Talanoa ki he Moʻuí
Ko Hono Tali ʻa e Ngaahi Fakaafe ʻa Sihová ʻOku ʻOmai Ai ʻa e Ngaahi Pale
FAKAMATALA FAI ʻE MARIA DO CÉU ZANARDI
“ʻOku ʻafioʻi ʻe Sihova ʻa e meʻa ʻokú ne faí. Kapau kuó ne ʻoatu kiate koe ʻa e fakaafé, ʻoku totonu ke ke tali anga-fakatōkilalo ia.” Ko e ngaahi lea ko eni ʻa ʻeku tamaí, ʻa ia naʻá ne leaʻaki ʻi he taʻu ʻe 45 kuohilí, naʻá ne tokoniʻi au ke u tali ʻa e ʻuluaki fakaafe naʻá ku maʻu mei he kautaha ʻa Sihová, ke ngāue ko ha faifekau taimi-kakato. ʻI he ʻahó ni, ʻoku ou kei houngaʻia pē ʻi he faleʻi ʻa ʻeku tamaí koeʻuhi ʻi hono tali ʻa e ngaahi fakaafe peheé kuó ne ʻomai ai kiate au ʻa e ngaahi pale lahi.
ʻI HE 1928, naʻe tukuhau ai ʻa e tangataʻeikí ʻi he makasini Taua Leʻo peá ne hoko ʻo mahuʻingaʻia ʻi he Tohitapú. Koeʻuhi naʻá ne nofo ʻi he feituʻu lotoloto ʻo Potukalí, ko ʻene fetuʻutaki pē ʻe taha mo e fakatahaʻanga ʻa e ʻOtuá ko e ngaahi tohi naʻá ne maʻu ʻi he meilí pea mo ha Tohitapu ʻa ʻeku ongo kuí. ʻI he 1949, ʻi heʻeku taʻu 13, naʻe hiki ai ʻa hoku fāmilí ki Pelēsila, ko e fonua tupuʻanga ʻo ʻeku fineʻeikí, ʻo nofo ʻi he feituʻu mamaʻo ʻo Rio de Janeiro.
Naʻe fakaafeʻi kimautolu ʻe homau ngaahi kaungāʻapi foʻoú ke mau ʻaʻahi ange ki honau siasí, pea naʻa mau ʻalu ki ai ʻi ha ngaahi taimi siʻi pē. Naʻe saiʻia ʻa e tangataʻeikí ke fehuʻi kiate kinautolu fekauʻaki mo e afi ʻo helí, ko e soulú pea mo e kahaʻu ʻo e foʻi māmaní—ka naʻe ʻikai haʻanau tali. “Te tau tatali pē ki he kau ako Tohitapu moʻoní,” ko e lea ia naʻe faʻa fai ʻe he tangataʻeikí.
ʻI he ʻaho ʻe taha, naʻe ʻaʻahi mai ai ha tangata kui ki homau ʻapí ʻo tuʻuaki mai ʻa e Taua Leʻo mo e ʻĀ Hake! Naʻe fehuʻi ʻa e tangataʻeikí kiate ia fekauʻaki mo e ngaahi meʻa tatau, pea naʻá ne ʻomai ʻa e ngaahi tali lelei makatuʻunga ʻi he Tohitapú. ʻI he uike hoko maí, naʻe ʻaʻahi mai ai ha toe tokotaha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová kiate kimautolu. Hili hono tali ha ngaahi fehuʻi lahi ange, naʻá ne kole anga-fakaʻapaʻapa mai kuo pau ke ne ʻalu ki he “malaʻé.” ʻI hono fakahaaʻi ʻe he tangataʻeikí ʻa ʻene ʻohovale ʻi he kau ʻa e Kau Fakamoʻoní ʻi he ngaahi sipotí, naʻá ne lau ange ʻa e Mātiu 13:38 (NW) kiate ia: “Ko e malaʻé ko e māmaní ia.” Naʻe ʻeke ange ʻe he tangataʻeikí: “ʻE lava ke u ʻalu mo au foki?” “Ko ia,” ko ʻene talí mai ia. Naʻa mau fiefia lahi ʻi hono toe maʻu ʻa e moʻoni faka-Tohitapú! Naʻe papitaiso ʻa e tangataʻeikí ʻi he fakataha-lahi hoko maí, pea naʻá ku papitaiso vave ʻi he hili iá, ʻi Nōvema 1955.
