Sivisiviʻi ʻa e Toetuʻu ʻa Sīsuú
“ʻOku lava ke u tala hangatonu atu kiate koe ʻi he lolotonga ʻoku lava ke tau fakapapauʻi fakaʻaufuli naʻe moʻui ʻa Sīsuú . . . , ʻoku ʻikai te tau lava ke leaʻaki ʻa e fakapapauʻi tatau ʻo pehē ʻoku tau ʻiloʻi naʻe fokotuʻu Ia ʻe he ʻOtuá mei he pekiá.” Ko e fakamatala ia ʻa e pīsope māʻolunga taha ʻo e Siasi ʻIngilaní, ko e Pīsope-Pule ʻo Canterbury.
KO E ʻapositolo Kalisitiane ko Paulá naʻe ʻikai haʻane ngaahi veiveiua pehē. ʻI he 1 Kolinito vahe 15 ʻo ʻene ʻuluaki tohi fakamānavaʻi ki he kaungā Kalisitiane ʻi Kolinitō ʻi he kuonga muʻá, naʻe tohi ai ʻe Paula: “Ko e taha ʻo e ngaahi meʻa naʻa ku fuofua tuku atu, ʻa ia foki naʻa ku maʻu ʻe au, ʻa ʻeni, Naʻe pekia ʻa Kalaisi koeʻuhi ko ʻetau ngaahi angahala, ʻo fakatatau ki he Tohitapu; pea naʻe telio ia; pea naʻe fokotuʻu ia ʻi hono ʻaho tolu, ʻo fakatatau ki he Tohitapu.”—1 Kolinito 15:3, 4.
Ko e tui ki he toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí naʻá ne ueʻi ʻa ʻene kau ākongá ke nau malangaʻi ʻa e kōsipelí ʻi he kotoa ʻo e māmani Kalisi-Lomá—“ki he meʻa moʻui kotoa pe ʻi he lalo langi.” (Kolose 1:23) Ko hono moʻoní, ko e toetuʻu ʻa Sīsuú ʻa e makatuʻunga tonu ʻo e tui faka-Kalisitiané.
Neongo ia, mei he kamatá pē, naʻe fetaulaki ai ʻa e toetuʻu ʻa Sīsuú mo e veiveiua pea mo e fakataʻetaʻetui. Ki he kau Siú fakalūkufua, naʻe fakamā ki he kau muimui ʻo Sīsuú ke taukaveʻi ko e tangata ko eni naʻe tutukí ko e Mīsaiá ia. Pea ki he tokolahi ʻo e kau poto Kalisí, ʻi heʻenau tui ki he taʻefaʻamate ʻa e soulú, ko e foʻi fakakaukau tonu fekauʻaki mo e toetuʻú naʻe taukovi ʻaupito.—Ngāue 17:32-34.
Kau Veiveiua ʻi Onopōní
ʻI he ngaahi taʻu ki mui ní, ko e kau mataotao ko ia naʻa nau taku ko e kau Kalisitiane kinautolú kuo nau pulusi ʻa e ngaahi tohi mo e ngaahi kupu ʻo pehē ai ko e toetuʻu ʻa Sīsuú ko ha fepale pea kuo nau fakatupunga ai ha tipeiti lahi ʻi he kaveingá ni. ʻI heʻenau kumi ki he “Sīsū fakahisitōliá,” ʻoku fakakikihi ai ʻa e kau mataotao kehekehe ko e fakamatala ʻa e Kōsipelí ki he fonualoto naʻe ʻikai ʻi ai ha tahá pea mo e ngaahi hā holo ʻa Sīsū ʻi he hili ʻene toetuʻú ko e ngaahi talanoa faʻu ʻataʻatā, naʻe toki faʻufaʻu fuoloa ki mui ʻi he hili ʻa ʻene pekiá koeʻuhi ke poupouʻiʻaki ʻa e ngaahi taukaveʻi ʻo hono mafai fakahēvaní.
Ko e fakatātaá, vakai angé ki he ngaahi fakakaukau ʻa e mataotao Siamane ko Gerd Lüdemann, ko e palōfesa ʻo e Fuakava Foʻoú mo e faʻu-tohi ʻo e tohi ko e What Really Happened to Jesus—A Historical Approach to the Resurrection. Naʻá ne fakakikihi ko e toetuʻu ʻa Sīsuú “ko ha fakamatala taʻehamakatuʻunga” ia ʻa ia kuo pau ke talitekeʻi ʻe ha taha pē ʻokú ne maʻu ha “fakakaukau fakasaienisi ʻa e māmaní.”
ʻOku taukaveʻi ʻe Palōfesa Lüdemann ko e Kalaisi naʻe toetuʻú ʻa ia naʻe hā ki he ʻapositolo ko Pitá ko ha vīsone ia naʻe tupu mei he ongoʻi mamahi mo e halaia lahi fau ʻa Pita ʻi heʻene fakafisingaʻi ʻa Sīsuú. Pea fakatatau kia Lüdemann, ko e hā ʻa Sīsū ʻi he taimi ʻe taha ki he kau tui ʻe toko 500 tupú ko ha tuʻunga ia ʻo e “kāvea tokolahi.” (1 Kolinito 15:5, 6) ʻI hono fakanounoú, ʻoku fakatahaʻi ʻe he kau mataotao tokolahi ʻa e ngaahi fakamatala ʻa e Tohitapú fekauʻaki mo e toetuʻu ʻa Sīsuú ki ha holongā ʻo e ngaahi meʻa naʻe hokosia ʻi he fakakaukaú ʻa ia naʻá ne fakatupu ʻi he kau ākongá ha ongoʻi toe fakafoʻou ʻo e tuipau fakaekita fakalaumālié mo e faivelenga fakamisinalé.
Ko e moʻoni, ʻoku siʻi ʻa e mahuʻingaʻia ʻa e tokolahi ʻi he ngaahi fakakikihi fakaeakó. Kae kehe, ko ha lāulea ki he toetuʻu ʻa Sīsuú ʻoku totonu ke mahuʻinga ia kiate kitautolu kotoa. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi, kapau naʻe ʻikai te ne toetuʻu, ʻoku fakatuʻunga ʻa e lotu faka-Kalisitiané ʻi ha makatuʻunga loi. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, kapau ko e toetuʻu ʻa Sīsuú ko ha foʻi moʻoni ia ʻi he hisitōliá, ʻoku makatuʻunga ʻa e lotu faka-Kalisitiané ʻi he moʻoní. ʻI he malumalu ʻo e ngaahi tuʻunga ko iá, ʻoku ʻikai ngata pē ʻi hono fakatonuhiaʻi ʻa e ngaahi taukaveʻi ʻo Kalaisí kae pehē foki ki heʻene ngaahi talaʻofá. ʻIkai ngata aí, kapau ʻoku ʻi ai ha toetuʻu, ko e maté ʻoku ʻikai ko e tokotaha ikuna lahí ia ka ko ha fili ia ʻa ia ʻe lava ke ikunaʻi.—1 Kolinito 15:56.
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 3]
From the Self-Pronouncing Edition of the Holy Bible, containing the King James and the Revised versions