LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w99 7/15 p. 21-23
  • Fetuʻutaki Leleí—Ko ha Kī ki ha Nofo Mali Lelei

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Fetuʻutaki Leleí—Ko ha Kī ki ha Nofo Mali Lelei
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1999
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Meʻa ʻOku Kau ki he Fetuʻutaki Leleí
  • Ngaahi Fakafaingataʻaʻiaʻanga ki he Fetuʻutaki Leleí
  • Founga ke Poupouʻiʻaki ʻa e Fetuʻutaki Leleí
  • Fakaivimālohiʻi Hoʻo Nofo Malí ʻAki ʻa e Fetuʻutaki Lelei
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2013
  • ʻAi Hoʻo Nofo Malí ke Tuʻuloa
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1994
  • Ngaahi Kī ke Tokoni ki he Fetuʻutaki mo Ho Hoá
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2006
  • ʻOku Malava ke Lavameʻa ʻa e Nofo Malí he Māmani ʻo e ʻAho Ní
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2005
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1999
w99 7/15 p. 21-23

Fetuʻutaki Leleí—Ko ha Kī ki ha Nofo Mali Lelei

ʻI he 1778, naʻe lēsisita ai ʻe Robert Barron ha loka, polota ua ʻa ia ʻoku kei hoko ko e makatuʻunga ki he loka kiiʻi ʻi onopōní. Naʻe fiemaʻu ʻi heʻene faʻú ʻa hono ngāueʻaki ʻo ha foʻi kī pē ʻe taha ʻokú ne malava ke fakaava fakataha ʻa e ongo loka ʻo e ongo foʻi polotá.

ʻI HA tuʻunga meimei tatau, ko ha nofo mali lavameʻa ʻoku fakatuʻunga ia ʻi he ngāue fakataha ʻa ha husepāniti mo ha uaifi ʻi he feongoongoi. Ke fakaava pea aʻusia ʻa e ngaahi fiefia mahuʻinga ʻa ha nofo mali lelei, ko e meʻa mātuʻaki mahuʻinga ʻe taha ko e fetuʻutaki lelei.

Meʻa ʻOku Kau ki he Fetuʻutaki Leleí

Ko e hā ʻoku kau ki he fetuʻutaki leleí? ʻOku fakamatalaʻi ʻe he tikisinale ʻe taha ʻa e fetuʻutakí ko e “tuku atu pe fefetongiʻaki ʻo e ngaahi fakakaukaú, ngaahi mahaló, pe fakamatalá, ʻaki ʻa e lea, tohi, pe ko e ngaahi fakaʻilonga.” Ko ia ai, ʻoku kau ki he fetuʻutakí ha vahevahe ʻo e ngaahi ongo ʻo e lotó mo e ngaahi fakakaukaú. Pea ko e fetuʻutaki leleí ʻoku tupu mei ai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku langa hake, fakaivifoʻou, maʻa, fakaongoongoleleiʻi, mo fakafiemālie.​—Efeso 4:​29-​32; Filipai 4:8.

Ko e fetuʻutaki leleí ʻoku ʻai ia ke malava ʻe he tuipau, falala, mo e femahinoʻaki. ʻOku tupu ʻa e ngaahi ʻulungāngá ni ʻi he taimi ʻoku fai ai ha vakai ki he nofo malí ko ha vahaʻangatae tuʻuloa pea ʻoku ʻi ai ha fakapapau moʻoni ke ʻai ia ke ngāué. ʻI ha fakamatala ki ha vahaʻangatae pehē, naʻe tohi ai ʻe he faʻu-ʻēsei ʻi he senituli hono 18 ko Joseph Addison: “Ko e ongo meʻa ʻe toko ua kuó na fili kinaua mei he faʻahinga kehe kotoa ʻo e tangatá, mo e taumuʻa ke na hoko ʻo fefakafiemālieʻaki mo fefiefiaʻakí, kuó na haʻi kinaua, ʻi he meʻa ko iá, ke na hoko ʻo anga-lelei, manavaʻofa, fakapotopoto, fakamolemole, kātaki, mo fiefia, ʻi he fekauʻaki mo hona ngaahi vaivaiʻangá mo e taʻehaohaoá taki taha, ki he ngataʻanga ʻo ʻena moʻuí.” He fakafiefia moʻoni ko e fāʻūtaha ko iá! Pea ko e ngaahi ʻulungaanga hangē ha siueli ko ení ʻe lava ke ne teuteuʻi hoʻo nofo malí, he ʻe lava ke ʻaʻau ia fakafou ʻi he fetuʻutaki leleí.

