Fakamahuʻingaʻi Lahi ʻa e Ngaahi Monū ʻo e Ngāue Toputapú
KO E ngaahi vāhenga-ngāue ʻo e ngāue toputapú ʻoku totonu ke ʻoua naʻa fakamahuʻingaʻi siʻisiʻi. ʻI he taimi naʻe fakahāhā ai ʻe he kau taulaʻeiki ʻo Siuta ʻi onoʻahó ha fakakaukau taʻemahuʻingaʻia ʻi honau ngaahi monū fekauʻaki mo e temipale ʻo Sihová, naʻá ne valokiʻi fefeka kinautolu. (Malakai 1:6-14) Pea ʻi he taimi naʻe fakaʻaiʻai ai ʻe he niʻihi ʻo e kau ʻIsilelí ʻa e kau Nāsilí ke nau fai fakamuʻomuʻanima pē ʻa e ngaahi fatongia ko ia kuo nau tali fekauʻaki mo ʻenau ngāue toputapú, naʻe valokiʻi ʻe Sihova ʻa e kau ʻIsileli angahalaʻia ko iá. (Emosi 2:11-16) ʻOku toe kau atu mo e kau Kalisitiane moʻoní ki he ngāue toputapú, pea ʻoku nau fakamātoatoʻi ia. (Loma 12:1) Ko e ngāue toputapu ko ení ʻoku lahi hono ngaahi tafaʻakí, pea ʻoku nau mahuʻinga kotoa pē.
Lolotonga ʻo e kei ʻi māmani ʻa Sīsū mo hono kau muimuí, naʻá ne akoʻi kinautolu ke nau hoko ko e kau fanongonongo ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. ʻI he faai mai ʻa e taimí, ʻe toki aʻu ʻenau pōpoakí ki he ngaahi ngataʻanga ʻo e māmaní. (Mātiu 28:19, 20; Ngāue 1:8) Ko e malanga ko ení kuo fai ʻo toe fakavavevave ange lolotonga ʻa e ngaahi ʻaho fakaʻosi ʻo e fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻa lolotongá ni.
ʻOku kau kātoa ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he ngāue ko ení. ʻOku fiefia ʻa e laui kilu ʻi he malava ke nau fai pehē ko e kau tāimuʻa. Koeʻuhi ke fakahoko ʻa e ngaahi fiemaʻu mahuʻinga ʻi he ngāue ʻi māmani lahí, kuo fakafaingamālieʻi ai ʻe he laui afe kinautolu ki he ngāue taimi-kakato makehe ʻi Pētelí, ʻi he ngāue fefonongaʻakí ʻi heʻenau hoko ko e kau ʻovasia fakafeituʻu mo fakavahe, pe ʻi he ngāue fakamisinalé. Ko e hā ʻe kaunga nai ki ai ʻa e meʻá ni ʻi he tafaʻaki ʻa e faʻahinga ko ia ʻoku nau loto ke hokohoko atu ʻi he ngāue makehe peheé?
Taimi ʻOku ʻi ai Ai ha Ngaahi Fiemaʻu Mahuʻinga ʻa e Fāmilí
Ki muʻa ke hoko ha taha ʻo ngāue taimi-kakato makehé, ʻoku faʻa pau ke ne fai ha ngaahi fengaʻunuʻaki ʻi hono ngaahi tuʻungá. ʻOku ʻikai malava ke fai eni ʻe he tokotaha kotoa pē. Ko e ngaahi fatongia Fakatohitapu kuo ʻosi maʻu ʻe ha taha ʻokú ne ʻai nai ia ke taʻemalava. Ka ko e hā leva ʻa e meʻa ʻoku hoko ʻi he taimi ʻoku fehangahangai ai ʻa e faʻahinga ko ia kuo nau ʻi he ngāue makehé mo e ngaahi fiemaʻu fakavavevave fakafāmilí, mahalo pē nai ko e fekauʻaki mo e ongo mātuʻa vaivaí? Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e akonaki faka-Tohitapu hangē ko ia ʻoku hoko maí ʻokú ne ʻomai ʻa e fakahinohino ʻoku fiemaʻú.
