Mavava ʻia Sihova pea Fiefia
KO E lavameʻa kakato ʻa ha ngāue ʻaonga ʻoku hoko maʻu pē ia ko ha taimi ki he mavava. Ko hono fakahoko ʻo e foaki tohi fakamoʻoni ako naʻe fai ʻi Maʻasi 13, 1999, ʻi he Senitā Fakaeako Taua Leʻo ʻi Patterson, Niu ʻIoké, ko e moʻoni ko ha taimi pehē ia ki he kau ako ʻe toko 48 ʻo e kalasi hono 106 ʻo e Akoʻanga Tohitapu Taua Leʻo ʻo Kiliatí.
Ko e fakamatala fakaavá naʻe fai ʻe Theodore Jaracz, ko ha mēmipa ʻo e Kulupu Pulé, ko ha tokotaha maʻu tohi fakamoʻoni ako ʻo e kalasi hono fitu ʻa Kiliatí, mo e sea ʻo e polokalama foaki tohi fakamoʻoni akó, naʻá ne fakamamafaʻi ai ʻa e ngaahi lea ʻo e Sāme 32:11 (NW): “Mou mavava ʻia Sihova pea fiefia ʻa e kau māʻoniʻoní.” ʻI hono fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga naʻe feʻungamālie ai ki he tokotaha kotoa ke mavava ʻi he taimi ko ení, naʻá ne pehē: “ʻOku tau mavava ʻi he ngaahi taimi hangē ko ení, koeʻuhi ko e meʻa kuo fakahoko ʻe Sihova ʻi he faʻahinga ko ia ʻoku nau loto-totonú, ʻo kau ai ʻetau kau ako Kiliatí.” Lolotonga ʻa e fai ʻe he kau akó ʻa e ngaahi palani ke haʻu ki he Akoʻanga Kiliatí pea kuo nau feinga tōtōivi ʻiate kinautolu ke taau ki he ngāue fakamisinalé, ko Sihova ʻa e tokotaha ko ia naʻá ne ʻai ke malava ki he tokotaha kotoa ke nau hoko ai ʻo fakaaʻu lavameʻa iá. (Palovepi 21:5; 27:1) Ko ia, ko e fakamamafa ia ʻa Tokoua Jaracz, ʻa e ʻuhinga ke ‘mavava ai ʻia Sihová.’
Naʻe ʻi he haʻohaʻonga ʻo e faʻahinga ko ia ʻi he loki fakataha ʻi Patterson ʻa e ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí mo e kau fakaafe ʻa e kau akó ʻa ia naʻa nau haʻu mei he ngaahi fonua ʻe 12 ke sio tonu ʻi he meʻa fakafiefia ko eni naʻe hokó. ʻI he fakatuʻamelie atu ʻa e kau maʻu fakataha ʻe toko 5,198—ʻo kau ai ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmili Pēteli ʻi Brooklyn, Patterson, mo Wallkill, ʻi hono fakafehokotaki kinautolu ʻe he tepí mo e vitioó—ki he polokalama naʻe teu ke hokó, naʻe hā mahino naʻe toka ai ʻa e laumālie ʻo e fiefiá.
Enginaki ke Tauhi Maʻu ʻa e Laumālie Fiefiá
ʻI hono fakaʻosi ʻe Tokoua Jaracz ʻene lea fakaavá, naʻá ne fakafeʻiloaki mai ai ʻa e ʻuluaki tokotaha malanga ʻo e kau malanga ʻe toko nima, ʻa ia naʻa nau teuteuʻi ha akonaki Fakatohitapu fakalototoʻa ʻo ʻikai ki he kau maʻu tohi fakamoʻoni ako Kiliatí pē ka ki he tokotaha kotoa naʻe maʻu fakatahá.
