‘ʻEiki, Ke Ke Ako Kimautolu ki he Founga ke Fai Ai ha Lotú’
‘Naʻe lea ange ha toko taha ʻi heʻene kau akó, ʻo pehe, ʻEiki, ke ke ako kimautolu ki he founga ke fai ai ha lotú.’—LUKE 11:1.
1. Ko e hā naʻe kole ai ʻa e taha ʻo e kau ākonga ʻa Sīsuú kia Sīsū ke akoʻi kinautolu ki he founga ke lotu aí?
ʻI HE taimi ʻe taha ʻi he 32 T.S., naʻe sio ai ha ākonga ʻe taha ʻa Sīsū kiate Ia ʻokú ne lotu. Naʻe ʻikai malava ke ne ongoʻi ʻa e meʻa naʻe leaʻaki ʻe Sīsū ki heʻene Tamaí, he ʻoku ngalingali ko ha lotu fakalongolongo ia. Ka neongo ia, ʻi he ʻosi e lotu ʻa Sīsuú, naʻe pehē ange ʻe he ākongá kiate ia: ‘ʻEiki, ke ke ako kimautolu ki he founga ke fai ai ha lotú.’ (Luke 11:1) Ko e hā naʻá ne langaʻi ʻa e kole ko ʻení? Ko e lotú ko ha konga tuʻumaʻu ia ʻo e moʻui mo e founga-lotu faka-Siú. ʻOku ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ha ngaahi lotu lahi ʻi he tohi ʻo e ngaahi Sāmé mo e feituʻu kehe. Ko ia, naʻe ʻikai ko e kole ʻa e ākongá ke akoʻi ange ha meʻa naʻe ʻikai te ne ʻilo fekauʻaki mo ia pe naʻe teʻeki ai ʻaupito ke ne fai. ʻOku ʻikai ha veiveiua, naʻá ne alāanga mo e ngaahi lotu fakaeouau ʻa e kau taki lotu ʻo e lotu faka-Siú. Ka naʻá ne sio ʻeni ʻi he lotu ʻa Sīsuú, pea ʻoku hangehangē naʻá ne ongoʻi naʻe ʻi ai ha fuʻu faikehekehe lahi ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi lotu fakangalilotu ʻa e kau lāpaí pea mo e founga naʻe lotu ai ʻa Sīsuú.—Mātiu 6:5-8.
2. (a) Ko e hā ʻokú ne fakahaaʻi naʻe ʻikai ke ʻuhinga mai ʻa Sīsū kiate kitautolu ke tau toutou leaʻaki fakafoʻilea ʻa e sīpinga lotú? (e) Ko e hā ʻoku tau mahuʻingaʻia ai ʻi he ʻilo ki he founga ke lotu aí?
2 ʻI he māhina nai ʻe 18 ki muʻá, ʻi heʻene Malanga ʻi he Moʻungá, naʻe tokonaki ai ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá ha sīpinga ʻa ia ʻe fakatuʻunga ai ʻenau ngaahi lotú. (Mātiu 6:9-13) Mahalo pē ko e ākonga tefito ko ʻení naʻe ʻikai ke ʻi ai ʻi he taimi ko iá, ko ia naʻe toe lave anga-ʻofa ʻa Sīsū ki he ngaahi poini tefito ʻo e sīpinga lotu ko iá. Ko e meʻa ʻoku taau ke fakatokangaʻí ko e moʻoniʻi meʻa ko ia ʻo e ʻikai ke ne toe leaʻaki fakafoʻilea iá, ʻo fakahaaʻi ai naʻe ʻikai te ne ʻomai ha lotu fakaeouau ke laulau maʻuloto. (Luke 11:1-4) ʻI he hangē ko e ākonga ko ia naʻe ʻikai tala hingoá, ʻoku tau fiemaʻu ke akoʻi mo kitautolu foki ki he founga ke lotu aí koeʻuhí ʻe tohoakiʻi kitautolu ʻe heʻetau ngaahi lotú ke tau ofi ange ai kia Sihova. Ko ia ai, tau sivisiviʻi kakato ange ʻa e fakalea ʻo e sīpinga lotú, ʻo hangē ko ia ʻoku lēkooti ʻe he ʻapositolo ko Mātiú. ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi kole ʻe fitu, ʻa ia ko e tolu ai ʻoku fekauʻaki ia mo e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻOtuá pea ko e fā ʻoku fekauʻaki ia mo ʻetau ngaahi fiemaʻu fakamatelié mo fakalaumālié. Te tau lāulea ʻi he kupu ko ʻení ki he ʻuluaki ngaahi kole ʻe tolú.
