ʻOku ʻI Ai ha Fakamoʻoni Fakaʻāsioloki ʻo e ʻI Ai ʻa Sīsuú?
“HIKI ʻi he Maká ʻa e Fakamoʻoni ʻo Sīsuú.” Ko e fakahaaʻi ia ʻi he takafi ʻo e Biblical Archaeology Review (Nōvema/Tīsema 2002). Ko e takafi ko iá naʻe fakaeʻa ai ha puha hui makalahe, ko ha tauhiʻanga-hui, ʻa ia naʻe maʻu ʻi ʻIsileli. Ko e ngaahi tauhiʻanga-huí naʻe ngāueʻaki lahi ia ʻi he lotolotonga ʻo e kau Siú lolotonga ʻa e vahaʻa taimi nounou ʻi he vahaʻa ʻo e ʻuluaki senituli K.M. mo e 70 T.S. Ko e meʻa naʻá ne ʻai ʻa e tauhiʻanga-hui ko ení ke tautefito ʻa ʻene mahuʻingá ko ha tohi tongi faka-Alamea ʻi hono tafaʻaki ʻe taha. Naʻe fakahaaʻi ʻe he kau mataotaó ʻa hono ʻuhingá: “Sēmisi, foha ʻo Siosefa, ko e tokoua ʻo Sīsū.”
Fakatatau ki he Tohitapú, ko Sīsū ʻo Nasaletí naʻe ʻi ai hono tokoua ko hono hingoá ko Sēmisi ʻa ia naʻe vakai ki ai ko ha foha ia ʻo Siosefa, ko e husepāniti ʻo Melé. ʻI he taimi naʻe faiako ai ʻa Sīsū Kalaisi ʻi hono kolo tupuʻangá, naʻe ʻeke ʻe he fuʻu kau fanongo ne nau toʻoá: “ʻIkai ko e foha ʻeni ʻo e motuʻa tufunga? ʻikai ʻoku hingoa ʻene faʻe ko Mele? mo hono ngāhi tokoua, ʻikai ko Semisi mo Siosefa mo Saimone mo Siutasi? pea ko hono ngāhi tuofāfine, ʻikai ʻoku nau felemofafo kotoa pe ʻiate kitautolu?”—Mātiu 13:54-56; Luke 4:22; Sione 6:42.
ʻIo, ko e tohi tongi ʻi he tauhiʻanga-huí ʻoku feʻungamālie ia mo hono fakamatala ʻo Sīsū ʻo Nasaletí. Kapau ko e Sēmisi naʻe lave ki ai ʻi he tā tongitongí ko e tokoua faʻē-taha ia ʻo Sīsū Kalaisí, ʻe hoko leva ia ko e “fakamoʻoni fakaʻāsioloki motuʻa taha ʻo Sīsū ʻi tuʻa mei he Tohitapú,” ko e fakamatala pau ia ʻa André Lemaire, ko ha mataotao ʻi he ngaahi tā tongitongi motuʻá pea ko e faʻu-tohi ia ʻo e kupu naʻe lave ki ai ki muʻa ʻi he Biblical Archaeology Review. Ko Hershel Shanks, ʻa e ʻētita ʻo e makasiní, ʻokú ne pehē ko e tauhiʻanga-huí “ko e meʻa ia ʻoku lava ke ala ki ai mo lava ke sio ki ai ʻo aʻu ki he tokotaha mahuʻinga taha kuo faifai pea ʻaʻeva ʻi he māmaní.”
Kae kehe, ko e hingoa kotoa ʻe tolu ʻoku lava ke lau ʻi he tohi tongi ʻi he tauhiʻanga-huí naʻe lahi ia ʻi he ʻuluaki senitulí. Ko ia ʻoku malava ke pehē naʻe ʻi ai ha fāmili ʻa ia ko hono kau mēmipá naʻe kau ki ai ha Sēmisi, ko ha Siosefa, mo ha Sīsū ʻo kehe ia mei he fāmili ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku fakafuofua ʻe Lemaire: “ʻI Selusalema lolotonga ʻa e toʻutangata ʻe ua ki muʻa ʻi he 70 T.S., ngalingali naʻe ʻi ai . . . ʻa e kakai ʻe toko 20 nai ʻa ia naʻe lava ke ui ko ‘Sēmisi/Sēkope foha ʻo Siosefa ko e tokoua ʻo Sīsuú.’” Ka neongo ia, ʻokú ne ongoʻi ʻoku ʻi ai ha faingamālie peseti ʻe 90 ke pehē ai ko e Sēmisi ʻi he tauhiʻanga-huí ko e tokoua faʻē-taha ia ʻo Sīsū Kalaisí.