Ko Hono Tali ʻa Hoku ʻUluaki Fakaafeʻí
ʻI ha taʻu ʻe taha mo e konga ki mui ai, naʻá ku maʻu ai mei he ʻōfisi vaʻa ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi Rio de Janeiro ha sila lahi melomelo mo ha fakaafe kiate au ke u hū ki he ngāue fakamalanga taimi-kakató. Naʻe mahamahaki ʻaupito ʻa e fineʻeikí ʻi he taimi ko iá, ko ia naʻá ku kole ki heʻeku tamaí ki haʻane faleʻi. “ʻOku ʻafioʻi ʻe Sihova ʻa e meʻa ʻokú ne faí,” ko ʻene tali fefeká mai ia. “Kapau kuó ne ʻoatu kiate koe ʻa e fakaafé, ʻoku totonu ke ke tali anga-fakatōkilalo ia.” ʻI he fakaʻaiʻai ʻa e ngaahi lea ko ení, naʻá ku fakafonu ai ʻa e foomu kolé pea hū ki he ngāue taimi-kakató ʻi Siulai 1, 1957. Ko ʻeku ʻuluaki vāhenga-ngāué ko Três Rios, ko ha kolo ʻi he Vahefonua Rio de Janeiro.
ʻI he ʻuluaki taimí, naʻe toumoua ʻa e kau nofo ʻi Três Rios ke fanongo ki heʻemau pōpoakí koeʻuhi naʻe ʻikai te mau ngāueʻaki ha liliu Tohitapu Katolika. Naʻe hoko mai ha tokoni ʻi heʻemau kamata ha ako Tohitapu mo Geraldo Ramalho, ko ha Katolika longomoʻui. ʻI heʻene tokoní naʻá ku malava ai ke maʻu ha Tohitapu ʻa ia naʻe fakamoʻoni hingoa ai ʻa e pātele ʻo e koló. Mei ai ʻo faai mai ai, ʻi ha taimi pē naʻe langaʻi hake ai ʻe ha taha ha fakafepaki, naʻá ku fakahā ange kiate kinautolu ʻa e fakamoʻoni hingoa ʻa e pātelé pea naʻe ʻikai ke toe ʻeke mai ha ngaahi fehuʻi. Naʻe papitaiso ʻa Geraldo ki mui.
Naʻá ku fiefia lahi ʻi hono fai ha ʻasemipilī fakasēketi ʻi he senitā tonu ʻo Três Rios ʻi he 1959. Ko e pule polisí, ʻa ia naʻe ako Tohitapu ʻi he taimi ko iá, naʻe aʻu ʻo ne fokotuʻutuʻu ke fakaʻaliʻali ha ngaahi konga tupenu ʻo tuʻuaki ai ʻa e polokalamá ʻi he koló kotoa. Hili ʻa e ngāue feʻunga mo e taʻu ʻe tolu ʻi Três Rios, naʻe fakaafeʻi au ki ha vāhenga-ngāue foʻou ʻi Itu, ko e kilomita nai ʻe 110 ki he fakahihifo ʻo São Paulo.
Ngaahi Tohi Kulokula, Pulū mo e Engeenga
Hili ha fekumi, naʻá ku maʻu ai pea mo hoku hoa tāimuʻá ha nofoʻanga fakafiemālie ʻi he loto koló ʻi he ʻapi ʻo Maria, ko ha uitou anga-ʻofa. Naʻe hangē ʻa e tōʻonga ʻa Maria kiate kimauá ko haʻane ongo tamá. Neongo ia, naʻe ʻikai fuoloa mei ai kuo ʻaʻahi mai kiate ia ʻa e pīsope Katolika Loma ʻo Itu ʻo tala ange kiate ia ke fekau ke ma mavahe, ka naʻá ne tuʻu fefeka: “ʻI he taimi naʻe mate ai hoku husepānití, naʻe ʻikai te ke fai ha meʻa ke fakafiemālieʻi au. Ko e ongo Fakamoʻoni ko eni ʻa Sihová kuó na tokoniʻi au neongo ʻoku ʻikai ko ha mēmipa au ʻi heʻena lotú.”
