Fakafou ʻi he Tuí, Naʻe Ikunaʻi ʻe Pēlaki ha Kau Tau Mālohi
FAKAʻUTA atu kia koe tonu ʻokú ke fehangahangai mo ha kongakau ʻo ha kau sōtia fakafili. ʻOku nau fakanaunau tau ʻaki ʻa e meʻangāue fakakautau fakamuimui tahá, pea ʻoku nau tuʻu mateuteu ke ngāueʻaki ia. ʻI honau ʻaó, ko koe mo ho ngaahi kaungāmeʻá ʻoku ʻikai moʻoni hamou maluʻi.
Lolotonga ʻa e vahaʻa taimi ʻo e kau fakamaau ʻo ʻIsilelí, ko Pēlaki, Tēpola, mo e kaungā ʻIsileli ʻe toko 10,000 naʻa nau fou ʻi ha meʻa pehē naʻe hokosia. Ko e ngaahi kongakau ʻa e filí ʻa e kau Kēnaní ʻa ia naʻe taki ia ʻe ha komanitā fakakautau ko Sīsela. Ko ʻenau meʻataú naʻe kau ai ʻa e ngaahi saliote, ko e ngaahi vaʻe ʻo iá naʻe fakanaunau ʻaki ia ʻa e ngaahi mataʻi hele ukamea fakatupu mate. Ko e feituʻú ko Moʻunga Tēpoa pea mo e teleʻa tafe mālohi ʻo Kīsoní. Ko e meʻa ne hoko aí ʻoku fakaʻilongaʻi ai ʻa Pēlaki ko ha tangata ʻo e tui alafaʻifaʻitakiʻanga. Vakai angé ki he ngaahi meʻa naʻe taki atu ki he fepaki ko ení.
Tangi ʻa ʻIsileli kia Sihova
ʻOku fakamatala ʻa e tohi Fakamāú ʻo fekauʻaki mo e toutou liʻaki ʻe ʻIsileli ʻa e lotu maʻá pea mo e ngaahi nunuʻa fakatupu ʻauha ʻo e ngaahi tōʻonga ko iá. ʻI he tuʻunga taki taha, ko e kōlenga loto-moʻoni ki he meesi ʻa e ʻOtuá naʻe hoko atu ai ʻa hono fakanofo fakaʻotua ha fakamoʻui, hoko ha fakatauʻatāina pea toe fakafoʻou leva ʻa e angatuʻú. Fakatatau ki he sīpinga ko iá, “naʻe toe fai ʻe haʻa Isileli ʻa e meʻa naʻe tau kovi ki he finangalo ʻo Sihova, hili ʻa e pekia ʻa Ehuti [ko ha fakamaau naʻá ne fakahaofi kinautolu mei he fakafeʻātungia ʻa e kau Mōapé].” Ko hono moʻoní, “naʻa nau fili ʻotua foʻou.” Ko e hā e ikuʻangá? “Naʻe fakatau kinautolu ʻe he ʻEiki ki he nima ʻo Siapini koe Tuʻi Kenani, ʻa ia naʻe hau ʻi Hasoa; pea ko e kapiteni ʻoʻene tau ʻa Sisela . . . Pea tautapa ʻa haʻa Isileli kia Sihova: he naʻe ʻiate ia [Sīsela] ʻa e saliote ukamea ʻe hivangeau; pea ko e meʻa fakamamahi ʻene fakamoʻulaloa ʻa haʻa Isileli, ʻo uofulu taʻu.”—Fakamaau 4:1-3; 5:8.
Fekauʻaki mo e moʻui ʻi ʻIsilelí, ʻoku pehē ʻe he ngaahi Konga Tohitapú: “[ʻI he ngaahi ʻaho ko iá] naʻe taʻeʻuhia ʻa e ngaahi hala, pea fou ʻi he ngaahi hala vao ʻa e ngaahi fononga. Naʻe liʻaki ʻa e ngaahi malaʻe ʻo Isileli, ʻio naʻe liʻekina.” (Fakamaau 5:6, 7) Ne ilifia ʻaupito ʻa e kakaí ʻi he kau fakaʻuli saliote kumi koloa veté. “Ko e moʻui ʻa e kakaí ʻi ʻIsilelí naʻe puleʻi ia ʻe he manavaheé,” ko e lau ia ʻa ha mataotao ʻe taha, “ko e koló kotoa naʻe hā ngali mate ngūngū mo ʻikai hano maluʻi.” Ko ia, hangē ko e meʻa ne nau faʻa fai ki muʻá, naʻe tangi ʻa e kau ʻIsileli loto-siʻí kia Sihova ki ha tokoni.
