LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w99 7/1 p. 23-27
  • Mei he Masiva ʻAupitó ki he Koloaʻia Lahi Tahá

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Mei he Masiva ʻAupitó ki he Koloaʻia Lahi Tahá
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1999
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Kumi ki ha Meʻa Lelei Ange
  • Fakafiefiaʻi ʻe he ʻAmanaki ʻi he Tohitapú
  • Maʻu ʻAonga ʻi Hono Fakahāhaaʻi ʻa e Talitali Kakaí
  • Kātakiʻi ʻa e Fakatangá
  • Fiefia ʻi he Koloaʻia Lahi Tahá
  • Naʻá Ma Hokosia ʻa e ʻOfa Maʻataʻatā ʻa e ʻOtuá ʻi he Ngaahi Founga Kehekehe
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová (Ako)—2017
  • Ko Hono Tali ʻa e Ngaahi Fakaafe ʻa Sihová ʻOku ʻOmai Ai ʻa e Ngaahi Pale
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2001
  • Ko ha Moʻui Fonu ʻi he Ngaahi Meʻa Fakaʻohovale ʻi he Ngāue ʻa Sihová
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2001
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1999
w99 7/1 p. 23-27

Mei he Masiva ʻAupitó ki he Koloaʻia Lahi Tahá

FAKAMATALA FAI ʻE MANUEL DE JESUS ALMEIDA

Naʻe fāʻeleʻi au ʻi ʻOkatopa 1916, pea ko e siʻi taha au ʻi he fānau ʻe toko 17. Ko e toko hiva ʻo hoku fanga tokoua mo e tuofāfine lalahi angé naʻa nau mate ʻi he puké mo e fasimanavá, ko ia naʻe ʻikai ʻaupito te u ʻiloʻi kinautolu. Ko e toenga ʻo kimautolu toko valú naʻa mau nofo mo ʻemau ongo mātuʻá ʻi ha kiʻi kolo siʻisiʻi ofi ki Porto, Potukali.

KO HOMAU ʻapi masivá naʻe ʻi ai ha kiʻi loto fale siʻisiʻi mo ha loki mohe ʻe taha. Ko e vai inú naʻe maʻu ia mei ha vaitupu meimei ko e vaeuaʻi kilomita ʻa hono mamaʻó, pea ko ʻemau ngaahi naunau feimeʻatokoní naʻe ʻi ha tuʻunga māʻulalo.

ʻI he malava pē ke mālohi fakaesino ʻa hoku fanga tokoua lalahí, naʻa nau kamata ngāue leva ʻi he ngaahi ngoue koané. Ko ʻenau vahé naʻe tokoni ia ki hono tokonaki mai ha meʻakai ki he fāmilí. ʻI heʻenau tokoní naʻá ku hoko ai ko e kiʻi tama pē ia ʻe taha ke maʻu ha kiʻi ako. Neongo naʻa mau moʻui faingataʻaʻia, naʻa mau faitōnunga ʻaupito ki he Siasi Katoliká, ʻo ʻamanaki ʻe tokoniʻi ʻe he meʻá ni ʻa ʻemau moʻuí ʻi ha faʻahinga founga.

Lolotonga ʻa e māhina ko Meé, naʻe fai ai ʻe he siasí ʻa e meʻa naʻe ui ko e nōvená. ʻI he ngaahi ʻaho hokohoko ʻe hiva, naʻa mau luelue hengihengi ai ʻi he pongipongí ki he falelotú lolotonga ʻene kei fakapoʻulí. Naʻa mau lotu ai, ʻo tui ʻe ʻomai ʻe he meʻá ni ha tāpuaki mei he ʻOtuá. Naʻa mau toe fakakaukau foki ko e pātelé ko ha tangata māʻoniʻoni, ko e fakafofonga ʻo e ʻOtuá. Ka, ʻi he faai mai ʻa e taimí, naʻe liliu ʻa e anga ʻo ʻemau fakakaukaú.

Kumi ki ha Meʻa Lelei Ange

ʻI he taimi naʻe ʻikai ai te mau lava ke totongi ʻa e tukuhau ʻa e siasí, naʻe ʻikai ke fai ʻe he pātelé ia ha kiʻi fakakaukau ki heʻemau mātuʻaki faingataʻaʻia fakapaʻangá. Naʻe fakalotosiʻiʻi ʻe he meʻá ni kimautolu. Naʻe liliu lahi ai ʻeku fakakaukau ki he siasí, ko ia, ʻi heʻeku taʻu 18, naʻá ku fili ai ke u mavahe mei hoku fāmilí ke kumi, pe ʻoku ʻikai toe ʻi ai ha meʻa ʻe lelei ange ʻi he moʻuí mei he ngāue pē ʻi he ngaahi ngoué mo e felāuaki mo e siasí. ʻI he 1936, naʻá ku aʻu ai ki Lisbon, ko e kolomuʻa ʻo Potukalí.