ʻI he taimi nai ko ení, naʻe tala mai kiate kimaua ʻe ha fefine kuo taʻofi ʻe he kau pātele Katolika ʻo Itu ʻa e kau nofo ʻi honau nofoʻanga fakafaifekaú ke ʻoua ʻe tali ʻa e ngaahi tatau ʻo e “tohi kulokula fekauʻaki mo e Tēvoló.” Ko ʻenau ʻuhingá ki he “Let God Be True,” ko e tohi faka-Tohitapu ia naʻá ma tuʻuaki ki he kakaí ʻi he lolotonga ʻo e uiké. Koeʻuhi ko hono “tapui” ʻe he kau pātelé ʻa e tohi kulokulá, naʻá ma teuteu ai ha lea kamata ki he tohi puluú (“New Heavens and a New Earth”). Ki mui ai, ʻi he fanongo ʻa e haʻa faifekaú fekauʻaki mo e liliu ko ení, naʻá ma ngāueʻaki ai ʻa e tohi engeengá (What Has Religion Done for Mankind?), ʻo hokohoko pehē ai pē. Ko ha meʻa lelei ia ʻa ʻema ala maʻu ha ngaahi tohi kehekehe mo honau ngaahi takafi lanu kehekehé!
Hili ha taʻu nai ʻe taha ʻi Itu, naʻá ku maʻu ai ha mākoni naʻe fakaafeʻi mai ai au ke u ngāue fakataimi ʻi Pēteli, ko e ʻapi ʻo e vaʻa ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi Rio de Janeiro, ʻi he teuteu ki he ʻasemipilī fakafonuá. Naʻá ku tali fiefia ia.
Ngaahi Monū mo e Ngaahi Pole Lahi Ange
ʻI Pēteli, naʻe ʻikai ke siʻi ai ʻa e ngāué, pea naʻá ku fiefia ke tokoni ʻi ha founga pē naʻe ala lavá. He fakakoloa ē ko ia ke kau ʻi he fetalanoaʻaki ʻi he konga tohi fakaʻahó ʻi he pongipongi taki taha pea mo e Ako Taua Leʻo ʻa e fāmilí ʻi he ngaahi efiafi Mōnité! Ko e ngaahi lotu ongoʻi loloto ʻa Otto Estelmann mo e kau mēmipa taukei kehe ʻo e fāmili Pētelí naʻá ne ueʻi loloto au.
Hili ʻa e ʻasemipilī fakafonuá, naʻá ku faʻo ai ʻeku ngaahi kató ke foki ki Itu, ka ʻi heʻeku ʻohovalé, ko e sevāniti ʻo e vaʻá, ko Grant Miller, naʻá ne ʻomai kiate au ha tohi naʻe fakaafeʻi mai ai au ke u hoko ko ha mēmipa tuʻumaʻu ʻo e fāmili Pētelí. Ko hoku kaungā lokí ko Tuofefine Hosa Yazedjian, ʻa ia ʻoku kei ngāue ʻi he Pēteli ʻi Pelēsilá. ʻI he ngaahi ʻaho ko iá naʻe tokosiʻi ʻa e fāmili Pētelí—ko e toko 28 pē ʻo kimautolu—pea naʻa mau hoko kotoa ko e ngaahi kaungāmeʻa ofi.
ʻI he 1964, ko João Zanardi, ko ha talavou faifekau taimi-kakato, naʻá ne haʻu ai ki Pēteli ke maʻu ha ako. Naʻe vaheʻi ia he taimi ko iá ko ha sevāniti fakasēketi, pe ko ha ʻovasia fefonongaʻaki ʻi ha feituʻu ofi mai. Naʻá ma feʻiloaki he taimi ʻe niʻihi ʻi heʻene haʻu ki Pēteli ke ʻomai ʻene ngaahi līpōtí. Naʻe ʻoange ʻe he sevāniti ʻo e vaʻá ʻa e ngofua kia João ke ne kau ʻi he ako ʻa e fāmilí he ngaahi efiafi Mōnité, ko ia naʻe malava ai ke ma fakamoleki fakataha ha taimi lahi ange. Naʻá ku mali mo João ʻi ʻAokosi 1965. Naʻá ku tali fiefia ʻa e fakaafe ke kau fakataha mo hoku husepānití ʻi he ngāue fakasēketí.