Ko ʻetau moʻuí fakakātoa ʻoku totonu ke langa takai ia ʻi hotau vahaʻangatae mo Sihová. (Koheleti 12:13; Maake 12:28-30) Ko e ngaahi meʻa toputapu ʻoku tuku mai ke tau tokangaʻí ʻoku totonu ke fakamahuʻingaʻi lahi. (Luke 1:74, 75; Hepelu 12:16) ʻI he taimi ʻe taha, naʻe tala ange ʻe Sīsū ki ha tangata ʻa ia naʻe fiemaʻu ke liliu ʻa e ngaahi meʻa ʻokú ne fakamuʻomuʻá, ʻoku totonu ke ne femoʻuekina kakato ʻi hono talaki ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. ʻOku hā mahino, naʻe taumuʻa ʻa e tangatá ke toloi ʻa e ngāue peheé kae ʻoua kuo mate ʻene tamaí. (Luke 9:59, 60) ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, naʻe fakaeʻa ʻe Sīsū ʻa e fakakaukau hala ʻa ha taha pē naʻá ne taku kuó ne fakatapui ʻa e meʻa kotoa pē ki he ʻOtuá pea hili ia naʻe ʻikai “ke ne fai ha meʻa maʻa ʻene tamai, pe ko ʻene faʻē.” (Maake 7:9-13) Naʻe toe fakahā ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa e fatongia mafatukituki ʻo e tokonaki ‘ki hoto kāingá,’ kau ai ʻa e ongo mātuʻá mo e fanga kuí.—1 Timote 5:3-8.
ʻOku ʻuhinga ai eni ko e taimi ʻoku malanga hake ai ha ngaahi fiemaʻu fakavavevave, ʻoku totonu leva ki he faʻahinga ʻoku nau ngāue makehé ke liʻaki ʻenau ngaahi vāhenga-ngāué koeʻuhi ka nau hoko ko e kau tauhi? ʻOku lahi ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻa ʻoku kaunga mai ki he talí. Ko e filí ko e meʻa fakafoʻituitui ia. (Kaletia 6:5) Kuo ongoʻi ʻe he tokolahi ia, neongo e lahi ʻenau ʻofa ki heʻenau vāhenga-ngāué, ʻe fakapotopoto pē ke nau ʻi heʻenau ngaahi mātuʻá ke ʻoange kiate kinautolu ʻa e tokoni ʻoku fiemaʻú. Ko e hā hono ʻuhingá? Ko e fiemaʻú ia kuo ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki nai, kuo ʻikai nai toe ʻi ai ha mēmipa kehe ia ʻo e fāmilí naʻe lava ke tokoni, pe kuo ʻikai nai malava ʻe he fakatahaʻanga ʻi he feituʻú ia ke fai ʻa e meʻa naʻe fiemaʻú. Kuo lava ʻe he niʻihi ia ke tāimuʻa lolotonga ia ʻa hono fai ʻa e tokoni peheé. Ko e niʻihi ia kuo nau toe malava ke hoko atu ʻa e ngāue taimi-kakato makehé hili ia ʻa hono tokangaʻi ʻa e tuʻunga fakafāmilí. Ka ʻi he ngaahi tuʻunga lahi, kuo malava pē ke fakaleleiʻi ʻa e tuʻunga ko iá ʻi ha ngaahi founga kehe.
Fua Honau Fatongiá
ʻI he taimi ʻoku malanga hake ai ha ngaahi fiemaʻu fakavavevave, kuo malava pē ʻe he niʻihi ʻi he ngāue taimi-kakato makehé ke tokanga ki he ngaahi fiemaʻu ko iá ʻo ʻikai liʻaki ai ʻenau ngaahi vāhenga-ngāué. Tau sio angé ki ha ngaahi fakatātā pē ʻe niʻihi neongo ʻoku lahi.