Ko e ʻuluaki tokotaha ke malangá ko William Malenfant, ko ha tokotaha maʻu tohi fakamoʻoni ako ʻo e kalasi hono 34 ʻo Kiliatí, ʻokú ne ngāue he taimí ni ko ha tokoni ki he Kōmiti Faiako ʻa e Kulupu Pulé. ʻI he felāveʻi mo ʻene kaveingá “ʻOku ʻIkai ko e Muna ʻa e ‘Meʻa Kotoa Pē’!” ʻa ia naʻe makatuʻunga ʻi he Koheleti 1:2, naʻá ne langaʻi ʻa e foʻi fehuʻi: “Naʻe ʻuhinga moʻoni ʻa Solomone ko e meʻa kotoa pē, ʻi he ʻuhinga kakato ʻo e foʻi leá, ko e muna?” Ko e talí: “ʻIkai. Naʻá ne tuhuʻi maí ko e ngāue ko ē ʻa e tangatá ʻoku taʻetokangaʻi ai ʻa e finangalo fakaʻotuá, ko e ngaahi meʻa ko ia ʻoku tuli ki ai ʻo mavahe mei he finangalo fakaʻotuá—ko e kotoa ʻo e ngaahi meʻa ko iá ko e muna.” ʻI hono kehé, ko e lotu ki he ʻOtua moʻoni, ko Sihová, ʻoku ʻikai ko e muna ia; pehē pē ki hono ako ʻo e Folofola ʻa e ʻOtuá, ʻa e Tohitapú, mo hono akoʻi ia ki he niʻihi kehé. ʻOku ʻikai ke ngalo ʻi he ʻOtuá ʻa e ngaahi feinga mālohi pehē ʻa ʻene kau sevānití. (Hepelu 6:10) Ko hono moʻoní, neongo kapau ko e faingataʻá ʻoku hoko mai ia ki he faʻahinga kuo nau maʻu ʻa e hōifua ʻa e ʻOtuá, te nau “noʻo ʻi he ʻu moʻui ʻia Sihova.” (1 Samiuela 25:29) He toki fakakaukau fakalotomāfana moʻoni ia! Ko hono manatuʻi ʻo e ngaahi poini ko ení ʻe lava ke ne tokoniʻi ʻa e kotoa ʻo e kau lotu kia Sihová ke nau tauhi maʻu ha laumālie fiefia.
Ko John Barr, ko ha mēmipa ʻo e Kulupu Pulé, naʻá ne fakalototoʻaʻi ʻa e kalasi maʻu tohi fakamoʻoni akó ʻaki ʻene malanga “Maʻu ʻa e Fiefia ʻi Ho Vāhenga-Ngāue Fakamisinalé.” Naʻá ne fakahaaʻi ko e ngāue fakamisinalé ko ha meʻa ia kuo mātuʻaki ofi maʻu pē ki he loto ʻo Sihova ko e ʻOtuá. “Ko ha meʻa ia naʻe fekauʻaki tefito mo hono fakahāhaaʻi ʻe Sihova ʻa ʻene ʻofa ki he māmaní. Naʻá ne fekau mai hono ʻAlo tofu-pē-taha-ne-fakatupú ki he māmani ko ení. Ko Sīsū ʻa e tokotaha misinale lahi tahá, ʻa e misinale tuʻu-ki-muʻa tahá.” Lolotonga ʻa e lava ke fakalaulauloto ʻa e kau maʻu tohi fakamoʻoni akó ki he ngaahi liliu naʻe pau ke fai ʻe Sīsū ke hoko ʻo lavameʻa ai ʻi heʻene vāhenga-ngāue ʻi he māmaní, ko e ngaahi ʻaonga ʻo e ngāue fakamisinale ʻa Sīsuú ʻoku kei ʻatā pē ia ki he faʻahinga kotoa ko ia te nau ngāueʻaongaʻakí. ʻOku pehē ení koeʻuhi, hangē ko ia naʻe tuhuʻi mai ʻe Tokoua Barr, naʻe fiefia ʻa Sīsū ʻi hono fai ʻa e ngāue ʻa e ʻOtuá, pea naʻá ne toe ʻofa foki ʻi he ngaahi foha ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. (Palovepi 8:30, 31) Naʻe fakaʻaiʻai ʻe Tokoua Barr ʻa e kau maʻu tohi fakamoʻoni akó ke nau pikimaʻu ki honau ngaahi vāhenga-ngāué, ʻo ʻikai koeʻuhi pē ko e kātakí, ka koeʻuhi ʻoku nau fiefia ʻi hono fai iá. “Falala kia Sihova, heʻikai te ne tuku koe ke ke tuēnoa,” ko ʻene kole ia ki he kalasí.—Sāme 55:22.