Ko ha Tamai ʻOfa
3, 4. Ko e hā ʻoku ʻuhinga ki ai ʻi heʻetau lea kia Sihova ʻi he tuʻunga ko ‘ʻetau Tamaí’?
3 Mei he kamataʻangá, naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū ko ʻetau ngaahi lotú ʻoku totonu ke tapua mei ai ha vahaʻangatae fekoekoeʻi mo Sihova kae fakaʻapaʻapa. ʻI he lea tefito ki ha lelei maʻa ʻene kau ākongá ʻa ia naʻa nau fakatahataha ofi kiate ia ʻi he veʻe moʻungá, naʻe tala ange ʻe Sīsū kiate kinautolu ke nau lea kia Sihova ʻi he tuʻunga “ko ʻemau Tamai ʻoku ʻafio ʻi Hēvani.” (Mātiu 6:9, Kōsipeli ʻe Fā) Fakatatau ki ha mataotao ʻe taha, tatau ai pē pe naʻe lea ʻa Sīsū ʻi ha tuʻunga manakoa ʻo e lea faka-Hepeluú pe ʻi he faka-Alameá, ko e foʻi lea naʻá ne ngāueʻaki ki he “Tamai” ʻoku faʻahinga taha ia mo e ngaahi lea ʻofa ʻa ha kiʻi valevale, ‘ko ha lea ʻa ha kiʻi tama.’ Ko e lea kia Sihova ʻi he tuʻunga ko ‘ʻetau Tamaí’ ʻokú ne fakahaaʻi ha vahaʻangatae māfana mo falalaʻanga.
4 ʻI he pehē “ko ʻemau Tamai,” ʻoku tau toe fakamoʻoniʻi ai ko ha konga kitautolu ʻo ha fuʻu fāmili lahi ko e kakai tangata mo e kakai fefine ʻa ia ʻoku nau lāuʻilo kia Sihova ko e Tokotaha Foaki-Moʻuí. (Aisea 64:8; Ngāue 17:24, 28) Ko e kau Kalisitiane pani ʻe he laumālié ʻoku ohi kinautolu ko e “ngaahi foha ʻo e ʻOtua,” pea ʻoku malava ke nau “kalanga, Apa Tamai” kiate ia. (Loma 8:14, 15) Kuo hoko ʻa e laui miliona ko honau ngaahi takanga mateaki. Kuo fakatapui ʻe he faʻahingá ni ʻenau moʻuí kia Sihova pea fakaʻilongaʻi ʻenau fakatapuí ʻaki ʻa e papitaiso ʻi he vaí. Ko e “fanga sipi kehe” kotoa ko ʻení ʻoku nau malava foki ke fakaofiofi kia Sihova ʻi he huafa ʻo Sīsuú pea ui kiate Ia “ko ʻemau Tamai.” (Sione 10:16; 14:6) ʻOku malava ke tau aʻu maʻu pē ki heʻetau Tamai fakahēvaní ʻi he lotu ke fakahīkihikiʻi ia, ke fakamālō kiate ia ʻi he kotoa ʻo ʻene ngaahi fakahāhā mai kiate kitautolu ʻa e anga-leleí, pea ke ʻoatu ʻetau ngaahi kavengá kiate ia, ʻi he loto-falala ʻokú ne tokanga mai kiate kitautolu.—Filipai 4:6, 7; 1 Pita 5:6, 7.