ʻI he ngaahi ʻaho ko iá, ko e ngāue fefonongaʻaki ʻi loto Pelēsilá ko ha meʻa ia naʻe fai ai ʻa e fetaulaki mo e ngaahi meʻa fakahohaʻa. ʻE ʻikai ʻaupito ngalo ʻiate au ʻema ngaahi ʻaʻahi ki he kulupu ʻo e kau malanga ʻi Aranha, he Vahefonua Minas Gerais. Naʻe pau ke ma ʻalu lēlue pea toki lue he toenga ʻo e fonongá—ʻo toʻo ʻa e ngaahi kato leta, taipe, mīsini silaiti, ngaahi kato ngāue mo e ʻū tohi. He fiefia ē ko kimaua ʻi heʻema ʻiloʻi ʻa Lourival Chantal, ko ha tokoua matuʻotuʻa, naʻe tatali maʻu pē ʻi he tauʻanga lēlué ke ne tokoniʻi kimaua ʻi hono toʻo ʻema ʻū kató.
Ko e ngaahi fakataha ʻi Aranha naʻe fai ia ʻi ha fale naʻe haea. Naʻá ma mohe ʻi ha kiʻi loki siʻisiʻi ʻi mui. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, naʻe ʻi ai ha tofunanga naʻá ma ngāueʻaki ki he feimeʻatokoní pea ki hono fakamafana ʻa e vai naʻe ʻomai ʻe he fanga tokouá kiate kimaua ʻi ha ngaahi kane. Ko ha foʻi luo ʻi he kelekelé ʻi loto-mālie ʻi ha ngoue pitu ofi mai naʻe hoko ia ko e falemālōloó. ʻI he poʻulí naʻá ma tuku ai ha maama kasa ke ulo ke ne taʻofi ʻa e fanga mongomonga barber—ko e fanga kiʻi ʻinisēkite ʻoku lava ke nau fetuku holo ʻa e mahaki Chagas. ʻI he pongipongí naʻe ʻuliʻuli maʻu pē homa avaʻi ihú ʻi he ʻahú. Ko ha meʻa mātuʻaki fakatupu tokanga moʻoni ia naʻe hokosiá!
Lolotonga ʻa e ngāue ʻi ha sēketi ʻi he Vahefonua Paraná, naʻá ma toe maʻu ai ʻa e taha ʻo e ngaahi sila lalahi melomeló mei he ʻōfisi vaʻá. Ko ha toe fakaafe mei he kautaha ʻa Sihová—ʻi he taimi ko ení ke ma ngāue ʻi Potukali! Naʻe faleʻi kimaua ʻi he tohí ke ma fakakaukau ki he tefitoʻi moʻoni ʻi he Luke 14:28 pea fatu ʻa e fakamolé ki muʻa ʻi hono tali ʻa e vāhenga-ngāue ko ení koeʻuhi naʻe tapui ʻemau ngāue faka-Kalisitiané ʻi ai, pea naʻe ʻosi puke ʻe he puleʻanga Potukalí ʻa e fanga tokoua tokolahi.
Te ma ʻalu ki ha fonua ʻa ia te ma fehangahangai ai mo e fakatanga peheé? “Kapau ʻoku lava ke nofo ai ʻa homa fanga tokoua Potukalí ʻo tauhi loto-tōnunga kia Sihova, ko e hā ka ʻikai ai te ma lava?” ko e lea ia ʻa João. ʻI he manatu ki he ngaahi lea fakalototoʻa ʻa ʻeku tamaí, naʻá ku loto ki ai: “Kapau kuo ʻomai ʻe Sihova kiate kimaua ʻa e fakaafé, ʻoku totonu ke ma tali ia pea falala kiate ia.” Taimi nounou mei ai, naʻá ma ʻi he Pēteli ʻi São Paulo, ʻo maʻu ai ʻa e ngaahi fakahinohino lahi ange pea mo teuteu ʻema ʻū pepa ki he fonongá.