Ko e “ʻAʻeva ʻi he Huafa ʻo Sihová ʻo Taʻengata” ʻa e kaveinga naʻe fili ʻe he tokotaha malanga hokó, ko Lloyd Barry, ko e toe mēmipa ia ʻe taha ʻo e Kulupu Pulé. ʻI heʻene ngāue ko ha misinale ʻo laka hake ʻi he taʻu ʻe 25 ʻi Siapani hili e kakato ʻa e kalasi hono 11 ʻo Kiliatí, naʻe lave ʻa Tokoua Barry ki he niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ne hokosia ʻe he muʻaki kau misinalé pea fakamatala ki he ngaahi faingataʻa naʻe pau ke nau fehangahangai mo iá. Ko e hā ʻa e faleʻi ʻaonga naʻá ne fai ki he kalasi maʻu tohi fakamoʻoni akó? “Sinoemeʻa, tauhi maʻu homou tuʻunga fakalaumālié. Toe ako ki he leá mo e anga-fakafonuá. Tauhi hoʻomou anga fakakatá. Pea pipiki ki he ngāué; ʻoua ʻe fiu pe foʻi.” Naʻe tala ʻe Tokoua Barry ki he kau maʻu tohi fakamoʻoni akó te nau fetaulaki ʻi honau ngaahi vāhenga-ngāue mulí, mo e kakai tokolahi ʻoku nau ʻaʻeva ʻi he hingoa ʻo e ngaahi ʻotua mo e ngaahi tuʻunga fakaʻotua kehekehe, peá ne fakamanatu kiate kinautolu ʻa e ngaahi lea ʻa Maiká: “Ko e ngaahi kakai katoa ʻoku nau ʻaluʻaki taki taha ʻa e huafa ʻo hono ʻOtua, pea ko kitautolu te tau ʻalu ʻaki ʻa e huafa ʻo Sihova ko hotau ʻOtua, ʻo lauikuonga pea taʻengata.” (Maika 4:5) Ko e faʻifaʻitakiʻanga ʻa e kau misinale ki muʻá ʻoku pau moʻoni ko ha fakaueʻiloto mālohi ia ki he kotoa ʻo e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ke hoko atu ai ʻenau ʻaʻeva ʻi he huafa ʻo Sihová mo tauhi anga-tonu kiate iá.
Ko e hoko mai ʻi he polokalamá ko e faiako Kiliati ko Lawrence Bowen. Ko e kaveinga ʻo ʻene malangá naʻe langaʻi hake ai ʻa e foʻi fehuʻi, “ʻE Fakamoʻoniʻi Te Ke Hoko ko e Hā?” Naʻá ne fakahaaʻi ko e lavameʻa ʻi he ngāue ʻa e ʻOtuá ʻoku fakatuʻunga ia ʻi he tui mo e falala kia Sihová. Ko e falala kakato kia Sihová naʻá ne ʻomai ai kia Tuʻi ʻAsa ha ikuna ne talanoaʻi ʻo ha kautau ʻa e filí ko e kau tangata ʻe toko taha miliona. Neongo ia, naʻe fakamanatuʻi kiate ia ʻe he palōfita ko ʻĀsalaiá fekauʻaki mo e fiemaʻu ke hokohoko atu ʻa ʻene falala ki he ʻOtuá: “ʻOku kau mo kimoutolu ʻa Sihova lolotonga ʻoku mou kau mo ia.” (2 Kalonikali 14:9-12; 15:1, 2) Koeʻuhi ko e huafa ʻo e ʻOtuá, ʻa e Sihová, ʻokú ne ʻomai ʻa e fakakaukau te ne malava ke hoko ki ha meʻa pē ʻoku fiemaʻú ke fakahoko ai ʻene taumuʻá—tatau ai pē pe ʻoku ʻuhinga ia ki heʻene hoko ko ha Tokotaha-Tokonaki, ko ha Tokotaha-Maluʻi, pe naʻa mo ha Tokotaha-Fakahoko-Tautea—ko e kau misinale ko ia ʻoku nau falala kia Sihova pea ʻoku nau ngāue ʻo fehoanaki mo ʻene taumuʻá te nau iku moʻoni ʻo lavameʻa ʻi honau ngaahi vāhenga-ngāué. (Ekisoto 3:14) “ʻOua ʻaupito naʻa ngalo,” ko e fakaʻosi ia ʻa Tokoua Bowen, “ʻi hoʻomou ʻai ʻa e taumuʻa ʻa Sihová ko hoʻomou taumuʻá, te ne fakatupunga kimoutolu ke mou hoko ko e hā pē meʻa ʻoku fiemaʻu ke fakahoko ʻi homou vāhenga-ngāué.”