ʻOfa ki he Huafa ʻo Sihová
5. Ko e hā ʻa e ʻuluaki kole ʻo e sīpinga lotú, pea ko e hā ʻoku feʻungamālie ai ʻení?
5 Ko e fuofua kolé ʻoku fokotuʻu ai pē ʻi he taimi ko iá ʻa e meʻa ʻoku muʻomuʻá. ʻOku fakahā ai: “Ke kei toputapu ai pē ho Huafá.” (Mātiu 6:9, KF) ʻIo, ko e fakatoputapuʻi ʻo e huafa ʻo Sihová ʻoku totonu ko e meʻa mahuʻinga tefito ia kiate kitautolú koeʻuhi ʻoku tau ʻofa kiate ia pea fehiʻa ke sio ki he luma kotoa pē kuo fai ki hono huafá. Ko e angatuʻu ʻa Sētané mo ʻene fakataueleʻi ʻa e ʻuluaki ongo meʻa fakaetangatá ke na talangataʻa kia Sihova ko e ʻOtuá naʻe lauʻikovi loi ai ʻa Hono huafá ʻi hono fehuʻia ʻa e founga naʻe ngāueʻaki ai ʻe he ʻOtuá hono tuʻunga-hau fakalevelevá. (Senesi 3:1-6) ʻIkai ko ia pē, ʻi he faai mai ʻa e ngaahi senitulí, kuo hoko ʻo lumaʻi ai ʻa e huafa ʻo Sihová ʻi he ngaahi tōʻonga mo e ngaahi akonaki fakamā ʻa e faʻahinga ʻoku nau taku ʻoku nau fakafofongaʻi iá.
6. Ko e hā ʻe ʻikai ke tau faí kapau ʻoku tau lotu ke fakatoputapuʻi ʻa e huafa ʻo Sihová?
6 Ko ʻetau lotu ke toputapu ʻa e huafa ʻo Sihová ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e tafaʻaki ʻoku tau tuʻu aí ʻi he ʻīsiu fekauʻaki mo e tuʻunga-hau fakalevelevá—ʻo poupou kakato ki he totonu ʻa Sihova ke pule ki he ʻunivēsí. ʻOku fiemaʻu ʻe Sihova ʻa e ʻunivēsí ke nofoʻi ʻe he ngaahi meʻa fakatupu ʻatamai poto ʻa ia ʻoku nau anganofo loto-lelei mo fiefia ki hono tuʻunga-hau māʻoniʻoní koeʻuhi ʻoku nau ʻofa kiate ia mo ʻofa ki he meʻa kotoa ʻoku fakafofongaʻi ʻe hono huafá. (1 Kalonikali 29:10-13; Sāme 8:1; 148:13) Ko ʻetau ʻofa ki he huafa ʻo Sihová te ne tokoniʻi kitautolu ke tau fakaʻehiʻehi mei hono fai ha meʻa pē te ne ʻomai nai ha luma ki he huafa māʻoniʻoni ko iá. (Isikeli 36:20, 21; Loma 2:21-24) Koeʻuhi ko e melino ʻa e ʻunivēsí mo e kau nofo aí ʻoku fakatuʻunga ʻi hono fakatoputapuʻi ʻo e huafa ʻo Sihová mo e anganofo anga-ʻofa ki hono tuʻunga-haú, ko ʻetau lotu “ke toputapu ai pē ho Huafá” ko ha fakahā ia ʻo ʻetau loto-falala ʻe fakahoko ʻa e taumuʻa ʻa Sihová ki hono fakahīkihikiʻí.—Isikeli 38:23.
Ko e Puleʻanga ʻa Ia ʻOku Tau Lotu ki Aí
7, 8. (a) Ko e hā ʻa e Puleʻanga ko ia naʻe akoʻi mai ʻe Sīsū kiate kitautolu ke tau lotu ki aí? (e) Ko e hā ʻoku tau ako fekauʻaki mo e Puleʻanga ko ʻení ʻi he tohi ʻa Tanielá mo e tohi Fakahaá?
7 Ko e kole hono ua ʻi he sīpinga lotú ko ʻeni: “Ke hoko mai ho Puleʻangá.” (Mātiu 6:10, KF) ʻOku fekauʻaki vāofi ʻa e kole ko ʻení mo e kole ki muʻá. Ko e meʻangāue ʻa Sihova ki hono fakatoputapuʻi hono huafa māʻoniʻoní ko e Puleʻanga Faka-Mīsaiá, ʻene founga-pule fakahēvaní, ʻa ia ko hono ʻAló, ʻa Sīsū Kalaisi, ʻa e Tuʻi fakanofo totonu aí. (Sāme 2:1-9) ʻOku fakamatalaʻi ʻe he kikite ʻa Tanielá ʻa e Puleʻanga Faka-Mīsaiá ko “ha maka” naʻe tā mei ha “moʻunga.” (Taniela 2:34, 35, 44, 45) ʻOku fakafofongaʻi ʻe he moʻungá ʻa e tuʻunga-hau fakaleveleva ʻo Sihová, ko ia ko e maka ko e Puleʻangá ko ha fakahāhā foʻou ia ʻo e tuʻunga-pule fakaleveleva ʻo Sihová. Ko ia ai, ʻi he kikité, ko e maká ‘ʻoku hoko ko e fuʻu moʻunga, pea ʻoku fonu ai ʻa mamani,’ ʻo fakahaaʻi ai ʻe fakafofongaʻi ʻe he Puleʻanga Faka-Mīsaiá ʻa e tuʻunga-hau fakaʻotuá ʻi hono puleʻi ʻo e māmaní.