João Maria mo Maria João
Ko ʻema vaká, ʻa e Eugênio C, naʻe tukufolau ia mei he taulanga ʻo Santos, he Vahefonua São Paulo, ʻi Sepitema 6, 1969. Hili ha ʻaho ʻe hiva ʻi tahi, naʻá ma tūʻuta ai ʻi Potukali. ʻI he ʻuluaki taimí, naʻá ma fakamoleki ai ha ngaahi māhina ʻi he ngāue mo e fanga tokoua taukei ʻi he ngaahi hala fāsiʻi ʻo Alfama mo Mouraria, ʻi he vahefonua motuʻa ʻo Lisbon. Naʻa nau akoʻi kimaua ke ma fakatokanga meʻa koeʻuhi ke ʻoua ʻe faingofua hano maʻu kimaua ʻe he kau polisí.
Ko e ngaahi fakataha ʻa e fakatahaʻangá naʻe fai ia ʻi he ngaahi ʻapi ʻo e Kau Fakamoʻoní. ʻI heʻema fakatokangaʻi naʻe hoko ʻo huʻuhuʻu ʻa e ngaahi kaungāʻapí, naʻe hiki vave leva ʻa e ngaahi fakatahá ki ha toe feituʻu ʻe taha koeʻuhi ke ʻoua ʻe ʻohofi ʻa e falé pe puke ʻa e fanga tokouá. Ko e ngaahi kai meʻakaí, hangē ko ia naʻa mau uiʻaki ʻemau ngaahi ʻasemipilií, naʻe fai ia ʻi he Paʻake Monsanto, ʻi he ngaahi feituʻu mamaʻo ʻo Lisbon, pea ʻi Costa da Caparica, ko ha feituʻu vao ʻi he matāfonuá. Naʻa mau teunga anga-maheni pē ki he meʻa naʻe faí, pea ko ha kulupu ʻo e kau fakanofonofo tokanga naʻa nau tuʻu ʻo leʻo ʻi ha ngaahi feituʻu mahuʻinga. Kapau naʻe fakaofiofi mai ha taha ʻoku fieʻilo, naʻe ʻi ai ʻa e taimi ke mau faʻu ai ha vaʻinga, fokotuʻutuʻu ha kai meʻakai pe kamata hivaʻi ha foʻi hiva tuʻufonua.
Ke ʻai ke faingataʻa ange hono ʻiloʻi kimaua ʻe he kau polisi leʻó, naʻá ma fakaʻehiʻehi mei hono ngāueʻaki ʻa homa hingoa totonú. Naʻe ʻiloʻi kimaua ʻe he fanga tokouá ko João Maria mo Maria João. Naʻe ʻikai ke ngāueʻaki homa hingoá ʻi ha fetuʻutaki pe ko ha ngaahi lēkooti pē. ʻI hono kehé, naʻe vaheʻi kiate kimaua ha ngaahi fika. Naʻá ku feinga ʻo fakapapauʻi ke ʻoua ʻe maʻuloto ʻa e ngaahi tuʻasila ʻo e fanga tokouá. ʻI he founga ko iá, kapau ʻe puke au, ʻe ʻikai malava ai ke u lavakiʻi kinautolu.
Neongo ʻa e ngaahi fakangatangatá, naʻá ku fakapapauʻi mo João ke ngāueʻaongaʻaki ʻa e faingamālie kotoa pē ke fai ha fakamoʻoni, koeʻuhi naʻá ma ʻiloʻi ʻe lava ke mole ʻa ʻema tauʻatāiná ʻi ha mōmeniti pē. Naʻá ma ako ke falala ki heʻema Tamai fakahēvaní, ʻa Sihova. ʻI heʻene hoko ko homa Tokotaha-Maluʻí, naʻá ne ngāueʻaki ʻene kau ʻāngeló ʻi ha founga ʻa ia naʻá ma ongoʻi ai naʻá ma “sio ki he Tuʻi Taʻehamai.”—Hepelu 11:27.