Ko e tokotaha malanga fakaʻosi ʻi he konga ko eni ʻo e polokalamá ko Wallace Liverance, ko ha misinale ki muʻa pea ko e failēsisita ia he taimí ni ʻa e akoʻangá. Ko ʻene malangá, ʻa ia naʻe fakakaveinga “Tauhi ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá ke Moʻui mo Ngāue ʻIate Kimoutolu,” naʻá ne ʻomai ʻa e tokangá ki he pōpoaki lavameʻa, pe talaʻofa, ʻa e ʻOtuá ʻa ia ʻoku ngaʻunu maʻu pē ki muʻa ki heʻene kakató. (Hepelu 4:12) ʻOkú ne tākiekina ʻa e moʻui ʻa e faʻahinga ʻoku nau fakaʻatā ia ke fai peheé. (1 Tesalonaika 2:13) ʻE lava fēfē ke tauhi ke moʻui ʻa e folofola ko iá pea ke ngāue ʻi heʻetau moʻuí? Fakafou ʻi he ako tōtōivi ʻa e Tohitapú. Naʻe fakamanatu ʻe Tokoua Liverance ki he kau maʻu tohi fakamoʻoni akó ʻa e ngaahi founga ʻo e ako Tohitapu kuo ako ʻi Kiliatí ʻa ia naʻe kau ki ai ha lautohi mo hono fakahāhaaʻi ʻa e ʻuhinga mo hono kaunga ʻo e Folofola ʻa e ʻOtuá. Naʻá ne hiki ʻa e ngaahi lea ʻa Albert Schroeder, ko ha mēmipa ʻo e Kulupu Pulé ʻa ia naʻá ne ngāue ko ha sea ʻo e kōmiti ko ia naʻá ne fokotuʻu ʻa e Akoʻanga Kiliatí laka hake he taʻu ʻe 50 kuohilí: “ʻI hono ngāueʻaki ʻa e potutohí, ʻoku lava ai ke te maʻu ʻa e mālohi kakato, totonu, mo fakalaumālie kuo ʻai ke ala maʻu ʻe he ʻOtuá ʻi heʻene Folofolá.” Ko e fakaofiofi ko eni ki he ako Tohitapú ʻokú ne tauhi ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá ke moʻui mo ngāue.