Naʻá ku fetaulaki ai mo Edminia. Neongo naʻá ku ongoʻi kuo kākaaʻi au ʻe he lotú, naʻá ma muimui pē ʻi he anga-fakafonuá peá ma mali ʻi he Siasi Katoliká. ʻI he 1939 leva, naʻe kamata ai ʻa e Tau II ʻa Māmaní. Lolotonga ʻa e taú, naʻá ku tokangaʻi ai ʻa e ngaahi fale tukuʻanga koloa ʻe 18, pea naʻa mau tuku atu ai ʻa e ngaahi naunau taú ʻo aʻu ki he ngaahi loli fonu ʻe 125 ʻi he ʻaho.

Ko e fakalilifu ʻo e taú fakataha mo e kau lahi ki ai ʻa e Siasi Katoliká naʻá ne uesia lahi au. Naʻá ku fifili, ‘ʻOku tokanga moʻoni mai ʻa e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá? ʻOku totonu ke tau lotu fēfē kiate ia?’ ʻI ha ngaahi taʻu ki mui ai ʻi he 1954, ko ha matāpule taʻumotuʻa, ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, naʻá ne talanoa mai kiate au fekauʻaki mo e ngaahi fehuʻi naʻá ku maʻú. Naʻe liliuʻi ʻe he fetalanoaʻaki ko ení ʻa ʻeku moʻuí kotoa.

Fakafiefiaʻi ʻe he ʻAmanaki ʻi he Tohitapú

Ko e tangata anga-ʻofa ko ení, ko Siosiua, naʻá ne fakamatala mai kiate au ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻa e fakaleleiʻanga pē taha ki he ngaahi palopalema ʻa e māmaní pea ko e melinó mo e maluʻangá ʻe toki fakahoko pē ia fakafou mai ʻi he pule ʻa e Puleʻangá. (Mātiu 6:​9, 10; 24:14) Ko e meʻa naʻá ne leaʻakí naʻe ʻai ai au ke u fiefia, ka naʻá ku fakatoupīkoi ke tali ʻene ngaahi fakamatalá koeʻuhi ko e meʻa naʻá ku hokosia ki muʻa ʻi he lotú. ʻI heʻene tuʻuaki mai ke ne ako Tohitapu mo aú, naʻá ku tali ia ʻo fakatuʻunga kapau ʻe ʻikai te ne ʻeke ha paʻanga pea ʻoua te ne talanoa fekauʻaki mo e ngaahi meʻa fakapolitikí. Naʻá ne loto-lelei ki ai, ʻo fakapapauʻi mai ko e meʻa naʻá ne tuʻuaki maí naʻe taʻetotongi.​—Fakahā 22:17.

Naʻe tupu vave ʻa ʻeku loto-falala kia Siosiua. Ko ia, naʻá ku kole ai kiate ia ha meʻa naʻá ku holi ki ai talu ʻeku tupu haké. “ʻE malava ke u maʻu ha tatau Tohitapu pē ʻaʻaku?” Hili hono maʻu iá, he fiefia moʻoni ia naʻá ku maʻu ʻi hono lau ʻi he ʻuluaki taimí mei he Folofola tonu ʻa hotau Tokotaha-Fakatupú ʻa e ngaahi talaʻofa ʻoku pehē: “Ko e ʻOtua ʻoku kau [mo e faʻahinga ʻo e tangatá]. Pea te ne holoholo ʻa e loʻimata kotoa pē mei honau mata; pea ʻe ʻikai toe ai ha mate, pea ʻe ʻikai toe ai ha mamahi, pe ha tangi, pe ha ongosia; kuo mole ʻa e ngaahi meʻa muʻa”!​—Fakahā 21:​3, 4.