Fakanofo ʻe Sihova ha Taki
Ko e fakafeʻātungia ʻa e kau Kēnaní naʻe hoko ko ha taimi ia ʻo e faingataʻa fakapuleʻanga ki ʻIsileli. Naʻe ngāueʻaki ʻe he ʻOtuá ʻa e palōfita fefine ko Tēpolá ke ne fakahaaʻi ʻene ngaahi fakamāú mo ʻene fakahinohinó. Naʻe tuku ai ʻe Sihova kiate ia ʻa e monū ʻo e ngāue ko ha faʻē fakaefakatātā ʻi ʻIsileli.—Fakamaau 4:4; 5:7.
Naʻe fekau ʻa Tēpola kia Pēlaki ʻo ne tala ange kiate ia: “ʻIkai kuo fekau ʻe he ʻEiki ko e ʻOtua ʻo Isileli, ʻo pehe, ʻAlu ʻo fakatē tau ʻi he moʻunga ko Tepoa, pea ʻalu mo koe ha toko taha mano mei haʻa Nafitalai mo haʻa Sepulone? Pea te u fakatē mai kiate koe ki he luokivai ʻo Kisoni ʻa Sisela ko e ʻeikitau ʻa Siapini, mo ʻene ngaahi saliote mo ʻene hosite; pea te u tuku ia ki ho nima.” (Fakamaau 4:6, 7) ʻI heʻene pehē ‘ʻikai kuo fekau ʻe Sihová?’ naʻe fakaʻikaiʻi mahino ai ʻe Tēpola haʻane maʻu ha tuʻunga mafai fakafoʻituitui kia Pēlaki. Naʻá ne ngāue pē ko ha fouʻanga ʻa ia naʻe ʻomai ai ha fekau fakaʻotua. Naʻe anga-fēfē ʻa e tali ʻa Pēlakí?
“Kapau te tau ō mo koe,” ko e lea ia ʻa Pēlakí, “pea te u ʻalu pe; pea kapau ʻe ʻikai te ta ō mo koe, pea ʻe ʻikai te u ʻalu.” (Fakamaau 4:8) Ko e hā ne toumoua ai ʻa Pēlaki ke tali ʻa e fatongia ne ʻomai ʻe he ʻOtuá? Naʻá ne ngāue ʻi ha founga loto-foʻi? Naʻe ʻikai te ne falala ki he ngaahi palōmesi ʻa Sihová? ʻIkai. Naʻe ʻikai fakafisi ʻa Pēlaki mei he ngāué, pea naʻe ʻikai te ne talangataʻa kia Sihova. ʻI hono kehé, naʻe fakahaaʻi ʻi heʻene talí ʻa e ngaahi ongoʻi taʻefeʻunga fekauʻaki mo hono fakahoko ʻe ia tonu ʻa e fekau ʻa e ʻOtuá. Ko e ʻi ai ʻa e fakafofonga ʻo e ʻOtuá ʻe fakapapauʻi ai ʻa e tataki fakaʻotuá pea ʻe fakafonu ai ʻiate ia mo ʻene kau tangatá ʻa e loto-falala. Ko ia, ʻi he ʻikai hoko ko ha fakaʻilonga ia ʻo e vaivaí, ko e tuʻunga naʻe fokotuʻu ʻe Pēlakí ko ha fakahaaʻi ia ʻo e tui mālohí.