Ngaahi Meʻa Naʻe Hokosia Fakafiefia mo e Ngaahi Fakaʻekeʻeke
Hoko atu ʻi he ngaahi malangá, naʻe ʻomai ai ʻe he kau akó ki he kau fanongó ʻa e ngaahi meʻa fakafiefia naʻe hokosia. ʻI he malumalu ʻo e tataki ʻa Mark Noumair, ko ha misinale ki muʻa mo ha faiako lolotonga ʻi Kiliati, naʻe fakamatala ai ha kulupu ʻo e kau akó mo fakahāhaaʻi ʻa e founga ʻo ʻenau feinga ke fai ha fakamoʻoni ʻi ha ngaahi tuʻunga kehekehe. Naʻe malava ʻa e niʻihi ke kamata mo fai ha ngaahi ako Tohitapu mo e kakai ʻi he feituʻú ʻi hono siofi honau ngaahi tuʻungá mo ʻenau ngaahi fakamatalá pea ʻaki hono fakahāhā ʻa e mahuʻingaʻia fakafoʻituituí. Ko ia, ko e kau akó naʻa nau ‘lamalama kiate kinautolu mo e meʻa naʻa nau ako ʻakí’ pea naʻa nau mahuʻingaʻia moʻoni ʻi hono tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke maʻu ʻa e fakamoʻuí.—1 Timote 4:16.
Naʻe ʻomai ai ʻa e ngaahi fokotuʻu ʻaonga lahi, pea naʻe toe fakahaaʻi mahino ai ʻa e fiefia ʻi he ngāue fakamisinalé ʻe ha niʻihi ʻo e fanga tokoua taukei ʻa ia naʻa nau maʻu ʻa e ako ʻi he akoʻanga ki he ngaahi mēmipa ʻo e kōmiti vaʻá ʻa ia naʻe fai ʻi he Senitā Fakaeako Taua Leʻó. Naʻe fai ʻe Tokoua Samuel Herd mo Robert Johnson mei he kau ngāue ʻo e ʻuluʻi ʻapitangá ha ngaahi fakaʻekeʻeke longomoʻui ʻo e kau fakafofonga mei he ngaahi ʻōfisi vaʻa ʻa e Sōsaietí ʻi Poliviá, Simipāpue, Nikalākuā, Lepupilika ʻAfilika Lotolotó, Lepupilika Tominikaní, Pāpua Niu Kini, mo Kameluni.
Hoko atu ʻi he ngaahi meʻa naʻe hokosiá mo e ngaahi fakaʻekeʻeké, naʻe fai ʻe Gerrit Lösch, ko ha tokotaha maʻu tohi fakamoʻoni ako ʻo e kalasi hono 41 ʻa Kiliatí pea ko ha mēmipa ia he taimí ni ʻo e Kulupu Pulé, ha malanga fakaʻosi ʻi he kaveinga fakatupu fakakaukau “Ko ha ‘Tokotaha ʻOfeina’ Koe?” Naʻe ʻuluaki fakamanatu ʻe Tokoua Lösch ki he kau maʻu tohi fakamoʻoni akó ʻo pehē, ko Sīsū, ʻa e ʻAlo haohaoa ʻo e ʻOtuá, naʻe ʻikai lau ia naʻe ʻofeina ʻe he kakaí, ka “ko e toko taha taʻetokaʻi, mo eʻehi mei ai ʻa e kakai.” (Aisea 53:3) Ko ia ʻoku ʻikai fai ha ofo he ʻi he ʻahó ni ʻi he ngaahi konga lahi ʻo e māmaní, ko e kau misinalé ʻoku lau kinautolu ko e kau persona non grata, ʻoku ʻikai tali pe talitali lelei fakafoʻituitui. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, lolotonga ʻa e ngaahi taʻu lōloa ʻo e ngāue ʻa Taniela ʻi Pāpiloné, fakafou ʻi ha ʻāngelo naʻe liunga tolu hono ui ʻa Taniela ko e “ʻofeina lahi” ʻe he Tokotaha-Fakatupú. (Taniela 9:23; 10:11, 19) Ko e hā naʻá ne ʻai ʻa Taniela ke peheé? Naʻe ʻikai ʻaupito te ne fakangaloku ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e Tohitapú ʻi he taimi naʻá ne fakatonutonu ai ki he anga-fakafonua ʻi Pāpiloné; naʻá ne faitotonu ʻi he founga kotoa pē, ʻo ʻikai ʻaupito ngāueʻaki ʻa hono tuʻungá ki haʻane lelei fakafoʻituitui; pea ko ha tokotaha ako faivelenga ia ʻo e Folofola ʻa e ʻOtuá. (Taniela 1:8, 9; 6:4; 9:2) Naʻá ne toe lotu maʻu pē kia Sihova pea vave ke ʻave ki he ʻOtuá ʻa e lāngilangi ʻi heʻene ngaahi lavameʻá. (Taniela 2:20) ʻI he muimui ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Tanielá, ʻoku lava ke fakamoʻoniʻi ai ʻa e ʻofeina ʻa e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá, ʻo ʻikai nai ki he māmaní, ka kia Sihova ko e ʻOtuá.