8 ʻOku kau fakataha mo Kalaisi ʻi he founga-pule Puleʻanga ko ení ʻa e faʻahinga kehe ʻe toko 144,000, “naʻe fakatau mei he kakai” ke nau pule fakataha mo ia ko e ngaahi tuʻi mo e kau taulaʻeiki. (Fakahā 5:9, 10; 14:1-4; 20:6) ʻOku lave ʻa Taniela ki he faʻahinga ko ʻení ko e “kakai maonioni ae Fugani Maoluga,” ʻa ia, ʻi he fakataha mo Kalaisi ko honau ʻUlú, ʻoku nau maʻu ʻa e “buleaga moe bule, bea moe nāunāu oe buleaga i he lalo lagi kotoabe . . . ko [honau] buleaga koe buleaga taegata, bea e tauhi mo talagofua kiate [kinautolu] ae gaahi bule kotoabe.” (Taniela 7:13, 14, 18, 27, PM) Ko e fakamatala feʻungamālie ʻeni ʻo e founga-pule fakahēvani ko ia naʻe akoʻi ʻe Kalaisi ki hono kau muimuí ke nau lotu ki aí.
Ko e Hā ke Kei Kole Ai ke Hoko Mai ʻa e Puleʻangá?
9. Ko e hā ʻoku feʻungamālie ai kiate kitautolu ke tau lotu ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ke hoko maí?
9 ʻI heʻene sīpinga lotú, naʻe akoʻi ai ʻe Kalaisi kitautolu ke tau lotu ke hoko mai ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Ko e fakahoko ʻo e kikite ʻa e Tohi Tapú ʻoku fakahaaʻi ai naʻe fokotuʻu ʻa e Puleʻanga Faka-Mīsaiá ʻi hēvani ʻi he 1914.a Ko ia ai, ʻoku kei feʻungamālie kiate kitautolu ke lotua ʻa e Puleʻanga ko iá ke “hoko mai”? ʻAupito. He ʻi he kikite ʻa Tanielá, ko e Puleʻanga Faka-Mīsaiá, ʻoku fakatātaaʻi ʻe ha maká, ʻoku ʻi ha tuʻunga fepaki fakahangatonu ia mo e ngaahi founga-pule fakapolitikale fakaetangatá, ʻoku fakatātaaʻi ʻe ha fuʻu ʻīmisí. ʻE toki hoko mai ʻa e maká ki he ʻīmisi ko iá, ʻo taaʻi ʻa ia ʻe hoko ai ia ʻo efuefu. ʻOku pehē ʻe he kikite ʻa Tanielá: “Ko hono pule ʻe ʻikai tuku ki ha kakai kehe: ka te ne laiki mo fakaʻauha ʻa e ngaahi puleʻanga ko ia, kae tuʻu pe ia ʻo taʻengata.”—Taniela 2:44.