Ko e tali ʻa Pēlakí ʻe lava ke fakahoa ia ki he tali ʻa Mōsese, Kitione, mo Selemaiá. Ko e kau tangatá ni naʻe ʻikai foki haʻanau loto-falala ki heʻenau malava ke fakahoko ʻa e ngaahi ngāue naʻe ʻomai ʻe he ʻOtuá. Ka koeʻuhi ko e meʻa ko iá, naʻe ʻikai vakai ai kia kinautolu ne siʻi ʻenau faitōnungá. (Ekisoto 3:11–4:17; 33:12-17; Fakamaau 6:11-22, 36-40; Selemaia 1:4-10) Pea ko e hā ʻe lava ke leaʻaki fekauʻaki mo e fakakaukau ʻa Tēpolá? Naʻe ʻikai te ne feinga ke pule. ʻI hono kehé, naʻá ne hoko ai pē ko ha sevāniti anga-fakanānā ʻa Sihova. “Seuke, te ta ō pe,” ko ʻene tala ange ia kia Pēlakí. (Fakamaau 4:9) Naʻá ne loto-lelei ke mavahe mei ʻapi—ko ha feituʻu ʻo e maluʻanga lahi angé—ke kau fakataha mo Pēlaki ki he tau naʻe maluʻaki maí. ʻOku fakahāhā ʻe Tēpola foki ʻa e tui mo e loto-toʻa.
ʻI he Tuí Naʻa Nau Muimui ʻia Pēlaki
Ko e feituʻu fakatahataha ki he kau tau ʻIsilelí ko ha moʻunga mataʻāʻā ko Tēpoa. Naʻe filiʻi lelei ʻa e feituʻú. Naʻá ne fakafofongaʻi ha feituʻu fakatahataha totonu ki he ongo matakali ʻo Nafitalai mo Sepuloné, ʻa ia naʻa nau nofo ofi ai. Ko ia, hangē ko ia ne tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá, naʻe pole ha toko taha mano—pea ko Tēpola—naʻá ne muimui hake ʻia Pēlaki ki he moʻungá ni.
Naʻe fiemaʻu ʻa e tui ʻi he tafaʻaki ʻa e faʻahinga kotoa ko ia naʻe kau mo Pēlakí. Naʻe palōmesi ʻe Sihova kia Pēlaki ʻa e ikunaʻi ʻo e kau Kēnaní, ka ko e hā ʻa e ngaahi meʻatau naʻe maʻu ʻe he kau ʻIsilelí? ʻOku pehē ʻe he Fakamaau 5:8 (PM): “Nae [ʻikai] ha mai ha fakaū be ha foi tao e taha i he toko fa mano i Isileli.” Ko ia naʻe teunga maʻamaʻa pē ʻa e kau ʻIsilelí. Naʻa mo ia, ko e taó mo e paá ʻe fakamoʻoniʻi ʻa e ʻikai ʻaupito haʻane ofi ki he ngaahi saliote taú mo e ngaahi mataʻi hele ukameá. ʻI he fanongo pē ki he ʻalu hake ʻa Pēlaki ki Moʻunga Tēpoá, naʻe fekauʻi leva ʻe Sīsela ʻi he taimi ko iá ʻa e kotoa ʻo ʻene ngaahi salioté mo e ngaahi kongakaú ki he vaitafe Kīsoní. (Fakamaau 4:12, 13) Ko e meʻa naʻe ʻikai lava ke ʻiloʻi ʻe Sīselá te ne hoko ʻo faitau mo e ʻOtua Māfimafi-Aoniú.
Ikunaʻi ʻe Pēlaki ʻa e Kau Tau ʻa Sīselá
ʻI he hoko mai ʻa e mōmeniti ʻo e fepakí, naʻe pehē ʻe Tēpola kia Pēlaki: “Tuʻu, he ko e ʻaho eni kuo tuku ai ʻe Sihova ʻa Sisela ki ho nima: ʻikai kuo muʻomuʻa atu ʻa e ʻEiki?” Naʻe pau kia Pēlaki mo ʻene kau tangatá ke nau ʻalu hifo mei he ngaahi māʻolunga ʻo Tēpoá ki he tokalelei ʻo e teleʻá, ka ʻe maʻu ai ʻe he ngaahi saliote ʻa Sīselá ha faingamālie ke fakaʻauha kinautolu. Naʻá ke mei ongoʻi fēfē kapau naʻá ke ʻi he kau tau ʻa Pēlakí? Naʻá ke mei mateuteu ke talangofua, ʻo manatuʻi ko e fakahinohinó naʻe haʻu meia Sihova? Naʻe talangofua ʻa Pēlaki mo ʻene kau tangata ʻe toko taha manó. “Pea veuveuki ʻe Sihova ʻa Sisela mo ʻene ngaahi saliote mo ʻene tau kotoa ʻaki ʻa e mata ʻo e heleta ʻi he ʻao ʻo Pelake.”—Fakamaau 4:14, 15.