Naʻe hū ha ongo meʻa mali ʻokú na ngāue ʻi he ʻuluʻi ʻapitanga ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ki he ngāue Pētelí ʻi he 1978, hili ia ʻena kau atu ki he ngāue fakafeituʻú mo e fakavahé. ʻOku kau ki he vāhenga-ngāue ʻa e tokouá ʻa hono fuesia ha fatongia mafatukituki ʻi he kautaha fakateokalatí. Ka kuo toe fiemaʻu foki ʻe heʻene ongo mātuʻá ha tokoni. Kuo fai ʻe he ongo meʻa mali Pēteli ko ení ha ngaahi ʻaʻahi tuʻo tolu pe fā ʻi he taʻu taki taha—ko e ʻalu mo e foki ʻi he kilomita nai ʻe 3,500—ke tokangaʻi ʻa e ongo mātuʻá. Naʻá na langa tonu ha ʻapi ke fakatōliʻaʻaki ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e ongo mātuʻá. Kuo fai ha ngaahi folau ke tokangaʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu fakavavevave fakafaitoʻó. Kuó na mei ngāueʻaki kotoa pē ʻena taimi mālōloó ʻi he taʻu nai ʻe 20 ke tokangaʻi ʻa e fatongia ko ení. ʻOkú na ʻofa mo fakaʻapaʻapaʻi ʻa e ongo mātuʻá, ka ʻokú na toe koloaʻaki foki hona ngaahi monū ko ia ʻo e ngāue toputapú.
Kuo ʻi he ngāue fefonongaʻakí ha tokoua ia ʻe taha ʻi he taʻu ʻe 36 ʻi he taimi naʻá ne fehangahangai ai mo e meʻa ʻokú ne fakamatalaʻi ko e taha ia ʻo e ngaahi tuʻunga faingataʻa taha ʻi heʻene moʻuí. Ko ʻene faʻē taʻu 85 ʻi he fonó, ʻa ia ko ha sevāniti tōnunga ia ʻa Sihova, naʻe fiemaʻu ke ne nofo mo ha taha ʻe malava ʻo tokoni kiate iá. ʻI he taimi ko iá, ko e tokolahi taha ʻo ʻene fānaú naʻa nau ongoʻi ʻoku ʻikai faingamālie ke nau nofo mo ia. Ko e taha ʻo e ngaahi kāingá naʻá ne tala ange ki he ʻovasia fefonongaʻakí, ko ia mo hono uaifí ʻoku totonu ke na tuku ange ʻa e ngāue ko iá, pea ke na fakafofongaʻi ʻa e fāmilí ʻi hono tokangaʻi ʻo e faʻeé. Ka naʻe ʻikai ke tuku ange ʻe he ongo meʻa malí ia ʻena ngāue mahuʻingá, pe fakamaʻamaʻaʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e faʻeé. ʻI he taʻu ʻe hiva hono hokó, naʻá ne mei lahi nofo pē mo kinaua. ʻI he kamatá naʻa nau nofo pē ʻi ha fale taulani holo, pea hoko ai ki he ngaahi loki kehekehe naʻe tokonaki ʻe he ngaahi sēketí. ʻI ha ngaahi vahaʻa taimi lahi, naʻe hokohoko atu pē ʻe he tokouá, ʻa ia naʻe hoko ʻi he taimi ko ení ko ha ʻovasia fakavahe, ʻa ʻene fefonongaʻaki ko ia ke tokangaʻi ʻene ngaahi vāhenga-ngāué lolotonga ia naʻe nofo ʻa hono uaifí mo ʻene faʻeé ke tokonaki ʻa e tokanga anga-ʻofa ʻi he taimi kotoa pē. ʻI he uike taki taha hili ʻa e ngaahi fakataha ʻi he Sāpaté, naʻe foki mai ʻa e husepānití ʻi ha ngaahi fononga mamaʻo ke tokoni kiate kinaua. Ko e tokolahi ʻo e faʻahinga ko ia naʻa nau ʻiloʻi ʻa e tuʻunga ko iá naʻa nau fakahā ʻa e houngaʻia lahi ki he meʻa naʻe fai ʻe he ongo meʻa mali ko ení. Naʻe faifai pē ʻo toki maongo ki he ngaahi mēmipa kehe ʻo e fāmilí ke nau tokonaki ha tokoni. ʻOku hokohoko atu ʻa e maʻu ʻaonga ʻa e laui afe ʻo e kakai ʻa Sihová mei he ngāue feilaulauʻi-kita ʻa e ongo meʻa mali ko iá koeʻuhi ko ʻena piki maʻu ki hona monū ko ia ʻo e ngāue taimi-kakato makehé.