Ke fakaʻosi ʻa e polokalama langa hake fakalaumālié, naʻe lau ʻe he seá ha niʻihi ʻo e ngaahi mākoni mo e ngaahi pōpoaki ko ia naʻe haʻu mei he māmaní takatakai. Naʻe maʻu leva ʻe he tokotaha taki taha ʻo e ngaahi hoa mali ʻe 24 ʻa honau tipilomá, pea ko e fonua ʻa ia naʻe vaheʻi kinautolu ki aí naʻe fanongonongo mai. Fakaʻosí, naʻe lau ʻe ha fakafofonga ʻo e kalasí ha tohi naʻe fakatuʻasila ki he Kulupu Pulé pea mo e fāmili Pētelí, ʻo fakahaaʻi ʻa e houngaʻia ne ongoʻi ʻe he kalasí ki he ako mo e teuteu kuo nau maʻu ʻi he māhina ʻe nima kuohilí.
ʻI he aʻu mai ʻa e polokalamá ki hono ngataʻangá, ko ha “fiefia, ʻioʻaki ʻa e ngaahi fakafetaʻi” naʻe lava ke fanongoa ʻi he lotolotonga ʻo e fuʻu tokolahi naʻa nau mavahe atú.—Nehemaia 12:27.
[Puha ʻi he peesi 27]
Tokolahi ʻo e Kalasí
Fika ʻo e ngaahi fonua naʻe fakafofongaʻí: 10
Fika ʻo e ngaahi fonua naʻe vaheʻi ki aí: 19
Fika ʻo e kau akó: 48
Fika ʻo e ngaahi hoa malí: 24
ʻAvalisi ʻo e taʻumotuʻá: 33
ʻAvalisi ʻo e ngaahi taʻu ʻi he moʻoní: 16
ʻAvalisi ʻo e ngaahi taʻu ʻi he ngāue fakafaifekau taimi-kakató: 13
[Fakatātā ʻi he peesi 25]
Kalasi Maʻu Tohi Fakamoʻoni Ako Hono 106 ʻo e Akoʻanga Tohitapu Taua Leʻo ʻo Kiliatí
ʻI he fakahokohoko ʻi laló, ʻoku fakafika ʻa e ngaahi ʻotú mei muʻa ki mui, pea ko e ngaahi hingoá ʻoku fakahokohoko ia mei he toʻohemá ki he toʻomataʻú ʻi he ʻotu taki taha.
(1) Deakin, D.; Puopolo, M.; Laguna, M.; Davault, S.; Dominguez, E.; Burke, J. (2) Gauter, S.; Vazquez, W.; Seabrook, A.; Mosca, A.; Helly, L.; Breward, L. (3) Brandon, T.; Olivares, N.; Coleman, D.; Scott, V.; Petersen, L.; McLeod, K. (4) McLeod, J.; Thompson, J.; Luberisse, F.; Speta, B.; Lehtimäki, M.; Laguna, J. (5) Gauter, U.; Dominguez, R.; Helly, F.; Smith, M.; Beyer, D.; Mosca, A. (6) Scott, K.; Seabrook, V.; Speta, R.; Coleman, R.; Breward, L.; Davault, W. (7) Smith, D.; Lehtimäki, T.; Petersen, P.; Thompson, G.; Vazquez, R.; Beyer, A. (8) Luberisse, M.; Deakin, C.; Brandon, D.; Puopolo, D.; Olivares, O.; Burke, S.