Ko e talaʻofa ʻa e Tohitapú fekauʻaki mo hono fakangata ʻo e masivá mo e mahakí naʻe tautefito ʻene fakafiemālie kiate aú. Ko e tangata anga-tonu ko ʻIlaiuú naʻá ne pehē fekauʻaki mo e ʻOtuá: “ʻOku ne foaki meʻakai ai ke lahi.” (Siope 36:31) Pea ʻi he malumalu ʻo e pule māʻoniʻoni ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻoku pehē ʻe he Tohitapú, “ʻoku ʻikai ha nofo ai te ne pehe, ʻOku ou mahaki.” (Aisea 33:24) He mahuʻingaʻia anga-ʻofa moʻoni ia ʻa Sihova ko e ʻOtuá ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá! He tupulaki moʻoni ē ko ʻeku mahuʻingaʻia ʻi heʻene ngaahi talaʻofá!

Naʻá ku maʻu ʻa ʻeku ʻuluaki fakataha ʻi he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi ʻEpeleli 17, 1954. Ko ha fakataha makehe ia​—ko e kātoangaʻi ʻo e Fakamanatu ʻo e pekia ʻa Kalaisí. Mei he taimi ko iá ʻo faai mai ai, naʻá ku mātuʻaki maʻu maʻu pē ʻa e ngaahi fakatahá. Naʻe vave ʻa ʻeku kamata vahevahe atu ʻa e ngaahi meʻa lelei naʻá ku akó ki he niʻihi kehé. ʻI he ngaahi ʻaho ko iá ʻi Potukali, naʻa mau kaimeʻakai ʻi he māhina kotoa pē ofi ki he matātahí, pea toki fai leva ʻemau papitaisó. ʻI he māhina ʻe fitu hili ʻa e ʻuluaki talanoa mai ʻa Siosiua kiate aú, naʻá ku fai ai ʻeku fakatapui kia Sihova ko e ʻOtuá pea fakahāhaaʻi ia ʻaki ʻa e papitaiso fakauku ʻi he tahí.

ʻI he konga ki muʻa ʻo e 1954 naʻe toko teau pē nai ʻa e kau Fakamoʻoní ʻi Potukali kotoa. Ko ia ai, naʻe ʻi ai ha fiemaʻu lahi ki ha kau tangata ke nau takimuʻa ʻi he ngāue fakamalangá. Naʻá ku fai ha fakalakalaka vave fakalaumālie, pea naʻe vave pē hono ʻomai kiate au ʻa e ngaahi fatongia ʻi he fakatahaʻangá. ʻI he 1956, naʻe fakanofo ai au ko ha sevāniti ʻa e fakatahaʻangá, ko hono ui ia ʻi he taimi ko iá ʻa e ʻovasia tauhí, ʻi he fakatahaʻanga hono ua ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi Lisbon. ʻI he ʻahó ni, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi fakatahaʻanga laka hake he teaú ʻi he kolo ko ení mo hono fanga kiʻi kolo ʻutá.

Maʻu ʻAonga ʻi Hono Fakahāhaaʻi ʻa e Talitali Kakaí

Neongo ko Edminia mo aú naʻe fakangatangata ʻa homa tuʻunga fakapaʻangá, naʻe ava maʻu pē ʻa homa matapaá ki homa fanga tokoua Kalisitiané. ʻI he 1955 naʻe fou mai ai ʻi Potukali ha tāimuʻa, ko hono ui ia ʻa e kau ʻevangeliō taimi-kakato ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ʻi heʻene fononga mei hono ʻapí ʻi Pelēsila ki he ʻAsemipilī fakavahaʻapuleʻanga “Puleʻanga Ikuná” ʻi Siamane. Koeʻuhi ko e ngaahi palopalema ʻi he fefonongaʻakí, naʻá ne nofo ʻi homa ʻapí ʻo feʻunga mo e māhina ʻe taha, pea ko e maʻu ʻaonga fakalaumālie moʻoni ē ko kimaua mei heʻene ʻaʻahí!

Ko e kau ʻaʻahi kehe ki homa ʻapí ʻi he taimi ko iá naʻe kau ai ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmili ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he ʻuluʻi ʻapitangá ʻi Brooklyn, Niu ʻIoke, hangē ko Hugo Riemer mo hono kaungālokí ʻa Charles Eicher. Naʻá na kai efiafi mo kimaua peá na fai ha ngaahi malanga ki he fanga tokoua Potukalí. Naʻe hangē ʻemau tatali ki he fanga kiʻi konga meʻakai fakalaumālie ifo naʻe tokonaki mai ʻe he faʻahinga ko iá ha fanga kiʻi ʻuhikiʻi moa foʻou toki fofoaʻi ʻoku fakamanga honau fanga kiʻi muʻatosí.