ʻAki ʻa e Fetokoniʻaki ʻa e Fāmilí
ʻI he taimi ʻoku fakahoungaʻi ai ʻe he ngaahi mēmipa kehekehe ʻo e fāmilí ʻa e mahuʻinga ʻo e ngāue taimi-kakato makehé, ʻoku nau fetokoniʻaki nai ai koeʻuhi kae lava ha niʻihi ʻo kinautolu ke kau ki ai.
Kuo tokoni ʻa e faʻahinga laumālie fetokoniʻaki pehē ʻi he fāmilí ki ha ongo meʻa mali Kānata ʻa ia ʻokú na ngāue ko e ongo misinale ʻi ʻAfilika Hihifo. Naʻe ʻikai ke na tatali pē ke toki mālanga hake ha meʻa fakavavevave, ʻo ʻamanaki pē ke ʻoua naʻa hoko ha meʻa. Ki muʻa ke na ō ki he Akoʻanga Tohitapu ʻa e Taua Leʻó ko Kiliatí, ʻi he teuteu ko ia ki he ngāue ʻi mulí, naʻe fetalanoaʻaki ʻa e husepānití mo hono tehiná ki hono tokangaʻi ʻo ʻena faʻeé kapau ʻe puke pe faingataʻaʻia. ʻI hono fakahāhā ʻa e ʻofa ki heʻena faʻeé pea pehē ki heʻene fakahoungaʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e ngāue fakamisinalé, naʻe pehē ange ʻe hono tehiná: “ʻOku ʻi ai hoku fāmili mo e fānau he taimí ni. ʻE ʻikai lava ke u fuʻu ʻalu mamaʻo pea fai ʻa e ngaahi meʻa ʻokú ke lavá. Ko ia kapau ʻe hoko ha meʻa ki he fineʻeikí, te u tokangaʻi ia.”
Naʻe maʻu ʻe ha ongo meʻa mali ʻokú na ngāue ʻi ʻAmelika Tonga ha fetokoniʻaki lahi mei he fāmili ʻo e uaifí ʻi hono tokangaʻi ʻo ʻene faʻē taʻumotuʻá. Naʻe tokangaʻi ʻe he taha ʻo hono ngaahi tokouá pea mo hono husepānití ʻa e faʻeé ʻo aʻu ki he toki puke lahi ʻa e tokoua ko iá. Pea hā leva? Ke fakasiʻisiʻi ha loto-hohaʻa pē, naʻe tohi ʻa e husepāniti ʻo hono tokouá: “Lolotonga ʻa ʻeku kei moʻui mo e fānaú, heʻikai ʻaupito te ke teitei tuku ange hoʻo ngāue fakamisinalé.” Naʻe toe haʻu ha tokoni mei he fāmilí ʻi he taimi naʻe tuku ange ai ʻe hono tokoua ʻe taha mo hono husepānití ʻa hona ʻapí peá na hiki ki he feituʻu naʻe nofo ai ʻa e fineʻeikí koeʻuhí ke tokangaʻi ia, pea naʻá na fai pehē ʻo aʻu ki heʻene mate. He laumālie lelei moʻoni ē ʻo e fetokoniʻakí! Naʻa nau tokoni hono kotoa ki hono poupouʻi ʻa e ngāue fakamisinalé.
Ngaahi Mātuʻa ʻOku Nau Foaki Loto-lelei kia Sihová
Ko e houngaʻia tuʻu-ki-muʻa ki he ngāue toputapú ʻoku faʻa fakahāhā ia ʻe he ngaahi mātuʻá. ʻOku kau ʻi heʻenau koloa mahuʻinga taha ʻoku lava ke nau fakalāngilangiʻiʻaki ʻa Sihová, ʻa ʻenau fānaú tonu. (Palovepi 3:9) ʻOku tokolahi ʻa e ngaahi mātuʻa Kalisitiane ʻoku nau fakaʻaiʻai ʻenau fānaú ke kau ki he ngāue taimi-kakató. Pea ko e niʻihi ʻo kinautolu ʻoku nau ongoʻi tatau mo ʻAna, ʻa ia ko ē naʻá ne foaki ʻene tama ko Sāmiuelá kia Sihova ki heʻene ngāué “ʻo taʻengata,” ʻa ia, ko e “lolotonga ʻene moʻui.”—1 Samiuela 1:22, 28.