ʻOku ʻi ai ʻa e toe meʻa tefito ʻe taha ʻokú ne ʻai ai ʻa e niʻihi ke tui ko e Sēmisi ʻi he tā tongitongí ko e tokoua faʻē-taha ia ʻo Sīsū Kalaisí. Neongo naʻe anga-maheni ʻaki ke lave ki he tamai ʻa e tokotaha maté ʻi he ngaahi tā tongitongi peheé, naʻe tātātaha ʻaupito ke lave ai ki ha tokoua. Ko ia, ʻoku tui ai ʻa e kau mataotao ʻe niʻihi ko e Sīsū ko ení kuo pau pē ko ha taha mahuʻinga, ʻo fakatupunga ai kinautolu ke nau fakakaukau ko Sīsū Kalaisi ia, ʻa e tokotaha fokotuʻu ʻo e lotu faka-Kalisitiané.
ʻOku Alafalalaʻanga ʻa e Tauhiʻanga-Huí?
Ko e hā ʻa e tauhiʻanga-hui? Ko ha puha ia pe puha lahi ʻoku tāpuni, ʻa ia naʻe tuku ai ʻa e ngaahi hui ʻo ha tokotaha mate hili ʻa e ʻauʻaunga ʻo e sinó ʻi ha fonualoto. Naʻe kaihaʻasi ʻa e ngaahi tauhiʻanga-hui lahi mei he ngaahi feituʻu tanuʻanga takatakai ʻi Selusalemá. Ko e puha naʻe ʻi ai ʻa e tohi tongi ʻo Sēmisí naʻe ʻasi ia ʻi he māketi ʻo e ngaahi meʻa motuʻá, ʻo ʻikai mei ha feituʻu keliʻanga fakaʻofisiale. Ko e tokotaha naʻe ʻaʻana ʻa e tauhiʻanga-huí ʻoku pehē naʻá ne fakatau mai ia ʻaki ha paʻanga ʻe laui teau siʻi ʻi he 1970 tupú. Ko ia ai, ko e tupuʻanga ʻo e tauhiʻanga-huí ʻoku kei puli ia ʻi ha misiteli. “Kapau ʻoku ʻikai te ke lava ke tala ʻa e feituʻu naʻe maʻu mei ai ha meʻa naʻe faʻu mo e feituʻu naʻe ʻi ai ʻi he meimei taʻu ʻe 2,000, ʻe ʻikai lava ke ke fakangalingali ke fakafehokotaki ʻa e meʻa ko iá mo e kakai ʻoku lave nai ki aí,” ko e lau ia ʻa Palōfesa Bruce Chilton ʻo e Kolisi Bard, ʻi Niu ʻIoké.
Ke fakafepakiʻi ʻa e ʻikai ha puipuituʻa fakaʻāsiolokí, naʻe ʻave ʻe André Lemaire ʻa e puhá ki he Savea Fakaesioloki ʻa ʻIsilelí. Ko e kau fakatotolo ʻi aí naʻa nau fakapapauʻi ko e tauhiʻanga-huí naʻe ngaohi ia ʻaki ʻa e makalahé mei he senituli ʻuluaki pe ua T.S. Naʻa nau līpooti ʻo pehē “ʻoku ʻikai maʻu ai ha fakaʻilonga ʻo hano ngāueʻaki ha meʻangāue pe nāunau fakaeonopooni.” Neongo ia, ko e kau mataotao faka-Tohitapu ko ia naʻe fakaʻekeʻeke ʻe he The New York Times naʻa nau fakahaaʻi ʻa e fakakaukau “ko e fakamoʻoni fai fakatuʻunga ko ia ʻokú ne poupouʻi ha fakafehokotaki kia Sīsuú naʻe ngalingali ne mālohi ia, ka neongo ia ko ha kei fai fakatuʻunga pē ia.”
Naʻe pehē ʻe he makasini Time “ʻoku meimei ke ʻikai ha tokotaha poto ia he ngaahi ʻahó ni ʻe toe veiveiua naʻe moʻui ʻa Sīsū.” Neongo ia, ʻoku ongoʻi ʻe he tokolahi ʻoku totonu ke ʻi ai ha fakamoʻoni ke tānaki atu ki he Tohitapú fekauʻaki mo e ʻi ai ʻa Sīsuú. ʻOku totonu ke hoko ʻa e ʻāsiolokí ko e makatuʻunga ia ki he tui ʻa ha taha kia Sīsū Kalaisí? Ko e hā ʻa e fakamoʻoni ʻoku tau maʻu fekauʻaki mo e moʻoni fakahisitōlia ʻa e “tokotaha mahuʻinga taha kuo faifai pea ʻaʻeva ʻi he māmaní”?
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 3]
Toʻohema, Tauhiʻanga-hui ʻa Sēmisi: AFP PHOTO/J.P. Moczulski; toʻomataʻu, tā tongitongi: AFP PHOTO/HO