10. Ko e hā ʻoku tau fakaʻamu ai ki he hoko mai ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá?
10 ʻOku tau fakaʻamu ke sio ki he hoko mai ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ki he ngaahi meʻa ʻo e fokotuʻutuʻu fulikivanu ʻa Sētané koeʻuhi ʻe iku ai ʻa e meʻá ni ki hono fakatoputapuʻi ʻa e huafa māʻoniʻoni ʻo Sihová pea mo hono toʻo atu ʻa e kau fakafepaki kotoa ki he tuʻunga-haʻu fakaʻotuá. ʻOku tau lotu tōtōivi: “Ke hoko mai ho Puleʻangá,” pea fakataha mo e ʻapositolo ko Sioné, ʻoku tau pehē: “ʻEmeni. ʻEiki Sisu, ke ke haʻele mai.” (Fakahā 22:20) ʻIo, ʻofa ke hoko mai ʻa Sīsū ʻo fakatoputapuʻi ʻa e huafa ʻo Sihová pea fakatonuhiaʻi ʻa Hono tuʻunga-haú, koeʻuhi ke lava ʻo hoko moʻoni ai ʻa e ngaahi lea ʻa e tokotaha-tohi-sāmé: “Koeuhi ke ilo e he kakai ko koe, ko ho huafa oou ko Jihova, koe Fugani Maoluga i mamani kotoabe.”—Sāme 83:18, PM.
“Ke Fai Ho Finangaló”
11, 12. (a) Ko e hā ʻoku tau kole ki aí ʻi he taimi ʻoku tau lotu ai ki he finangalo ʻo e ʻOtuá ke ‘fai ʻi māmani, ʻo hangē ko ia ʻoku fai ʻi Hēvaní’? (e) Ko e hā ʻoku toe ʻuhinga ki ai ʻa ʻetau lotu ke fai ʻa e finangalo ʻo Sihová?
11 Naʻe hoko atu ʻa Sīsū ʻi hono akoʻi ʻene kau ākongá ke nau lotu: “Ke fai ho finangaló ʻi māmani, ʻo hangē ko ia ʻoku fai ʻi Hēvaní.” (Mātiu 6:10, KF) Naʻe hoko mai ʻa e ʻunivēsí ʻo ʻi aí koeʻuhi ko e finangalo ʻo Sihová. ʻOku kalanga ʻa e ngaahi meʻa fakatupu mālohi fakahēvaní: “Tāu pē Koe, ʻa e ʻAfiona ko homau ʻOtua, ke lau ki ai ʻa e kololia, mo e fakaʻapaʻapa, mo e mafai: he ko koe ia naʻa ke ngaohi ʻa e meʻa kotoa pē, pea naʻa nau ʻi ai, pea naʻe ngaohi kinautolu, koeʻuhi pē ko ho finangalo ia.” (Fakahā 4:11) ʻOku ʻi ai ʻa e taumuʻa ʻa Sihova ki he “ngaahi meʻa ʻoku ʻi he langi, mo e ngaahi meʻa ʻoku ʻi mamani.” (Efeso 1:8-10) ʻI he lotu ke hoko ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá, ko hono moʻoní, ʻoku tau kole kia Sihova ke fakahoko ʻene taumuʻá. ʻIkai ngata aí, ʻoku tau fakahāhaaʻi ai ʻoku tau fakaʻamu ke sio ki hono fai ʻa e finangalo fakaʻotuá ʻi he kotoa ʻo e ʻunivēsí.
12 ʻI he lotu ko ʻení ʻoku tau toe fakahāhaaʻi ai ʻetau loto-lelei ke liliu ʻetau moʻuí ki he finangalo ʻo Sihová. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Ko ʻeku meʻakai e, ko e tuli ke fai ʻa e finangalo ʻo ia naʻa ne fekau mai au, pea ke fakaʻosi haʻána ngaue.” (Sione 4:34) Hangē ko Sīsuú, ʻi he tuʻunga ko e kau Kalisitiane fakatapuí, ʻoku tau fiefia ʻi hono fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá. Ko ʻetau ʻofa kia Sihova mo hono ʻAló ʻokú ne ueʻi ai kitautolu ke tau moʻui ʻaki ʻetau moʻuí ʻo ‘ʻoua ʻe toe moʻuiʻaki ʻa e ngaahi holi ʻa e tangatá, ka ke moʻuiʻaki ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá.’ (1 Pita 4:1, 2; 2 Kolinito 5:14, 15) ʻOku tau feinga ke fakaʻehiʻehi mei hono fai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tau ʻilo ʻoku fepaki mo e finangalo ʻo Sihová. (1 Tesalonaika 4:3-5) ʻI hono maʻu mai ʻa e taimi ki he lau Tohi Tapú mo e akó, ʻoku tau “hokohoko atu [ai] ʻi hono ʻiloʻi ʻa e finangalo ʻo Sihová,” ʻa ia ʻoku kau ai ʻetau kau longomoʻui ʻi hono malangaʻi “ʻa e ongoongolelei ko eni ʻo e puleʻanga.”—Efeso 5:15-17, NW; Mātiu 24:14.