ʻI he poupou ʻa Sihová, naʻe ikunaʻi ai ʻe Pēlaki ʻa e kau tau ʻa Sīselá. Ko e fakamatala ki he taú ʻoku ʻikai ke fakamatalaʻi ai ʻa e meʻa kotoa ne hokó. Kae kehe, ko e foʻi hiva ikuna ʻa Pēlaki mo Tēpolá ʻoku pehē ai ‘naʻe lōvai ʻa e langí, ʻio, ko e ngaahi ʻaó.’ ʻOku hangehangē, naʻe fakatupunga ʻe ha afā lōvai ʻa e ngaahi saliote ʻa Sīselá ke pikisia ʻi he pelepelá, ʻo ʻoange ai kia Pēlaki ʻa e faingamālié. Naʻe hoko ai ʻa e naunau ʻohofi tefito ʻa e kau Kēnaní ko ha meʻa taʻeʻaonga. Ka ki he ngaahi ʻangaʻanga ʻo e kau tangata ʻa Sīselá, ʻoku pehē ʻe he foʻi hivá: “Naʻe ʻauhia kinautolu ʻe vaitafe Kisoni.”—Fakamaau 5:4, 21.
ʻOku ala tui ki he tuʻunga ko ení? Ko e teleʻa tafe mālohi ʻo Kīsoní ko ha tokaʻanga vai, ko e takele ia ʻo ha vaitafe ʻa ia ʻoku tafe anga-maheni ai ha vai siʻisiʻi. Hili ʻa e ngaahi afaá, pe ngaahi ʻuha lōloá, ko e ngaahi vaitafe peheé ʻoku ngalingali ʻe aake fakafokifā ia ʻo tafe mālohi vave mo fakatuʻutāmaki. Lolotonga ʻa e Tau I ʻa Māmaní, ko e miniti pē ʻe 15 ʻo e tō ʻa e ʻuhá ki he kelekele ʻumea mamafa ʻo e feituʻu tatau ʻoku pehē naʻá ne fakamanamanaʻi ʻa e lavameʻa ʻa e ngaahi ngaʻunu ʻa e kau tau heka hoosi kotoa pē. Ko e ngaahi fakamatala ki he tau ʻi Moʻunga Tēpoa ʻi he vahaʻa ʻo Napoleone mo e kau Toaké ʻi ʻEpeleli 16, 1799, ʻoku līpooti ai “ko e tokolahi ʻo e kau Toaké naʻa nau melemo ʻi he feinga ke hola ʻo kolosi ʻi ha konga ʻo e tokaleleí naʻe lōmekina ʻe he vaitafe Kīsoní.”
Ko e faihisitōlia Siu ko Feleviasi Siosifasí ʻokú ne taukaveʻi ʻo pehē ʻi he teu ke fetaulaki ʻa e ongo kau tau ʻa Sīsela mo Pēlakí, “naʻe ʻalu hifo mei hēvani ha afā lahi, fakataha mo ha ʻuha mo e ʻuha ʻaisi lahi fakaʻulia, pea naʻe puhi ʻe he matangí ʻa e ʻuhá ki he mata ʻo e kau Kēnaní, ʻo ʻai ai ke fakapoʻuli honau matá, ʻo ʻikai ai ha ʻaonga kia kinautolu ʻenau ngaahi ngahaú mo e ngaahi maka taá.”