ʻI he taimi ʻe taha, naʻá ma fetaulaki ai ʻi he malanga fale-ki-he-fale ʻi Porto mo ha tangata ʻa ia naʻá ne tuʻukāivi ʻi hano fakaafeʻi kimaua ki loto. Ko e tuofefine naʻá ku ngāue mo iá naʻá ne tali ia ʻo ʻikai ha toumoua, pea naʻe ʻikai haʻaku toe fili ke fai ka ko e ʻalu fakataha ai pē mo ia. ʻI heʻeku manavahē lahí, naʻá ku fakatokangaʻi naʻe ʻi ai ha lauʻi tā ʻo ha taha ʻi ha teunga fakakautau ʻi he hala vahaʻa lokí. Ko e hā ke fai he taimi ní? Naʻe fakaafeʻi kimaua ʻe homa tokotaha talitalí ke ma tangutu hifo, pea naʻá ne ʻeke mai leva kiate au: “Naʻá ke mei tuku ke ngāue ʻa ho fohá ʻi he kau taú kapau naʻe ui ia ki ai?” Ko ha tuʻunga ia naʻe fiemaʻu ki ai ʻa e fakapotopoto. ʻI he anga-mokomoko, ka ʻi he hili ha lotu fakalongolongo, naʻá ku tali ange: “ʻOku ʻikai haʻaku fānau, pea ʻoku ou tui kapau te u ʻeke atu kiate koe ha fehuʻi fakamahalo pehē, te ke ʻomai kiate au ʻa e tali tatau.” Naʻá ne fakalongolongo ai. Ko ia naʻá ku hoko atu: “Sai, kapau te ke fehuʻi kiate au pe ʻoku fēfē ʻeku ongoʻí hangē ko ia ʻi he mole haku tuongaʻane pe ko ha tamai, ʻe lava ke u tali ki he meʻa ko iá koeʻuhi he ko hoku tuongaʻané mo ʻeku tamaí fakatouʻosi kuó na ʻosi mate.” Naʻá ku fonu loʻimataʻia ʻi heʻeku leá, pea naʻá ku fakatokangaʻi naʻá ne meimei tangi mo ia foki. Naʻá ne fakamatala naʻe toki mate ʻa hono uaifí. Naʻá ne fanongo tokanga lolotonga ʻa ʻeku fakamatalaʻi ange ʻa e ʻamanaki ʻo e toetuʻú. Hili iá, naʻá ma fakalea māvae anga-fakaʻapaʻapa ange peá ma mavahe ʻo hao, ʻo ma tuku ʻa e meʻá ki he toʻukupu ʻo Sihová.
Neongo ʻa e tapuí, naʻe tokoniʻi ʻa e kakai loto-moʻoní ke nau maʻu ha ʻilo fekauʻaki mo e moʻoní. Ko Porto naʻe kamata ai ʻe hoku husepānití ha ako mo Horácio, ko ha tangata pisinisi, ʻa ia naʻá ne fai ha fakalakalaka vave. Ki mui ai ko hono foha ko Emílio, ko ha toketā fakafaitoʻo, naʻá ne tuʻu mo ia foki maʻa Sihova peá ne papitaiso. Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai ha meʻa ʻe lava ke ne taʻofi ʻa e laumālie māʻoniʻoni ʻo Sihová.
“ʻOku ʻIkai ʻAupito Te Mou ʻIlo ʻa e Meʻa ʻE Fakaʻatā ʻe Sihová”
ʻI he 1973, naʻe fakaafeʻi ai au mo João ke kau ki he ʻAsemipilī Fakavahaʻapuleʻanga ko e “Ikuna Fakaʻotuá” ʻi Brussels, Pelisiume. Naʻe ʻi ai ʻa e fanga tokoua Sipeini mo e Pelisiume ʻe laui afe, pea pehē ki he kau fakafofonga mei Mosemipīki, ʻEngikola, Muitolotolo Veté, Matila pea mo e ʻOtu Motu ʻĀsoá. ʻI heʻene lea fakaʻosí, ko Tokoua Knorr, mei he ʻuluʻi ʻapitanga ʻi Niu ʻIoké, naʻá ne enginaki: “Hokohoko atu ʻa e tauhi loto-tōnunga kia Sihová. ʻOku ʻikai ʻaupito te mou ʻilo ʻa e meʻa ʻe fakaʻatā ʻe Sihová. Ko hai ʻokú ne ʻilo, naʻa mou kau nai ki hoʻomou fakataha-lahi fakavahaʻapuleʻanga hokó ʻi Potukali!”