Finangalo ʻo Sihová ʻi Hēvani
13. Naʻe anga-fēfē hono fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá ʻo fuoloa ia ki muʻa pea toki hoko ʻa e angatuʻu ʻa Sētané?
13 Naʻe fakahoko ʻa e finangalo ʻo Sihová ʻi hēvani ʻo fuoloa ia ki muʻa pea toki angatuʻu ʻa e taha ʻo hono ngaahi foha laumālié ʻo hoko ko Sētané. ʻOku fakatātaaʻi mai ʻe he tohi ʻa Palovepí ʻa e ʻAlo ʻuluaki-fakatupu ʻo e ʻOtuá ʻi he tuʻunga ko e fakasino mai ia ʻo e potó. ʻOkú ne fakahaaʻi mai ʻo pehē ʻi ha taimi ʻikai ala fakafuofuaʻi, ko e ʻAlo tofu-pē-taha-ne-fakatupu ʻo e ʻOtuá naʻá ne “fiefia ʻi hono ʻao he taimi kotoa pe,” ʻo fiefia ke fai ʻa e finangalo ʻo ʻene Tamaí. Faifai atu pē, naʻá ne hoko ko e “tufunga lahi” ʻa Sihova ʻi hono fakatupu ʻa e meʻa kotoa pē “ʻi he langi mo e meʻa ʻi mamani, ʻa e meʻa hamai mo e meʻa taʻehamai.” (Palovepi 8:22-31; Kolose 1:15-17) Naʻe ngāueʻaki ʻe Sihova ʻa Sīsū ko ʻene Folofola, pe Tangata-Lea.—Sione 1:1-3.
14. Ko e hā ʻoku malava ke tau ako mei he Sāme 103 fekauʻaki mo e founga ʻoku fakahoko ai ʻe he kau ʻāngeló ʻa e finangalo ʻo Sihová ʻi hēvaní?
14 ʻOku fakahā ʻe he tokotaha-tohi-sāmé ko e tuʻunga-hau ʻo Sihová ʻoku māʻolunga taha ia pea ʻoku ʻi ai ʻa e fuʻu kau ʻāngelo tokolahi ʻoku nau fakafanongo ki heʻene ngaahi folofola ʻo e fakahinohinó pea ki heʻene ngaahi fekaú. ʻOku tau lau: “Kuo fokotuʻu ʻe Sihova hono taloni ʻi he ngaahi langi na; pea ʻoku pule ʻe hono puleʻanga ki he meʻa kotoa. Fakafetaʻi kia Sihova, ʻa ʻene kau angelo na, haʻa toʻa kaukaua ʻoku fai ʻene ngaahi lea, hoʻomou fanongo tonu ʻene folofola. Fakafetaʻi kia Sihova, ʻa ʻene ngaahi hosite kotoa; ʻa ʻene kau ngaue ʻoku mou fakahoko hono finangalo na. Fakafetaʻi kia Sihova, ʻa ʻene ngaue fulipe, ʻi he potu kotoa pe ʻoku kau ki heʻene pule [pe tuʻunga-haú].”—Sāme 103:19-22.
15. Naʻe anga-fēfē kaunga ʻa hono maʻu ʻe Sīsū ʻa e mafai ʻo e Puleʻangá ki hono fai ʻo e finangalo ʻo e ʻOtuá ʻi hēvaní?
15 ʻI he hili ʻene angatuʻú, naʻe kei ʻalu pē ʻa Sētane ki hēvani, hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻi he tohi ʻa Siopé. (Siope 1:6-12; 2:1-7) Kae kehe, naʻe kikiteʻi ʻi he tohi Fakahaá ʻe hoko mai ʻa e taimi ʻa ia ʻe kapusi hifo ai ʻa Sētane mo ʻene kau tēmenioó mei hēvani. ʻOku hā mahino naʻe hoko mai ʻa e taimi ko iá ʻi he hili pē ʻa e taimi siʻi mei hono maʻu ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e mafai ʻo e Puleʻangá ʻi he 1914. Talu mei he taimi ko iá, mo e ʻikai ha toe feituʻu ki he kau angatuʻu ko iá ʻi hēvani. ʻOku fakangatangata kinautolu ki he feituʻu ʻo e māmaní. (Fakahā 12:7-12) ʻOku ʻikai ʻaupito ke toe fanongoa ha leʻo ʻo e fakakikihi ʻi hēvani, ko e ngaahi leʻo pē ʻoku kau fakataha ʻi he fakavīkivikiʻi “ʻa e Lami,” ʻa Kalaisi Sīsū, pea ʻi he fakahīkihiki anganofo kia Sihová. (Fakahā 4:9-11) ʻOku lolotonga fakahoko moʻoni ʻa e finangalo ʻo Sihová ʻi hēvani.
