Fetakai ki ha Feituʻu “Toputapu”
ʻI SIULAI 15, 1099, ko e ʻUluaki Kalusetí, naʻe fakamafaiʻi ʻe he tuʻitapu ʻo Lomá, naʻe aʻu ki hono taumuʻá ko hono puleʻi ʻo Selusalema. Naʻe fakalilifu ʻa e tāmaté! Ko e ongo hao moʻuí pē ko e kōvaná mo ʻene tokotaha-leʻó, hili ha totongi fufū lahi naʻe fai. ʻI heʻene tohi ko e The Crusades, ʻoku līpooti ai ʻe he tangata faifekau ko Antony Bridge ʻa e meʻa naʻe hoko ki he toenga ʻo e kakai Mosilemí mo e kakai Siú: “ʻI he tukuange atu ʻa e kau Kalusetí ki loto ʻi he koló, naʻa nau tō ki he holi lahi fakaʻulia mo fakamanavahē ki he totó. . . . Naʻa nau tāmateʻi ʻa e tangata kotoa pē, fefine mo e fānau ʻa ia naʻa nau maʻu ʻi he koló . . . ʻI he taimi naʻe ʻikai ai ha taha ke tāmateʻí, naʻe ʻalu fakakulupu atu ʻa e kau ikuná ʻi he ngaahi hala ʻo e koló . . . ki he Siasi ʻo e Faʻitoka Toputapú ke fai ʻa e fakamālō ki he ʻOtuá.”
Talu mei he ikuna ʻa e kau kalusetí, ko e ʻi Selusalema ʻa Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané naʻe fakaʻilongaʻi ʻaki ia ʻa e fepaki ʻi he vahaʻa ʻo e kau Katolika Lomá, ko e kau ʻOfotokisī Fakahahaké, mo e ngaahi lotu kehe pē naʻe lau ko e Kalisitiané. ʻI he 1850 ko ha fakakikihi ʻi he vahaʻa ʻo e kau taki lotu kehekehe ki he ngaahi feituʻu toputapu ʻi Selusalemá pea mo hono ngaahi ʻātakaí naʻe iku ai ki ha meʻa lahi ko e Tau Kulimiení. Naʻe tauʻi ai ʻe ʻIngilani, Falanisē, mo Puleʻanga Toake ki muʻá ʻa Lūsia ʻo mole ai ʻa e moʻui ʻe vaeua miliona.
Naʻe ʻikai ke ʻomai ʻe he taú ha ngataʻanga ki he fefaikehekeheʻaki ʻa Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ki Selusalema mo hono ngaahi feituʻu toputapú. Ko e kau Toake ki muʻá, ʻa ia naʻa nau puleʻi ʻa e fonuá ʻi he taimi ko iá, naʻa nau feinga ke ʻomai ʻa e melinó ʻaki hono vahevahe ʻa e ngaahi feituʻu toputapú ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi tui kehekehe. “Ko e tefitoʻi moʻoni ko ʻení,” ko e fakamatala ia ʻa Dr. Menashe Har-el ʻi heʻene tohi ko e This Is Jerusalem, “naʻe tali . . . ʻe he Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá fakataha mo e Fokotuʻu Vahevahe ʻo Nōvema 1947. ʻOku hoko ia ko e konga ʻo e lao fakavahaʻapuleʻangá.” Ko hono olá, ko e Siasi ʻo e Faʻitoka Toputapú kuo vahevahe ia ki he kau Katolika Lomá, ʻOfotokisī Kalisí, kau ʻAimīniá, kau Sīliá, mo e kau Kōpí. Ko hono fakaʻosí, naʻe tuku atu ʻe he kau ʻItiopeá ʻenau taukaveʻi ki he siasi ko ʻení ʻaki hono ʻai ʻa e kau mēmipa ʻe niʻihi ke nofo ʻi he fanga kiʻi fale ʻi he ʻató. ʻOku vakai ʻa e tokolahi ki he Lotu ʻo e Siasi ʻo e Faʻitoka Toputapú ko e feituʻu toputapu taha ia ʻo Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané. ʻOku fonu ʻi he ngaahi meʻa toputapu, ngaahi ʻīmisi, mo e ngaahi fakatātā. Ko e feituʻu toputapu lau pē ʻe taha, ko Kālevale ʻa Kōtoni, ʻoku fakaʻapaʻapaʻi ia ʻe he kau Palotisani ʻe niʻihi ko e feituʻu nai ia naʻe tāmateʻi mo tanu ai ʻa Sīsuú.
Ki muʻa fuoloa atú, naʻe tala ange ʻe Sīsū ki ha fefine naʻe tui ki he ngaahi feituʻu toputapú: “ʻOku ʻunu mai ha taimi, ʻa ia ʻe ʻikai te mou fai ʻi he moʻunga ni, pe ʻi Selusalema, hoʻomou lotu ki he Tamai. . . . Ko e kakai ʻoku lotu moʻoni te nau fai ʻi laumālie mo fai ʻi moʻoni ʻe nau lotu ki he Tamai.” (Sione 4:21-24) Ko ia, ʻoku ʻikai ke fakaʻapaʻapaʻi ʻe he kau Kalisitiane moʻoní ʻa e ngaahi feituʻu toputapú. Ko e fakaʻauha ʻo Selusalema taʻeangatonu ʻe he kau tau Lomá ʻi he 70 T.S. ʻoku tuʻu ia ko ha fakatokanga ki Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané. Ko ʻene ngaahi tamapuá, ngaahi fetuʻusí, mo e halaia ʻi he totó ʻokú ne fakahalaʻi ʻene taukaveʻi ia ko e Kalisitiané. Ko ia ai, te ne fuesia ʻa e nunuʻa naʻe tomuʻa tala ʻe he ʻOtuá ki he kotoa ʻo e ngaahi lotu ʻoku faʻuʻaki ʻa Pāpilone ko e Lahí.—Fakahā 18:2-8.