ʻI he taʻu hokó, naʻe tali fakalao ai ʻa e ngāue fakamalangá ʻi Potukali. Pea ʻi he moʻoni ʻa e ngaahi lea ʻa Tokoua Knorr, ʻi he 1978 naʻa mau fai ai ʻemau ʻuluaki fakataha-lahi fakavahaʻapuleʻangá ʻi Lisbon. Ko ha monū moʻoni ē ke ʻalu ʻi ha laka ʻi he ngaahi hala ʻo Lisbon, ʻo fai ha fakamoʻoni fakataha mo e ngaahi papa tuʻuaki, ngaahi makasini mo e ngaahi fakaafe ki he malanga maʻá e kakaí! Ko ha taumuʻa ia naʻe hoko moʻoni.
Naʻá ma tupu ʻo ʻofa ʻi homa fanga tokoua Potukalí, ʻa ia ko e tokolahi ai naʻa nau faingataʻaʻia ʻi he tuku pilīsone mo e ngaahi haha ʻi hono tauhi maʻu ʻenau tuʻu-ʻatā faka-Kalisitiané. Ko ʻema holí ia ke hokohoko atu ʻa e ngāue ʻi Potukalí. Kae kehe, naʻe ʻikai ke hoko ia. ʻI he 1982, naʻe hoko ai ha palopalema mafatukituki ki he mafu ʻo João, pea naʻe fokotuʻu mai ai ʻe he ʻōfisi vaʻá ke ma foki ki Pelēsila.
Ko ha Taimi Faingataʻa
Naʻe mātuʻaki poupouʻi kimaua ʻe he fanga tokoua ʻi he ʻōfisi vaʻa ʻi Pelēsilá pea vaheʻi kimaua ke ma ngāue ʻi he Fakatahaʻanga Quiririm ʻi Taubaté, he Vahefonua São Paulo. Naʻe holo vave ʻa e tuʻunga moʻuilelei ʻa João, pea naʻe ʻikai fuoloa kuó ne nofo fale. Naʻe haʻu ʻa e faʻahinga mahuʻingaʻiá ki homa ʻapí ke ako ai ʻa e Tohitapú, pea naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi fakataha ki he malaʻe ngāué ʻi he ʻaho kotoa, pea pehē ki he ako fakakulupu fakauiké. Ko e ngaahi tokonakí ni naʻe tokoniʻi ai kimaua ke tauhi maʻu ʻa homa tuʻunga fakalaumālié.
Naʻe hokohoko atu ʻa João ʻi hono fai ʻa e meʻa naʻá ne malava ʻi he ngāue ʻa Sihová ʻo aʻu ki heʻene toki mate ʻi ʻOkatopa 1, 1985. Naʻá ku loto-mamahi pea loto-mafasia ʻi ha tuʻunga, ka naʻá ku fakapapauʻi ke hokohoko atu ʻi hoku vāhenga-ngāué. Ko e toe fakaholomui ʻe taha naʻe hoko mai ia ʻi ʻEpeleli 1986 ʻi he hū ʻa e kau hae fale ki hoku ʻapí ʻo kaihaʻasi ʻa e meimei meʻa kotoa pē. Ko e ʻuluaki taimi eni ʻi heʻeku moʻuí, naʻá ku ongoʻi tuēnoa ai mo ilifia. Naʻe fakaafeʻi anga-ʻofa au ʻe ha ongo meʻa ke nofo mo kinaua ʻi ha taimi, ʻa ia naʻá ku houngaʻia lahi ai.
Ko e mate ʻa João pea mo e hae falé naʻe toe uesia ai ʻa ʻeku ngāue kia Sihová. Naʻe ʻikai te u kei ongoʻi loto-maʻu ʻi he ngāue fakafaifekaú. Hili ʻa ʻeku tohi ki he ʻōfisi vaʻá fekauʻaki mo e faingataʻá, naʻá ku maʻu ha fakaafe ke fakamoleki ha taimi ʻi Pēteli ke tokoniʻi ai au ke toe maʻu ʻa ʻeku mafamafatatau fakaeongó. Ko ha taimi fakaivimālohi ē ko ia!