Naʻe tohi ha mātuʻa pehē ki hono ʻofefine ʻi ʻAfilika: “ʻOkú ma fakafetaʻi kia Sihova ki he monū fakafiefia ʻokú ke maʻú. ʻOku ʻikai ke ma toe ʻamanekina ha toe meʻa ange.” Pea ʻi he taimi ʻe taha naʻá ne pehē ai: “Ko e moʻoni ia kuo pau ke tau fai ʻa e feilaulau ko ia ʻo e nofo mavahevahé, ka ko e fiefia ē ke sio atu ki he anga ʻo hono tokangaʻi koe ʻe Sihová!”
Hili hano toe fakamanatu ʻa e ngaahi tuʻunga kehekehe kuo malanga hake ʻi hono tokonaki ʻa e tauhi naʻe fiemaʻu ki heʻena ongo mātuʻa taʻumotuʻá, naʻe tohi ai ʻe ha misinale ʻi ʻEkuatoa: “ʻOku ou fakakaukau ko e tokoni lahi taha kuo maʻu nai ʻe hoku uaifí mo aú ko e ngaahi lotu ʻa ʻeku tamaí. Hili ʻene maté, naʻe tala mai kiate kimaua ʻe heʻeku faʻeé: ‘Naʻe ʻikai hala ha ʻaho mo e lotu ai pē ʻa e tangataʻeikí kia Sihova ke fakaʻatā fakatouʻosi kimoua ke mo nofo maʻu ai pē ʻi hoʻomo vāhenga-ngāué.’”
Naʻe fiefia ha ongo meʻa mali taʻumotuʻa ʻi Kalefōnia, U.S.A., ʻi he kau ʻa e taha ʻo ʻena fānau tangatá ki he ngāue taimi-kakató. Naʻe ʻi Sipeini ʻa e foha ko iá mo hono uaifí ʻi he taimi naʻe mālōlō ai ʻa e fineʻeikí. Naʻe ongoʻi ʻe he ngaahi mēmipa kehe ʻo e fāmilí ʻoku fiemaʻu ke fai ha ngaahi fokotuʻutuʻu ki hono tokangaʻi ʻo e tangataʻeikí. Koeʻuhí naʻa nau femoʻuekina ʻi he ngāue paʻangá pea mo hono tauhi ʻo ʻenau fānaú, naʻe ʻikai ai ke nau ongoʻi te nau lava ke fua ʻa e fatongia ko iá. Ka, naʻa nau fakaʻaiʻai mālohi ʻa e ongo meʻa mali ko ia naʻe ngāue taimi-kakato makehé ke na foki mai ki ʻapi ʻo tauhi ʻa e tangataʻeikí. Kae kehe, ko e tangataʻeikí, neongo ʻokú ne taʻu 79, naʻá ne kei moʻui lelei pē, pea naʻá ne toe maʻu foki mo ha vakai maʻalaʻala fakalaumālie. ʻI ha fakataha fakafāmili, hili ia ʻa e taki taha fai ʻene fakamatala, naʻe tuʻu hake ʻa e tangataʻeikí ʻo ne lea mālohi: “ʻOku ou fiemaʻu kinaua ke na foki ki Sipeini ʻo hoko atu ʻa e ngāué.” Naʻá na fai ia, ka naʻá na toe tokoniʻi foki ia ʻi he ngaahi founga naʻá na ala lavá. Ko ʻena vāhenga-ngāue lolotongá ia ko e ngāue fakasēketi ʻi Sipeini. Talu mei he fakataha fakafāmili ko iá mo e fakahāhā ʻe he ngaahi mēmipa kehe ʻo e fāmilí ʻa e houngaʻia ki he meʻa ʻoku fai ʻe he ongo meʻa mali ko iá ʻi he ngāue ʻi mulí. Hili ha ngaahi taʻu lahi, naʻe ʻave ʻe he taha ʻo e ngaahi foha kehé ʻa e tangataʻeikí ki hono ʻapí ʻo tauhi ia ai ʻo aʻu ki heʻene toki mate.
