Liliu ʻa e Ngaahi Tuʻungá, Lavakiʻi Ai ʻa e Falalá
ʻI he ngaahi ʻaho ʻo Tuʻi Henelī I ʻo ʻIngilaní (1100-1135), ko e ʻiate ʻe tahá naʻe fakafuofua ia “ki he mamaʻo mei he muʻa ihu ʻo e Tuʻí ki he ngataʻanga ʻo hono muʻa tuhu kuo faoʻi ʻi muʻa ʻiate iá.” Naʻe totonu fēfē nai ʻa e ngaahi fua ʻiate ʻa e faʻahinga naʻe pule ki ai ʻa Tuʻi Henelií? ʻOku hā ngali ko e founga pē taha ke fakapapauʻi aí ko ha fanongo tonu pē mei he tuʻí.
KO E ngaahi fua ʻi he ʻaho ní ʻoku fakapapauʻi totonu lahi ange ia ʻi hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi tuʻungá. Ko ia ai, ʻoku fakamatalaʻi ʻa e mitá ko e mamaʻo ia ʻo e fononga ʻa e māmá ʻi ha ʻēlia ʻi he sekoni ʻe taha ʻo vahevahe ʻaki ʻa e 299,792,458. Ke hoko ʻo tonu mātē, ko e maama ko ení ko e lōloa pau ia ʻo e peaú pea ʻoku tuku mai ia ʻe ha faʻahinga leisa makehe. Kapau ʻoku nau maʻu ʻa e meʻangāue ʻokú ne faʻu ʻa e tuʻungá, ʻe lava ʻe he kakaí ʻi ha feituʻu pē ke fakapapauʻi ko ʻenau fua lōloá ʻoku tatau ia mo e fua ʻa e tokotaha kehe kotoa.
Ko e ngaahi liliu ʻi he tuʻunga ʻo e fuá, neongo ʻa ʻene siʻisiʻí, ʻe lava ke ne fakatupunga ʻa e veiveiua, pea ʻoku fai ʻa e feinga lahi ke maluʻi ʻa e ngaahi tuʻungá. Hangē ko ení, ʻi Pilitānia ko e tuʻunga ki hono fua ʻo e mamafá ʻoku ngāueʻaki ai ha pā ʻoku fio peletiniume mo ʻulitiume ʻoku kilokalami ʻe taha ʻa hono mamafá. ʻOku tauhi ʻa e pā ko ení ʻi he Leepi Fīsiki Fakafonua. Ko e ʻea ʻuli mei he feʻaluʻaki ʻa e meʻalelé pea mo e puna holo ʻa e vakapuná ʻokú ne ʻai ʻa e tuʻunga ʻo e kilokalamí ke toe mamafa ange ai ʻi he ʻaho kotoa pē. Kae kehe, ko e pā mētale, pe meʻa fuopotopoto mo lōloa ko ení, ko ha tatau ia ʻo e meʻafua ʻa e māmaní ʻoku tauhi ʻi lalo ʻi ha siā sioʻata ʻe tolu hangē ha fafangú ʻi ha loki ʻi lolofonua ʻi he Potungāue Fakavahaʻapuleʻanga ki he Mamafá mo e Ngaahi Fuá ʻi Sèvres, Falanisē. Ka naʻa mo e mamafa ʻo e meʻá ni ʻoku fetōʻaki ia ko e tupu mei he ʻuli ʻoku ʻikai lava ha sio ki ai. Ko ia ai, ko e faʻahinga ʻoku nau fai ʻa e fua ʻi he māmaní kuo teʻeki te nau ʻilo ha tuʻunga ʻoku tuʻumaʻu ange.
Neongo ko e ngaahi feliliuaki iikí ʻoku hā ngali taʻemahuʻinga ia ki he tokotaha anga-mahení, ko ha liliu fakaʻaufuli ʻo e tuʻungá ʻe lava ke hoko ia ʻo fakatupu puputuʻu. ʻI Pilitānia, ko e liliu mei he fua fakaʻofisiale ʻo e mamafá (ʻa e pauní mo e ʻaunisé) ki he metulikí (kilokalamí mo e kalamí) naʻe fakatupunga ai ʻa e taʻefalala lahi—pea ʻi he ʻuhinga totonu. Naʻe ngāueʻaki ʻe he kau faifakatau taʻefaitotonu ʻe niʻihi ʻa e taʻealāanga lahi mo e founga foʻoú ke kākaaʻi ai ʻenau kau kasitomaá.