Ngaahi Fakafaingataʻaʻiaʻanga ki he Fetuʻutaki Leleí

Ko e lahi taha ʻo e ngaahi hoa malí ʻoku nau fakaofiofi atu ki he nofo malí mo e fakatuʻamelie, naʻa mo e fiefia lahi. Ka ki he tokolahi, ʻoku vave pē ʻa e mole atu ʻa e fiefia lahí, pea tamatemate atu mo e fakatuʻamelié. Ko e tuʻunga falalá kuo fetongi nai ʻaki ia ha fio kona ʻo e feifeitamaki, ʻita, fakafili, naʻa mo e fehiʻa lahi. ʻOku hoko leva ai ʻa e nofo malí ko ha tuʻunga pē ʻo e kātaki “kae ʻoua kuo fakamāvae kitaua ʻe he maté.” Ke fakaleleiʻi pe fakatolonga ʻa e fetuʻutaki lelei ʻoku fiemaʻu ki ha nofo mali leleí, ʻoku ʻi ai leva ʻa e ngaahi fakafaingataʻaʻiaʻanga kuo pau ke ikuʻi.

Ko ha fakafaingataʻaʻiaʻanga moʻoni nai ki he fetuʻutaki leleí ko e manavahē ki he anga ʻo ha tali ʻa e hoa malí ki ha fakamatala pau pe ko ha holi ʻoku fakahaaʻi. Hangē ko ení, ko e manavahē ki hano liʻakí, ʻe malanga hake nai ia hili hano ʻiloʻi ʻe ha taha ʻoku tupu ha faingataʻaʻia fakafoʻituitui mafatukituki. ʻOku anga-fēfē ʻa e fakamatalaʻi ʻe ha taha ki hano hoa ko e meʻa ʻe fakahoko vave maí te ne liliuʻi lahi ʻa hono fōtungá pe ko ʻene malava ke ngāué? ʻI he ngaahi tuʻunga peheé, ʻoku fiemaʻu lahi ange ai ʻi ha toe taimi, ʻa e fetuʻutaki faitotonu mo ha palani fakakaukau lelei ki he kahaʻú. Ko e ngaahi fakapapau ʻi he lea fekauʻaki mo e hokohoko atu ʻa e ʻofá, fakataha mo e toutou tōʻongaʻaki ʻa e fakaalaalá, te ne fakahoko ai ha mahuʻingaʻia fakafoʻituitui ʻa ia ʻe tokoni ia ke poupou ki ha nofo mali fakafiemālie moʻoni. ʻOku totonu ke maʻu ʻi he nofo malí ʻa e fakamatala mahuʻinga taha ʻa e foʻi palōveepi ko ení: “Ko e kaumeʻa ʻoku ne ʻofa ʻi he taimi kotoa pe; pea ko hoto moʻoni naʻe fanauʻi maʻa ha faingataʻa.”​—Palovepi 17:17.

Ko e toe fakafaingataʻaʻiaʻanga ʻe taha ki he fetuʻutaki leleí ko e loto-ʻingoʻingó. ʻOku feʻungamālie ʻa e pehē ko e nofo mali fiefiá ko e fakatahaʻi ia ʻa ha ongo meʻa fai fakamolemole lelei ʻe ua. Ke feʻunga mo e fakamatala ko iá, ʻe fai ʻe ha ongo meʻa mali ʻa e feinga kotoa ke muimui ki he faleʻi ʻaonga ʻa e ʻapositolo ko Paulá: “ʻOua ʻe tuku ke to ʻa e laʻa ʻoku mou kei mamahi.” (Efeso 4:​26) Ko hono ngāueʻaki ʻa e faleʻi ko ení ʻo ʻikai ko hono tauhi ʻo e ʻitá pe loto-ʻingoʻingó ʻoku fiemaʻu moʻoni ai ʻa e fetuʻutaki anga-fakatōkilalo. Ko e ongo hoa mali ʻi ha nofo mali leleí ʻoku ʻikai te na hehema hokohoko ke ʻita, kē, pe tauhi ha ʻingoʻingo. (Palovepi 30:33) ʻOkú na kumi ke faʻifaʻitaki ki he ʻOtuá, ʻa ia ʻoku ʻikai te ne tukulotoʻi ʻa e loto-ʻingoʻingó. (Selemaia 3:​12) Ko e moʻoni, ʻokú na fefakamolemoleʻaki mei hona lotó.​—Mātiu 18:35.