Naʻe toe nofo ʻi homa ʻapí ʻa e kau ʻovasia fefonongaʻaki ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová lolotonga ʻenau ngaahi ʻaʻahí. Ko ha tokotaha ʻaʻahi ʻoku taau ke manatuʻi ʻi he 1957 ko Álvaro Berecochea, ko e ʻovasia vaʻa ʻo Molokó, ʻa ia naʻe vaheʻi ke ʻaʻahi mai ki Potukali ke fakalotolahiʻi ʻa e fanga tokouá. Naʻá ne maʻu ʻa e ako tohi ʻi homa ʻapí, pea naʻá ma vili ange ke ne nofo mo kimaua ʻi he toenga ʻo hono taimi ʻi Potukalí. Naʻe tāpuakiʻi lahi mo fafangaʻi fakalaumālie kimaua lolotonga ʻene ʻaʻahi māhina ʻe taha, lolotonga ia ʻa e toe mamafa ange ʻa e sino ʻo Álvaro ko e tupu mei he feimeʻatokoni lelei ʻa siʻeku Edminia.

Ko e masiva ʻaupito, hangē ko ia naʻá ku hokosia ʻi he kei siʻí, ʻe lava ke ne tuku ha maongo loloto ʻi ha tokotaha. Ka neongo ia, naʻá ku hoko ʻo houngaʻia ko e lahi ange ʻo ʻetau foaki kia Sihova pea ki heʻene kau sevāniti anga-tonú, ko e lahi ange ia ʻo ʻene tāpuakiʻi kitautolú. Naʻe toutou maongo kiate au ʻa e moʻoniʻi meʻa ko ení ʻi heʻema fakahāhā ʻa e anga-talitali kakai ki he faʻahinga kotoa naʻá ma malava ke fai ki aí.

ʻI heʻemau fakataha-lahi ʻi Porto ʻi he 1955, naʻe fai ai ha fanongonongo fekauʻaki mo e fakataha-lahi fakavahaʻapuleʻanga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa ia naʻe teu ke fai ʻi he Yankee Stadium ʻi he Kolo Niu ʻIoké ʻi he 1958. Naʻe tuku ha puha lī meʻaʻofa ʻi he Fale Fakatahaʻanga taki taha ʻi he fonuá​—ʻa ia naʻe mātuʻaki siʻi ʻa e ngaahi Fale Fakatahaʻangá​—ke tokoni ki hono fakapaʻanga ʻa hono ʻave ʻa e kau fakafofonga Potukalí ki he fakataha-lahí. ʻE lava ke ke fakaʻuta atu ki heʻema fiefia ʻi hono fili ʻa hoku uaifí mo au ke kau ʻi he lotolotonga ʻo e kau fakafofonga ko ení? He fiefia moʻoni ko ia ke ʻaʻahi ki he ʻuluʻi ʻapitanga ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi Brooklyn lolotonga ʻa ʻema ʻi he ʻIunaite Seteté ki he fakataha-lahí!

Kātakiʻi ʻa e Fakatangá

ʻI he 1962 naʻe tapui ai ʻa e ngāue fakamalanga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi Potukali, pea ko e kau misinalé​—kau ai ʻa Eric Britten, Domenick Piccone, Eric Beveridge, mo honau ngaahi uaifí​—naʻe kapusi. Hili iá, naʻe ʻikai ke fakaʻatā kimautolu ke fai ʻemau ngaahi fakatahá ʻi he ngaahi Fale Fakatahaʻangá, ko ia naʻa mau fai fakapulipuli kinautolu ʻi he ngaahi ʻapi tāutahá; pea ʻikai ke toe malava ai ke fai ha ngaahi fakataha-lahi lalahi ʻi Potukali. Ko ia, naʻe hoko ko hoku fatongiá ia ke fokotuʻutuʻu ʻa e fefonongaʻaki ki homau fanga tokoua mo e tuofāfiné ke maʻu ʻa e ngaahi fakataha-lahi pehē ʻi he ngaahi fonua kehé.