“Naʻe fai tau mei langi na, ko e ngaahi fetuʻu,” ko e fakamatala ia ʻa e Fakamaau 5:20, “mei hoʻonautolu founga naʻa nau fai tau mo Sisela.” Naʻe anga-fēfē ʻa e tauʻi ʻe he ngaahi fetuʻú ʻa Sīselá? ʻOku vakai ʻa e niʻihi ki he fakamatalá ni ko ha lave ia ki he tokoni fakaʻotuá. Ko e ngaahi fakamatala kehé ʻoku tuhu ai ki he tokoni fakaeʻāngelo, ki ha ʻuha mitioa, pe ko e fakafalala ʻa Sīsela ki he ngaahi vavalo fakaʻasitalolosia naʻe fakamoʻoniʻi ʻa ʻene halá. Koeʻuhi ʻoku ʻikai ʻomai ʻe he Tohitapú ha fakamatala ki he founga tonu ʻo e faitau ʻa e ngaahi fetuʻú ʻi he taú ni, ʻoku hā ngali feʻunga ke vakai ki he fakamatalá ko hono fakahaaʻi ia ha faʻahinga founga ʻo e kau fakaʻotua mai maʻá e kau tau ʻa ʻIsilelí. Ko e hā pē ʻa e tuʻungá, naʻe ngāue ʻaonga kakato ʻaki ʻe he kau ʻIsilelí ʻa e tuʻungá. “Ka ka tuli ʻa Pelake ki he tau saliote . . . pea naʻe to ʻa e tau kotoa ʻa Sisela ʻi he mata ʻo e heleta; naʻe ʻikai toe ha taha.” (Fakamaau 4:16) Ko e hā naʻe hoko ki he ʻeiki tau ko Sīselá?
Tō ʻa e Tokotaha Fakafeʻātungiá “ki he Nima ʻo ha Fefine”
“Ka ko Sisela,” ko e lau ia ʻa e Tohitapú, “naʻa ne [liʻaki ʻa e taú ʻo ne] hola ʻi lalo ki he teniti ʻo Siaili ko e uaifi ʻo Hepa ko e Keini: he naʻe lelei ʻa e vā ʻo Siapini ko e Tuʻi Hasoa pea mo e fale ʻo Hepa ko e haʻa Keini.” Naʻe fakaafeʻi ʻe Siaili ʻa Sīsela ongosia ki hono tēnití, ʻo ne ʻoange kiate ia ʻa e huʻakau ke ne inu, pea fakakafuʻi ia, ko ia naʻá ne tō hifo ai ʻo mohe. Naʻe hoko atu leva ʻa Siaili “ʻo ne toʻo ha faʻo ʻo e teniti, ʻo ne ala ki he hamala,” ko e ngaahi meʻa ia ʻe ngāueʻaki maʻu pē ʻe ha tokotaha nofo tēniti. “ʻO ne fakaʻeteʻete atu, ʻo ne tuki ʻa e faʻo ki hono manifinifihanga, pea naʻe ʻasi ia ki he kelekele; he naʻe maʻu pe ʻene mohe heʻene ongosia. Ko ia naʻa ne pekia.”—Fakamaau 4:17-21.
Naʻe hū leva ki tuʻa ʻa Siaili ke fakafetaulaki kia Pēlaki ʻo ne pehē ange kiate ia: “Haʻu, kau fakaha kiate koe ʻa e tangata ʻoku ke kumi ki ai.” ʻOku tānaki mai ʻe he fakamatalá: “Pea ne ʻalu ange; pea ta ko Sisela ʻoku tekefili hena kuo pekia, pea naʻe ʻi hono manifinifihanga ʻa e faʻo.” Ko ha meʻa naʻe hokosia fakatuimālohi moʻoni ē kuo pau naʻe hoko kia Pēlakí! Ki muʻa angé naʻe tala ange kiate ia ʻe he palōfita fefine ko Tēpolá: “ʻOku ʻikai ko koe te ke langilangiʻia ʻi he meʻa te ke ʻalu ke fai; koeʻuhi ʻe fakatau ʻe he ʻEiki ʻa Sisela ki he nima ʻo ha fefine.”—Fakamaau 4:9, 22.