ʻI heʻeku ongoʻi pē ʻoku ou kiʻi sai angé, naʻá ku tali ha vāhenga-ngāue ke ngāue ʻi Ipuã, ko ha kolo ʻi he vahefonua ʻo São Paulo. Naʻe tauhi au ʻe he ngāue fakamalangá ke u femoʻuekina, ka naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi taimi naʻá ku ongoʻi loto-siʻi ai. ʻI he ngaahi taimi peheé, naʻá ku telefoni ai ki he fanga tokoua ʻi Quiririm, pea naʻe haʻu ha fāmili ke ʻaʻahi mai kiate au ʻi ha ngaahi ʻaho siʻi. Ko e ngaahi ʻaʻahi ko iá naʻe fakalototoʻa moʻoni! Lolotonga ʻa hoku ʻuluaki taʻu ʻi Ipuã, naʻe fai mai ai ʻe he fanga tuongaʻane mo e fanga tokoua kehekehe ʻe toko 38 ʻa e fononga mamaʻo ke sio mai kiate au.
ʻI he 1992, ko e taʻu ia ʻe ono hili ʻa e mate ʻa João, naʻá ku maʻu ai ha toe fakaafe mei he kautaha ʻa Sihová, ke hiki ʻi he taimi ko ení ki Franca, he Vahefonua São Paulo, ʻa ia ʻoku ou kei ngāue ai ko ha faifekau taimi-kakato. Ko e feituʻu ngāué heni ʻoku fua lahi ʻaupito. ʻI he 1994, naʻá ku kamata ai ha ako Tohitapu mo e pule koló. ʻI he taimi ko iá, naʻá ne fai ai ha kemipeini ke kau ʻi he fale alea Pelēsilá, ka neongo ʻa e femoʻuekina hono taimí naʻá ma ako ʻi he hoʻatā efiafi Mōnite kotoa pē. Ke fakaʻehiʻehi mei he ngaahi fakahohaʻá naʻá ne toʻo ʻa ʻene telefoní. He fiefia ē naʻe hoko kiate au ʻi he sio kiate ia ʻokú ne holomui māmālie mei he ngaahi meʻa fakapolitikí, pea ʻi he tokoni ʻa e moʻoní, naʻá ne toe langa hake ai ʻa ʻene nofo malí! Ko ia mo hono uaifí naʻá na papitaiso ʻi he 1998.
ʻI he sio atu ki muí, ʻoku lava ke u leaʻaki ko ʻeku moʻui ʻi he tuʻunga ko ha faifekau taimi-kakató kuo hoko ia ko e taha ʻo e ngaahi tāpuaki mo e ngaahi monū lahi fakaʻulia. ʻI hono tali ʻa e ngaahi fakaafe naʻe ʻomai ʻe Sihova kiate au fakafou ʻi heʻene kautahá kuó ne ʻomai moʻoni kiate au ʻa e ngaahi pale lahi. Pea ko e hā pē ha ngaahi fakaafe ʻe hoko mai nai ʻi he kahaʻú, ʻoku toe mālohi ange ʻa ʻeku loto-lelei ke tali kinautolú ʻi ha toe taimi.
[Fakatātā ʻi he peesi 25]
ʻI he 1957, ʻi heʻeku hū ki he ngāue taimi-kakató, pea ʻi he ʻahó ni
[Fakatātā ʻi he peesi 26]
Fakataha mo e fāmili Pēteli ʻi Pelēsilá ʻi he 1963
[Fakatātā ʻi he peesi 27]
Ko ʻema malí ʻi ʻAokosi 1965
[Fakatātā ʻi he peesi 27]
Ko ha ʻasemipilī ʻi Potukali lolotonga ʻa e tapui ʻo e ngāué
[Fakatātā ʻi he peesi 28]
Faifakamoʻoni ʻi he halá ʻi Lisbon lolotonga ʻa e Fakataha-Lahi Fakavahaʻapuleʻanga ko e “Ikuna ʻa e Tuí” he 1978