Ko ha fakafaingataʻaʻiaʻanga pau ki ha faʻahinga fetuʻutaki pē ko e tōʻongaʻaki ʻa e fakalongolongoʻí. ʻOku kau nai ki he meá ni ʻa e ngaahi fakahāhaaʻi ʻo e fakamāmāhuʻi, ngaahi māpuhoi longoaʻa, ngaahi tōʻonga faifakafatongia pē, pea mo e talanoa fakafaʻahitaha pē. Ko ha hoa mali ʻoku tōʻonga peheni ʻokú ne fetuʻutaki ʻi ha faʻahinga founga taʻefiemālie. Ka ko hono fakalea ʻa e ngaahi ongoʻi fakafoʻituituí ʻi ha founga hangatonu mo leleí ʻokú ne fai ʻe ia ʻa e meʻa lahi ange ke fakaleleiʻi ha nofo mali ʻi hano fai ʻo e hanganaki fakalongolongó mo e fakamāmāhuʻí.

Ko e ʻikai lava ke fanongo leleí pe fanongo ʻi he taimi ʻoku lea ai ha hoa malí ko ha fakangatangata ia ʻe taha kuo pau ke ikuʻi ki ha fetuʻutaki lelei ʻi he ngaahi vā mātuʻaki ofi ʻo e nofo malí. Mahalo pē ʻoku tau fuʻu helaʻia pe fuʻu femoʻuekina ke tātānaki ʻa e ivi fakaeʻatamai mo fakaeongo ʻoku fiemaʻú ke fefanongoleleiʻaki. ʻE mapuna hake nai ʻa e ngaahi fakakikihi ʻi ha ngaahi fokotuʻutuʻu taʻefemahinoʻaki ne fakakaukau ʻa e hoa ia ʻe tahá ne ʻosi fakamatalaʻi mahino kae fakamatematē mai ʻa e hoa ia ʻe tahá ko e toki fuofua taimi ia ke ne fanongo aí. ʻOku hā mahino, ʻoku tupu ʻa e ngaahi faingataʻa peheé mei he ʻikai lelei ʻa e fetuʻutakí.

Founga ke Poupouʻiʻaki ʻa e Fetuʻutaki Leleí

He mahuʻinga ē ke vaheʻi ha taimi ki he fetuʻutaki anga-ʻofa, mo leleí! ʻOku fakamoleki ʻe he niʻihi ia ʻa e taimi lahi ʻi he TV ʻi hono siofi ʻa e moʻui ʻa e kakai kehé ʻo siʻi ai honau taimi moʻonautolú tonu. Ko ia ai, ko hono tāmateʻi ʻa e televīsoné ko ha sitepu ia ʻoku fiemaʻu ki he fetuʻutaki leleí.

Kae kehe, hangē pē ko e ʻi ai ha taimi totonu ke leá, ʻoku ʻi ai ha taimi ke hanganaki sīlongo ai. Naʻe pehē ʻe he tangata potó: “Ko e meʻa kotoa ʻoku ai hano taimi, . . . ko e ʻaho ke silongo, mo e ʻaho ke lea.” Ko e moʻoni, ʻoku toe ʻi ai mo e ngaahi lea totonu ke leaʻaki. “Ko e lea ʻoku fai ʻi hono taimi totonu, hono ʻikai lelei,” ko e fakamatala ia ʻa ha palōvepi. (Koheleti 3:​1, 7; Palovepi 15:23) Ko ia, fakapapauʻi ʻa e taimi lelei taha ke fai ai hoʻo fakamatalá pe ke fakahaaʻi ai ʻa e meʻa ʻoku tokanga ki ai ho lotó. ʻEke hifo kiate koe: ‘ʻOku helaʻia hoku hoá pe ʻoku ʻi ha tuʻunga nonga mo fakaivifoʻou ʻa ʻene fakakaukaú? Ko e tuʻunga-lea ʻoku ou fakaʻamu ke kamatá ʻe fakatupunga fakafili? Ko e hā naʻe fakafepaki ki ai hoku hoá ʻi heʻeku ngaahi lea naʻá ku filí ʻi he taimi naʻá ma talanoa fakamuimui ai fekauʻaki mo e meʻá ni?’

ʻOku lelei ke manatuʻi ʻoku tali lelei taha ʻa e kakaí ʻi he taimi ʻoku lava ai ke nau sio ki he anga ʻo e ʻaonga kiate kinautolu ʻa e fāitaha mo e loto-fiemālie ki ha kolé. Kapau ʻoku tupu ha fepaki ʻi he vahaʻa ʻo e ongo meʻa malí, ʻe hehema nai ha taha ʻo kinaua ke ne pehē, “ʻOku ʻi ai ʻa e meʻa ʻokú ne fakahohaʻasi au, pea kuo pau ke ta fakaleleiʻi ia he taimí ni pē!” Ko e moʻoni, ko e lea totonú ʻe fakatuʻunga ia ʻi he ngaahi tuʻungá, ka ʻe lelei ange ke leaʻaki ha meʻa hangē ko ení, “ʻOfaʻanga, kuó u fakakaukau fekauʻaki mo e meʻa naʻá ta lāulea ki ai ki muʻá mo e founga ʻe lava ai ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi meʻá.” Ko e fakaofiofi fē ʻe ngalingali houngaʻia ange ai ho hoa malí?