ʻI Pennsylvania, U.S.A., naʻe laka hake ʻi he taʻu 90 ʻa e motuʻa ʻo ha tokoua pani ʻa ia kuó ne tāimuʻa ʻi he taʻu nai ʻe 40 ʻi he taimi naʻe puke lahi ai ʻo mate ʻa hono uaifí. Naʻe ʻi ai hono foha mo hono ngaahi ʻofefine ʻe toko tolu ʻi he taimi ko ení, tuku kehe ʻa e ngaahi fānau fakalaumālie tokolahi. Ko e taha ʻo hono ngaahi ʻofefiné kuo ʻi he ngāue taimi-kakató ia ʻo laka hake ʻi he taʻu ʻe 40, ʻa ia naʻá na ngāue ai mo hono husepānití ko ha misinale, ʻi he ngāue fefonongaʻakí, pea ʻi Pētelí. Naʻá ne tokoni ke fai ha ngaahi fokotuʻutuʻu kae lava ke fai ha tokanga ʻoku feʻungamālié ki heʻene tamaí. Naʻe toe tokoni foki ʻa e fanga tokoua fakalotofonuá ke ʻave ia ki he ngaahi fakataha ʻi he Fale Fakatahaʻangá. Ki mui ai, hili ʻa e mālōlō ʻa hono husepānití, naʻá ne ʻeke ki heʻene tangataʻeikí pe ʻokú ne saiʻia ke tuku ange ʻa Pēteli koeʻuhiā ke tokoniʻi ia. ʻOku fakamahuʻingaʻi lahi ʻe he tangataʻeikí ʻa e ngaahi meʻa toputapú, ʻo ne ongoʻi ai ko ʻene ngaahi fiemaʻú ʻe lava pē ke tokangaʻi ia ʻi ha ngaahi founga kehe. Ko ia naʻá ne tali: “Ko e toki kovi lahi taha ia te ke faí, pea ʻe toe kovi ange ia kapau te u fakaʻatā koe ke ke fai ia.”
Ngaahi Fakatahaʻanga ʻOku Poupou
Kuo fuʻu tokoni lahi ʻaupito ʻa e ngaahi fakatahaʻanga ʻe niʻihi ki hono tokangaʻi ʻa e ngaahi mātuʻa taʻumotuʻa ko ia ʻa e faʻahinga ʻoku ʻi he ngāue taimi-kakato makehé. ʻOku nau houngaʻia tautefito kiate kinautolu ko ia kuo nau līʻoa ʻa e ngaahi taʻu lahi ki he ngāue peheé. Lolotonga ʻe ʻikai lava ke nau tuku ange honau ngaahi fatongia Fakatohitapú, ʻoku ngāue lahi ʻa e ngaahi fakatahaʻanga ia ko ení ke fakamaʻamaʻa feʻunga ʻa e kavengá koeʻuhí ke ʻoua naʻa fiemaʻu nai ai ke tuku ange ʻe he fānaú ʻenau ngaahi vāhenga-ngāue makehé.
Ko ha ongo meʻa mali mei Siamane kuó na ʻi hona vāhenga-ngāue ʻi mulí ʻi ha taʻu nai ʻe 17, ko e lahi taha ʻo e taimi ko iá ʻi he ngāue fefonongaʻakí, ʻi he taimi naʻe fakautuutu ai ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e faʻē taʻumotuʻa ʻa e husepānití. Naʻá na ngāueʻaki ʻi he taʻu taki taha ʻa ʻena taimi mālōloó ke tokoni ai kiate ia. Naʻe toe tokonaki ʻe he ngaahi kaungāʻapi Fakamoʻoní ha tokoni anga-ʻofa. Pea ʻi he taimi naʻe ʻi he faʻē ai ʻa e husepānití ʻa e ongo meʻa mali ngāue taimi-kakató lolotonga ha taimi faingataʻa, naʻe fokotuʻutuʻu ai ʻe he kau mātuʻa ʻo e fakatahaʻanga ʻi he feituʻú ke fai ha fakataha mo kinaua. Naʻe mahino lelei kiate kinautolu ʻa e meʻa kuo fai maʻu pē ʻe he ongo meʻa malí ki he faʻeé. Naʻa nau toe mahinoʻi foki ʻa e mahuʻinga ʻo e ngāue makehe ko ia ʻoku kau atu ki ai ʻa e ongo meʻá. Ko ia naʻe fakamatala nounou atu ʻe he kau mātuʻá ha polokalama kuo fokotuʻutuʻu ki hono tokangaʻi ʻo e faʻeé pea tala ange leva: “Heʻikai lava ke mo tokanga kiate ia ʻo lahi ange ʻi he meʻa ʻokú mo lolotonga faí; te mau tokoni atu kiate kimoua kae lava ke mo nofo maʻu ʻi hoʻomo vāhenga-ngāue ʻi Sipeiní.” Kuo hokohoko fai pehē ʻa e kau mātuʻa ko ení ʻi he taʻu ʻe fitu kuohilí.
