoua Mark Noumair, ko e taha ʻo e kau faiako ʻa e Akoʻanga Kiliatí, naʻá ne fetalanoaʻaki mo ha kulupu ʻo e kau akó ʻo kau ki heʻenau ngaahi taukei ʻi he malaʻe malangá peá ne fakamatala: “Ko hono fakahāhā ʻa e mahuʻingaʻia fakafoʻituitui ʻi he niʻihi kehé ko e meʻa ia te ne ʻai kimoutolu ko e kau misinale leleí.”
Ngaahi Kī ki he Fiefia ʻi he Malaʻe Mulí
Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e kī ki he lavameʻa mo e fiefia ʻi he ngāue fakamisinalé? Ko e ongo tokoua ko Charles Woody ʻo e Potungāue Ngāué mo Harold Jackson, ko ha misinale ki muʻa ʻi ʻAmelika Latina mo ha tokotaha tokoni ki he Kōmiti Faiakó, naʻá na fakaʻekeʻeke ʻa e kau mēmipa ʻo e ngaahi Kōmiti Vaʻa kehekehe ʻa ia naʻa nau kau ki he kalasi hono hiva ʻo e akó ki he ngāue ʻi he vaʻá. Ko ha konga ʻeni ʻo e fakahinohino naʻe fai ʻe he faʻahingá ni:
Naʻe fakamatala ʻa Albert Musonda mei Semipiá: “ʻI he muʻomuʻa ʻa e tokotaha misinalé ke ʻalu ʻo fakafeʻiloaki ki he ngaahi tokouá, ʻokú ne fakatupu ha laumālie lelei ʻaupito koeʻuhi he ʻe tohoaki ofi ai ʻa e fanga tokouá ki he misinalé, pea ʻe tohoaki ai ʻa e misinalé ke ofi kiate kinautolu.”
Naʻe fokotuʻu atu ʻe Rolando Morales ʻo Kuatemalá ʻo pehē, ʻi he taimi ʻoku foaki ai ʻe ha kakai anga-fakakaumeʻa ki he kau misinale foʻoú ha meʻa ke nau inu, ʻe lava ke nau tali ʻi he anga-ʻofa mo e fakapotopoto: “ʻOku ou kei foʻou ʻi he fonuá. ʻOku ou fakaʻamu ʻe lava ke u inu ia, ka ʻoku ʻikai ke maʻu ʻe hoku sinó ʻa e ngaahi maluʻi fakaenatula ʻoku maʻu ʻe homou sinó. ʻOku ou ʻamanaki pē ʻe ʻi ai ha ʻaho ʻe lava ke u tali ai ia, pea te u fiefia ke fai pehē.” Ko e hā hono ngaahi ʻaonga ʻo e faʻahinga tali ko iá? “ʻE ʻikai fakalotomamahi ia ki he kakaí, pea ʻe hoko ia ko ha anga-ʻofa ʻa e kau misinalé ki he niʻihi kehé.”
Ko e hā ʻe lava ke ne tokoniʻi ʻa e kau misinalé ke nau kītaki ai ʻi honau vāhenga-ngāué? Ko Tokoua Paul Crudass, ko ha tokotaha maʻu tohi fakamoʻoni ako ʻo e kalasi hono 79 ʻo Kiliatí, ʻa ia kuó ne ngāue ʻi Laipīlia ʻi he taʻu ʻe 12 kuohilí, naʻá ne fai ʻa e fakamatala ko ʻení: “ʻOku ou ʻiloʻi ko e moʻoni ʻoku ongoʻi ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa e puli ʻa ʻenau fānaú. Ka ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi taimi ʻoku feinga ai ʻa e tokotaha misinalé ke anga ki he fonuá, ko e ʻātakaí, ko e anga-fakafonuá, mo e kakaí. Te ne ongoʻi fie mavahe nai. Kapau ʻokú ne maʻu ha tohi mei ʻapi ʻoku pehē mai, ‘ʻOku mau ongoʻi ʻaupito hoʻo pulí; ʻoku ʻikai te mau ʻiloʻi pe ko e hā te mau fai ʻi he ʻikai te ke ʻi hení,’ ko e meʻa kotoa nai pē ia te ne ʻai ia ke faʻo ʻene kató ʻo foki ki ʻapí. ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ki he ngaahi kāinga ʻoku ʻi heni ʻi he ʻaho ní ke manatuʻi ia.”