ʻE lava ke ui ʻa e ngāue ʻa Siailí ko ha lavaki? Naʻe ʻikai ke vakai ki ai ʻa Sihova ia ʻi he founga ko iá. “Ke ne monuʻia taha ʻi he fine nofo teniti,” ko e lau ia ʻa e foʻi hiva ikuna ʻa Pēlaki mo Tēpolá. ʻOku hanga ʻe he foʻi hiva ko iá ʻo ʻai ʻa e mate ʻa Sīselá ki he tuʻunga totonú. ʻOku fakamatalaʻi ai ʻa ʻene faʻeé ʻokú ne tatali loto-moʻua ki haʻane foki mei he taú. “Ko e ha ʻoku fakatuai ai ʻene saliote ʻene haʻu?” ko ʻene ʻeké ia. Ko “hono kau fineʻeiki poto” ʻoku nau feinga ke fakanonga ʻa ʻene ngaahi ilifiá ʻaki hono tala ange kuo pau pē ʻokú ne vahe ʻa e ngaahi koloa vete ʻo e taú—ʻa e ngaahi teunga teuteuʻi fakaʻofoʻofá mo e tamaiki fefiné ki he kau tangatá. ʻOku ʻeke ʻe he kau fefiné: “‘ʻIkai kuo nau maʻu vete, pea ʻoku nau tufa? Taki taha taki ua ʻa e toʻa ʻene kaunanga [“manava,” NW; ko e foʻi lea ia ʻa e kau sōtiá ki he ngaahi sinifu naʻe maʻu pōpulá, fakamatala ʻi laló].’ ‘Ko e kofu pulepule ko e koloa ia ʻa Sisela, . . . ha taha kuo teuʻi, ha pulepule ʻe ua kuo teuʻi, ki he kia ʻo e maʻitaki.’”—Fakamaau 5:24, 28-30.
Ngaahi Lēsoni kia Kitautolu
Ko e talanoa kia Pēlakí ʻokú ne akoʻi mai kia kitautolu ʻa e ngaahi lēsoni mahuʻinga. Ko e ngaahi palopalemá mo e ʻamanaki-tōnoá ʻe pau ke ne fakavaivaiʻi ha faʻahinga pē ʻoku nau siʻaki ʻa Sihova mei heʻenau moʻuí. Ko e tauʻatāina mei he faʻahinga kehekehe ʻo e fakafeʻātungiá ʻe malava ia ki he faʻahinga ʻoku nau tafoki ʻi he fakatomala ki he ʻOtuá pea ngāueʻi ʻa e tui kiate iá. Pea ʻikai ʻoku totonu ke tau fakatupulekina ʻa e laumālie ʻo e talangofuá? Naʻa mo e taimi ʻoku hā ngali fepaki ai ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e ʻOtuá mo e fakaʻuhinga fakaetangatá, ʻe lava ke tau falala pau ko ʻene ngaahi fakahinohinó ʻoku maʻá e lelei tuʻuloa maʻu pē ia kia kitautolu. (Aisea 48:17, 18) Ko hono ngāueʻi pē ʻa e tui kia Sihova pea talangofua ki he ngaahi fakahinohino fakaʻotuá naʻe hanga ai ʻe Pēlaki ʻo ‘tulia ʻa e ngaahi matatau ʻo e mulí.’—Hepelu 11:32-34.
Ko e fakamulituku fakaueʻiloto eni ki he foʻi hiva ʻa Tēpola mo Pēlakí: “Ke pehe ʻa e ʻauha ʻo ho fili fuape, ʻe Sihova! Ka ko haʻa ʻofa ki he ʻAfiona ke nau hange ko e laʻa ʻene hopo mo hono haʻahaʻa.” (Fakamaau 5:31) He fakamoʻoniʻi ē ko e moʻoni ʻa e meʻá ni ʻi he taimi ʻe ʻomai ai ʻe Sihova ha ngataʻanga ki he māmani fulikivanu ʻa Sētané!
[Fakatātā ʻi he peesi 29]
Naʻe ngāueʻaki ʻe Sihova ʻa Tēpola ke ne fekauʻi ʻa Pēlaki
[Fakatātā ʻi he peesi 31]
Fā ʻa e ngaahi kauvai ʻo e Vaitafe Kīsoní
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 31]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Fakatātā ʻi he peesi 31]
Moʻunga Tēpoa