Naʻe pehē pē mo hono maʻu ʻe ha tokoua, ʻa ia kuó ne ngāue ʻi Sinekolo talu mei he 1967, ha poupou anga-ʻofa lahi mei he fakatahaʻanga ko ia naʻe nofo ai ʻene tangataʻeikí. ʻI he taimi naʻe malanga hake ai ha fakatamaki, naʻe folau toko taha atu ʻa e husepānití ki he ʻIunaite Seteté, fakataha mo e loto-fietokoni ʻa hono uaifi anga-ʻofá, ke tokoni ki heʻene ongo mātuʻá. Naʻá ne ʻilo ai ʻoku taau ke ne nofo ai ʻi ha ngaahi māhina ʻe niʻihi. Naʻe faingataʻa ʻa e tuʻunga ko ení, ka ʻi heʻene fai ʻa e meʻa naʻá ne lavá, naʻe hū mai ʻa e fakatahaʻangá ʻo tokoni koeʻuhi kae kei hokohoko atu ʻene ngāue fakamisinalé. Naʻe tokonaki ʻe he fakatahaʻangá ʻa e tokoni anga-ʻofa ʻi he ngaahi founga taʻefaʻalaua, ʻo laka hake ʻi ha vahaʻa taimi ko e taʻu nai ʻe 18, ʻuluakí ki he tamaí (neongo naʻe ʻikai te ne kei ʻilo ʻa e tokolahi ʻo kinautolu) pea toki hoko ki he faʻeé. Naʻe fakaʻatā ai heni ʻa e fohá mei hono fatongiá? ʻIkai; naʻá ne faʻa folau mei Sinekolo ʻo ne ngāueʻaki ʻene taimi mālōloó ke tokonaki ai ʻa e tokoni kotoa naʻá ne malavá. Ka ko e tokolahi ʻi he fakatahaʻanga ko iá naʻa nau fiefia ʻi hono ʻiloʻi ʻoku nau kau ʻi hono tauhi maʻu ha ongo meʻa ngāue mālohi ʻi he ngāue taimi-kakato makehé ʻi Sinekolo.
Naʻe pehē ʻe Sīsū ko e faʻahinga ko ia kuo nau liʻaki ʻa e meʻa kotoa pē koeʻuhi ko e ongoongo leleí te nau hoko ʻo maʻu ʻo lōteau ʻa e ngaahi tokoua, ngaahi tuofāfine, ngaahi faʻē, pea mo e fānau. (Maake 10:29, 30) ʻOku mātuʻaki moʻoni eni ʻi he lotolotonga ʻo e kau sevāniti ʻa Sihová. Naʻe aʻusia eni ʻi ha founga makehe ʻe ha ongo meʻa mali ʻokú na lolotonga ngāue ʻi Pēnini, ʻAfilika Hihifo, ʻi he taimi naʻe tala ange ai ʻe ha ongo Fakamoʻoni ʻe toko ua ʻi he fakatahaʻanga ʻoku kau ki ai ʻena ongo mātuʻá ke ʻoua te na hohaʻa ʻo fekauʻaki mo e ongo mātuʻá. Naʻá na tānaki atu: “Ko hoʻomo ongo mātuʻá ko e toe ongo mātuʻa pē foki ia ʻamaua.”
ʻIo, ʻoku lahi ʻa e ngaahi founga ʻe lava ke tau fakahāhā ai ʻoku tau fakamahuʻingaʻi lahi ʻa e ngaahi monū ʻo e ngāue toputapú. ʻOku ʻi ai ha ngaahi founga te ke fai nai ai eni ʻo toe kakato ange?
[Fakatātā ʻi he peesi 26]
Kuo nau fakafaingamālieʻi kinautolu ki he ngāue taimi-kakato makehé