Hili ʻa e fakaʻekeʻeké, ko e malanga fakaʻosi ʻo e polokalamá naʻe fakahoko ia ʻe Theodore Jaracz, ko ha mēmipa ʻo e Kulupu Pulé. Ko ʻene kaveingá: “Hanganaki Fakamuʻomuʻa ʻa e Puleʻangá ʻi Hoʻo Moʻuí.” ʻE lava fēfē ke nofoʻaki hangataha ʻo ʻikai fakaleluʻi ʻa e kau misinalé mei heʻenau ngāué? Naʻá ne fakalototoʻaʻi kinautolu ke ʻai ha taimi-tēpile ki he ako Tohitapu fakafoʻituituí, ʻa ia te ne tokoniʻi kinautolu ke hanganaki fakamuʻomuʻa ai ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻo e Puleʻangá ʻi he moʻuí. Pea naʻe ʻi ai ʻa e fakamanatu taimi totonu ko ʻení: “Kuo fakaliʻeliʻaki ʻe he kau misinale ʻe niʻihi ʻa e ako fakafoʻituituí koeʻuhi naʻa nau hoko ʻo nōfoʻi ʻi he fanga kiʻi meʻa fakaʻilekitulōniká, ʻI-meili, mo e komipiutá. ʻOku totonu ke tau maʻu ʻa e ongoʻi lelei ke palanisi ʻi hono ngāueʻaki ha meʻangāue pē ʻo ʻikai fakamoleki ʻo tōtuʻa ʻa e taimí ʻi ha meʻa ʻe lava ke halalotoʻapi ia ʻi heʻetau ako fakafoʻituitui ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá.”
Hili ʻa e malanga ʻa Tokoua Jaracz naʻe hoko mai leva ʻa e foaki tipilomá mo hono lau ha tohi ʻo e houngaʻia mei he kalasí. Ko e fakafofonga ʻo e kalasí naʻá ne fakahaaʻi ʻa e ongoʻi ʻa e tokotaha kotoa ʻo peheni: “Naʻa mau sio ki he fakaʻilonga moʻoni ʻo e ʻofa ko ia naʻe pehē ʻe Sīsū ʻe tōʻongaʻaki ʻe heʻene kau ākongá, pea kuo fakapapauʻi ʻe he meʻá ni kiate kimautolu ko fē pē te mau ʻi aí, ʻoku ʻi ai ʻa e kautaha māfana, anga-ʻofa, hangē ha faʻeé ʻo poupouʻi kimautolu. ʻI he poupou peheé, ʻoku mau mateuteu ai ke ō ki he ngaahi ngataʻanga ʻo e māmaní.” Ko ha fakamulituku fakaueʻiloto ia ki ha ʻaho foaki tohi fakamoʻoni ako fiefia ki he kalasi hono 104 ʻa Kiliatí.
[Puha ʻi he peesi 24]
Sitētisitika ʻo e Kalasí
Lahi ʻo e fonua naʻe fakafofongaʻí: 9
Lahi ʻo e fonua naʻe vaheʻi ki aí: 16
Tokolahi ʻo e kau akó: 48
Tokolahi ʻo e hoa malí: 24
ʻAvalisi ʻo e taʻumotuʻá: 33
ʻAvalisi ʻo e taʻu he moʻoní: 16
ʻAvalisi ʻo e taʻu he ngāue fakafaifekau taimi-kakató: 12
[Fakatātā ʻi he peesi 25]
Kalasi Foaki Tohi Fakamoʻoni Ako Hono 104 ʻa e Akoʻanga Tohitapu Taua Leʻo ko Kiliatí
ʻI he fakahokohoko ʻi laló, ko e ngaahi ʻotú ʻoku fakafikefika ia mei muʻa ki mui, pea ko e ngaahi hingoá ʻoku fakahokohoko ia mei he toʻohemá ki he toʻomataʻú ʻi he ʻotu taki taha
(1) Romero, M.; Howarth J.; Blackburne-Kane, D.; Hohengasser, E.; West, S.; Thom, S.(2) Colon, W.; Glancy, J.; Kono, Y.; Drews, P.; Tam, S.; Kono, T. (3) Tam, D.; Zechmeister, S.; Gerdel, S.; Elwell, J.; Dunec, P.; Tibaudo, H. (4) Taylor, E.; Hildred, L.; Sanches, M.; Anderson, C.; Bucknor, T.; Hohengasser, E. (5) Howarth, D.; Ward, C.; Hinch, P.; McDonald, Y.;Sanches, T.; Thom, O. (6) Drews, T.; Tibaudo, E.; Elwell, D.; Dunec, W.; Blackburne-Kane, D.; Ward, W. (7) Anderson, M.; Zechmeister, R.; McDonald, R.; Bucknor, R.; Glancy, S.; Gerdel, G. (8) Romero, D.; Hinch, R.; Hildred, S.; Taylor, J.; Colon, A.; West, W.
[Fakatātā ʻi he peesi 26]
Ko e ngaahi tokoua naʻa nau kau ʻi he faiako he kalasi hono 104: (mei he toʻohemá) W. Liverance, U. Glass, K. Adams, M. Noumair