ʻIo, ko e anga hono leaʻaki ʻo ha meʻá ʻoku mātuʻaki mahuʻinga. Naʻe tohi ʻa e ʻapositolo ko Paulá: “Ke kelesiʻia ai pe hoʻomou lea ki ai, mo fakaifo ʻaki ha masima.” (Kolose 4:6) Feinga mālohi ke manavaʻofa ʻi he tō ʻo ho leʻó mo e filifili ʻo e ngaahi foʻi leá. Tauhi maʻu ʻi he fakakaukaú ko e “ngaahi lea ʻofa koni honi tafe: ʻoku melie ki he loto, pea ko e faitoʻo ki hoto ngaahi hui.”​—Palovepi 16:24.

Ki ha ngaahi hoa mali ʻe niʻihi, ko e ngāue fakataha ʻi ha ngaahi ngāue ʻi ʻapí ʻe lava ke ne tokonaki mai ai ha ʻatimosifia lelei ki he fetuʻutakí. Ko e fāitaha peheé ʻe lava ke poupouʻi ai ha ongoʻi ʻo e fevahevaheʻaki lolotonga ia ʻa e lava ke tuku ha taimi ki he fetalanoaʻaki leleí. Ki he ngaahi hoa mali kehé, ko ha taimi lōngonoa ʻo kinaua pē ʻo ʻikai feinga ke fai ha ngāué ʻoku lelei ange ia pea ʻoku ngali tokoni lahi ange ia ki ha fetuʻutaki lelei.

ʻOku faʻa lava ke ako ʻa e meʻa lahi ʻi he fakatokangaʻi ʻa e anga ʻo e fetuʻutaki ʻa e ngaahi hoa mali feongoongoí ʻiate kinautolú. Ko e hā kuó ne ʻai ke nau peheé? Ngalingali, ko ʻenau feongoongoi mo e fiemālie ʻi heʻenau fetuʻutakí ko e tupu ia mei he feinga fakafoʻituitui, kātaki, mo e fakaʻatuʻi anga-ʻofa. Ko kinautolu tonu ʻoku hā mahino naʻe lahi ʻa e meʻa ke nau akó, he ʻoku ʻikai ke ʻotomētiki pē ʻa ʻene hoko mai ha ngaahi nofo mali lelei. He mahuʻinga moʻoni leva ia, ke vakai ki he fakakaukau ʻa ho hoá, ke houngaʻia ʻi heʻene ngaahi fiemaʻú, pea ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi tuʻunga fakalotomafasia ʻe ngali hokó ʻaki ha foʻi lea fakapotopoto. (Palovepi 16:23) Kapau ʻokú ke mali, ngāue leva ke ke hoko ʻo anga-lelei ke nofo mo ia pea faingofua ke fai atu ha kole fakamolemole kiate koe. ʻE tokoni pau ia ʻi hono ʻai ke lelei ʻa hoʻo nofo malí.

ʻOku loto ʻa Sihova ko e ʻOtuá ke maʻu ʻe he kakaí ha ngaahi nofo mali fiefia mo tuʻuloa. (Senesi 2:​18, 21) Ka ko e kií ʻoku ʻi he nima ia ʻo e faʻahinga ʻoku nau fāʻūtaha ʻi he tuʻunga ʻo e nofo malí. ʻOku fiemaʻu ʻa e ongo meʻa anga-ʻofa ʻe toko ua ʻa ia ʻokú na ngāue moʻoni fakataha ke fakaavaʻaki ʻa e matapā ki ha nofo mali lavameʻá ʻaki hono ngāueʻaki ʻa e pōtoʻi ʻi he fetuʻutaki leleí.

[Fakatātā ʻi he peesi 22]

Ko hono tāmateʻi ʻa e TV ʻoku fakaʻatā ai ʻa e taimi lahi ange ki he fetuʻutakí

[Fakatātā ʻi he peesi 23]

Ko e fetuʻutaki leleí ʻoku tokoni ia ki hono haʻi ʻa e ngaahi lotó ʻi ha ʻofa tuʻuloa

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share