Fāmilí mo e Ngaahi Tuʻunga Fakaeʻulungāngá
Fēfē ʻa e ngaahi liliu ʻi he fāmilí mo e ngaahi tuʻunga fakaeʻulungāngá? Ko e ola ʻo e ngaahi liliu peheé ʻe lava ke fakatupu maumau lahi ʻaupito. Ko e ngaahi līpooti lolotonga ʻo e movete ʻa e fāmilí, tōʻonga fakaʻaluʻalu fakaefehokotaki fakasinó, mo e mafolalahia ʻa e pāʻusiʻi ʻo e fānaú ʻokú ne fakalotosiʻiʻi ʻa e tokolahi pea fakapapauʻi ai ʻoku tau moʻui ʻi ha kuonga ʻo e ngaahi tuʻunga ʻoku tōlalo. Ko e ngaahi fāmili mātuʻa tahá, ko e fānau ʻoku ʻohake ʻe he “ongo mātuʻa” ko e tangata mo e tangata, pea mo e pāʻusiʻi fakaefehokotaki fakasino fakalilifu ʻo e fānaú ʻi he malumalu ʻo e tokangaʻi ʻe he ngaahi tuʻunga mafai fakalotofonuá ko e ngaahi nunuʻa kotoa ia ʻo e talitekeʻi ʻe he kakaí ʻa e ngaahi tuʻunga ʻoku talí. ʻOku toe tokolahi ange ʻa e kakai ʻoku nau hoko, ko e kau “ʻofa kiate kinautolu pe, . . . ko e kau taeʻofa-ki-hoʻota, . . . ko e kau taeʻofa ki he lelei, . . . ko e kau ʻofa ki he malie ʻo ʻikai ʻofa ki he ʻOtua,” ʻo hangē ko ia naʻe tomuʻa tala ʻe he Tohitapú ʻi he taʻu nai ʻe ua afe kuohilí.—2 Timote 3:1-4.
Ko e hōloa ʻo e ngaahi tuʻunga fakaeʻulungāngá ʻoku felāveʻi vāofi ia mo ha lavakiʻi taʻeongoʻi ʻo e falalá. Ki muí ni mai, ko e mavahe hā mahino mei he ngaahi tuʻunga māʻolunga ʻo e taukei fakafaitoʻó naʻe fakaeʻa ia ʻi Hyde, ko ha kolo ʻi he fakatokelau ʻo ʻIngilaní, ʻa ia naʻe falala ʻa e kau nofo aí ki heʻenau kau toketā fakafāmili naʻe “tokaʻi mo falalaʻangá.” Ka naʻe fakamamahi ʻa hono lavakiʻi ʻenau falalá. Anga-fēfē? Naʻe fakahaaʻi ʻi he ngaahi līpooti hopó naʻe fakatupunga moʻoni ʻe ha toketā fakafaitoʻo ʻa e mate ʻo ʻikai siʻi hifo ʻi he kau mahaki ko e kakai fefine ʻe toko 15. Ko e moʻoni, naʻe pau ke toe fakatotoloʻi ʻe he kau polisí ʻa e ngaahi mate kehe laka hake ʻi he toko 130 naʻe fekauʻaki mo e toketaá. Ko e tuʻunga ʻo hono lavakiʻi ʻo e falalá naʻe fakamamafaʻi ia ʻi he taimi naʻe fakahalaiaʻi ai ʻa e toketaá pea tautea ki he nofo pōpulá. Ko e ongo ʻōfisa pilīsone ʻe toko ua ʻa ia ko ʻena faʻeé naʻe fakapoongi nai ʻe he toketā ko ení naʻe ʻoange kiate kinaua ʻa e ngaahi fatongia kehe koeʻuhi ke ʻoua te na tokangaʻi ʻa e tokotaha pōpula fakamā ko ení. ʻOku ʻikai ha ofo ʻi hono fakamatalaʻi ʻe ha līpooti ʻo e keisí ʻi he The Daily Telegraph ʻa e toketā halaiá ko e “toketā ‘Fulikivanu.’”
ʻI he vakai atu ki he ngaahi tuʻunga feliliuaki mo hōloa ʻi he ngaahi tafaʻaki mātuʻaki lahi ʻo e moʻuí, ko hai ʻe lava ke ke falala pau ki aí? Ko fē ʻe lava ke ke maʻu ai ʻa e ngaahi tuʻunga taʻefeliliuakí, ʻo poupouʻi ʻe ha tuʻunga mafai ʻoku ʻi ai hono mālohi ke ne pouaki kinautolú? ʻOku lave ʻa e kupu hoko maí ki he ongo fehuʻi ko ení.