Ke fokotuʻutuʻu ki ha fuʻu tokolahi ʻo e Kau Fakamoʻoní ke folau ki he ngaahi fonua kehé naʻe ʻikai ke faingofua. Ka, naʻe ʻaonga ʻa e feingá, ʻi he fakakaukau atu ki he ngaahi ʻaonga fakalaumālie fakaʻulia naʻe maʻu ʻe he fanga tokoua Potukalí. Ko ha meʻa naʻe hokosia fakatupu langa hake ē kiate kinautolu ke nau kau ʻi he ngaahi fakataha-lahi ʻi Suisalani, ʻIngilani, ʻĪtali, mo Falanisē! Ko e ngaahi fakataha-lahi peheé naʻe toe ʻoange ai kiate kinautolu ha faingamālie ke nau foki mai ai mo ha ngaahi tohi ki he fonuá. Lolotonga ʻa e ngaahi taʻu ko iá, naʻa mau fai ai ha ngaahi kole lahi ke lēsisita ko ha kautaha fakalotu ʻi Potukali, ka naʻe fakafisingaʻi ʻa e ngaahi kole kotoa ko ení.

Hili hono kapusi ʻo e kau misinalé ʻi he konga ki muʻa ʻo e 1962, naʻe kamata ai ʻa e kau polisi fufuú ke fakalahiʻi ʻenau feingatau ke taʻofi ʻemau ngāue fakamalangá. Naʻe puke ai ʻa e fuʻu tokolahi ʻo hotau fanga tokouá mo e tuofāfiné ʻo ʻave ki he fakamāuʻangá. Ko e ngaahi līpooti fakamoʻoni fekauʻaki mo e niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ko eni naʻe hokó naʻe pulusi ia ʻi he pepa ko ení pea ʻi hono kaungā makasiní, ʻa e Awake!a

Naʻe ʻi he haʻohaʻonga ʻo e faʻahinga ko ia naʻe tuku pilīsone ʻi he malangá ʻa e tokotaha tāimuʻa naʻá ku fakafeʻiloaki ki ai ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Koeʻuhi ko hono maʻu ʻe he kau polisí ʻa hoku tuʻasila ʻi heʻene ʻū meʻá, naʻe fekauʻi au ʻo fakaʻekeʻeke.

Ki mui ai, naʻe ʻaʻahi mai ki hoku ʻapí ʻa e ongo polisi fufū ʻe toko ua. Naʻá na faʻao fakamālohi ʻa ʻeku ngaahi tohi tokoni ako Tohitapú pea pehē ki he ngaahi tatau ʻe 13 ʻo e Tohitapú. Naʻá na hokohoko ʻena fakahohaʻá, ʻo foki ko hono tuʻo fitu fakakātoa ʻi he ngaahi taimi kehekehe ke hua ʻa homa ʻapí. ʻI he taimi taki taha, naʻá na nafuiʻaki ai kimaua ʻa e ngaahi fehuʻi.

Naʻe ui au ʻi he ngaahi taimi ke u fakamoʻoni maʻá e kaungā Fakamoʻoní ʻi he ngaahi keisi fakaefakamāuʻangá. Neongo naʻe ʻikai haʻaku tuʻunga fakaeako lahi fakaemāmani, naʻe ʻomai kiate au ʻe Sihova ʻa e ‘poto, ʻa ia ʻe ʻikai lava ke tuʻu ki ai pe tali ʻe he ngaahi filí fakataha.’ (Luke 21:15) ʻI he taimi ʻe taha naʻe mātuʻaki ofo ʻa e fakamāú ʻi heʻeku fakamoʻoní ʻo ne ʻeke mai ai pe ko e hā hono lahi ʻo e tuʻunga fakaako naʻá ku maʻú. Naʻe kata ʻa e tokotaha kotoa ʻi he loki fakamāuʻangá ʻi heʻeku tala ange naʻá ku ngata pē ʻi he kalasi hono faá.

ʻI he tupulaki ʻa e fakatangá, naʻe pehē ai pē mo e tokolahi ʻo e faʻahinga ko ia naʻa nau tali ʻa e pōpoaki ʻo e Puleʻangá. Ko ia ai, ko e tokosiʻi hifo ʻi he toko 1,300 ʻo e Kau Fakamoʻoní ʻi Potukali ʻi he 1962 naʻe tupu ia ʻo laka hake he toko 13,000 ʻi he aʻu mai ki he 1974! Lolotonga ení, ʻi Mē 1967, naʻe fakaafeʻi ai au ke ngāue ko ha ʻovasia fefonongaʻaki. ʻI he ngāue ko ení naʻá ku ʻaʻahi ai ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ke fakaivimālohiʻi fakalaumālie kinautolu.

Fiefia ʻi he Koloaʻia Lahi Tahá

ʻI Tīsema 1974, naʻá ku maʻu ai ʻa e monū ke kau ʻi he lēsisita ko ia naʻe fakalao ai ʻa e ngāue ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi Potukalí. ʻI he taʻu hono hokó ko hoku uaifí mo au naʻá ma hoko ai ko e ongo mēmipa ʻo e fāmili Pēteli ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi Estoril. Naʻe toe fakanofo ai au ke ngāue ko ha mēmipa ʻo e Kōmiti Vaʻa ʻi Potukalí.

He fiefia ē ko ia ke sio ʻi he lakalakaimonū ʻa e ngāue fakamalangá ʻi Potukalí pea ʻi he ngaahi feituʻu ʻi he malumalu ʻo hono tokangaʻi ʻe homau vaʻá! ʻOku kau ki heni ʻa ʻEngikola, ko e ʻOtu Motu ʻĀsoá, Muitolotolo Veté, Matila, mo Sao Tome mo Pilinisipe. ʻI he faai mai ʻa e ngaahi taʻú kuo fakafiefia ke sio ki he kau misinale mei Potukali kuo fekauʻi atu ke ngāue ʻi he ngaahi fonuá ni, ʻa ia ʻoku fakahāhā ai ʻa e mahuʻingaʻia lahi fakaʻulia ʻi he pōpoaki ʻo e Puleʻangá. Fakaʻuta atu ki heʻemau fiefiá he taimí ni ʻi he maʻu ʻa e kau fanongonongo ʻo e Puleʻangá laka hake ʻi he toko 88,000 ʻi he ngaahi feituʻú ni, ʻo kau ai ʻa e laka hake he toko 47,000 ʻi Potukali! Ko e maʻu Fakamanatu ʻi he ngaahi fonuá ni ʻi he 1998 naʻe tumutumuʻaki ʻa e toko 245,000, ʻi hono fakahoa atu ki he toko siʻi hifo ʻi he toko 200 ʻi he taimi naʻá ku hoko ai ko ha Fakamoʻoni ʻi he 1954.

Ko Edminia mo au ʻokú ma loto-tatau ʻaufuatō mo e tokotaha-tohi-sāme ʻo e Tohitapú ʻa ia naʻá ne pehē ko e “foʻi ʻaho ʻi ho lotoʻā [ʻo Sihová] ʻoku lelei hake ʻi ha afeʻi ʻaho ʻi ha potu ange.” (Sāme 84:10) ʻI he sio atu ki hoku ngaahi kamataʻanga masivá pea fakahoa kinautolu mo e ngaahi koloa fakalaumālie kuó u fiefia ai talu mei aí, ʻoku ou ongoʻi ʻo hangē ko ia ko e palōfita ko ʻAiseá: “Ko hoku ʻOtua koe, ʻe Sihova; te u fakahikihikiʻi ʻa e ʻAfiona; te u fakamālōʻia ho huafa; he kuo ke fai meʻa fakaofo, . . . He ko e hufanga koe ki he vaivai, ko e hufanga ki he masiva.”​—Aisea 25:​1, 4.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Sio ki he Awake! ʻo Mē 22, 1964, peesi 8-​16, mo e The Watchtower ʻo ʻOkatopa 1, 1966, peesi 581-​592.

[Fakatātā ʻi he peesi 24]

ʻI ʻolungá: Ko Tokoua Almeida ʻi Lisbon ʻi hono fanongonongo ʻa e fokotuʻutuʻu ke ʻave ha kau fakafofonga ki he fakataha-lahi ʻi he 1958 ʻi Niu ʻIoké

ʻI lotó: Ko hono fakahoko ha sīpinga ʻo e fakataha ʻa e kau sevānití ʻi he ʻAsemipilī Fakavahaʻapuleʻanga “Melino ʻi he Māmaní” ʻi Pālesi

ʻI laló: Ko e ngaahi pasi noó ʻi he teuteu ki ha fakataha-lahi fakavahe ʻi Falanisē

[Fakatātā ʻi he peesi 25]

Ko hono fai ʻa e lotu pongipongí ʻi he vaʻa ʻi Potukalí

[Fakatātā ʻi he peesi 25]

Ko e vaʻa ʻi Potukalí, naʻe fakatapui ʻi he 1988

[Fakatātā ʻi he peesi 26]

Ko e ngaahi malanga ʻa Tokoua Hugo Riemer naʻá ne fakalotolahiʻi kimautolu ʻi he taimi naʻá ne ʻaʻahi mai ai mei he Pēteli ʻi Brooklyn

[Fakatātā ʻi he peesi 26]

Mo hoku uaifí

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share