Finangalo ʻo Sihová ki he Māmaní
16. ʻOku anga-fēfē ʻa e fepaki ʻa e sīpinga lotú mo e akonaki ʻa e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ʻo fekauʻaki mo e ʻamanaki ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá?
16 ʻOku fakamavaheʻi ʻe he ngaahi siasi ia ʻo e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ʻa e māmaní mei he ngaahi taumuʻa ʻa e ʻOtuá, ʻo taukaveʻi ko e kakai lelei kotoa pē ʻoku nau ʻalu ki hēvani. Ka naʻe akoʻi kitautolu ʻe Sīsū ke tau lotu: “Ke hoko mai ho Puleʻangá. Ke fai ho finangaló ʻi māmani, ʻo hangē ko ia ʻoku fai ʻi Hēvaní.” (Mātiu 6:10, KF) ʻE lava ke pehē, ʻi ha foʻi loi fakaʻaufuli, ko hono fakalūkufuá ko e finangalo ʻo Sihová ʻoku lolotonga fakahoko ia he ʻahó ni ʻi ha māmani ʻoku maumauʻi ʻe he fakamālohí, fakamaau taʻetotonú, mahamahakí, mo e maté? ʻIkai ʻaupito! Ko ia ai, ʻoku totonu ke tau lotu tōtōivi ki he finangalo ʻo e ʻOtuá ke fai ʻi he māmaní, ʻo fehoanaki mo e talaʻofa naʻe lēkooti ʻe he ʻapositolo ko Pitá: “ʻOku tau ʻamanaki ki ha ngaahi langi foʻou [ko e founga-pule Puleʻanga Faka-Mīsaiá ʻia Kalaisi] mo ha fonua foʻou [ko ha sōsaieti fakaetangata māʻoniʻoni], ʻa ia ʻoku nofoʻanga ai ʻa maʻoniʻoni.”—2 Pita 3:13.
17. Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻa Sihova ki he māmaní?
17 Naʻe ʻi ai ha taumuʻa ʻa Sihova ʻi hono fakatupu ʻa e māmaní. Naʻá ne fakamānavaʻi ʻa e palōfita ko ʻAiseá ke ne tohi: “Ko e folofola eni ʻa Sihova, ʻa e ʻAfio naʻe fakatupu ʻa e ngaahi langi (ko Elohimi ia), ʻa e ʻAfio naʻa ne faʻu ʻa e fonua mo ngaohi ia; (ko ia naʻa ne teu ia, naʻe ʻikai te ne fakatupu ia ke maomaonganoa, naʻa ne faʻu ia ke nofoʻanga:) ko Sihova au, pea ʻoku ʻikai mo ha taha.” (Aisea 45:18) Naʻe tuku ʻe he ʻOtuá ʻa e ʻuluaki ongo meʻa fakaetangatá ʻi ha ngoue palataisi pea fakahinohino kiate kinaua: “Mo fakatupu, mo fakatokolahi, mo fakafonu ʻa mamani, pea ikuna ia.” (Senesi 1:27, 28; 2:15) ʻOku mātuʻaki hā mahino, ko e taumuʻa ʻa e Tokotaha-Fakatupú ke nofoʻi ʻa e māmaní ʻe ha matakali haohaoa ʻo e faʻahinga māʻoniʻoni ʻo e tangatá ʻa ia ʻoku nau anganofo fiefia ki he tuʻunga-hau ʻo Sihová pea moʻui taʻengata ʻi he Palataisi naʻe talaʻofa ʻe Kalaisí.—Sāme 37:11, 29; Luke 23:43.
18, 19. (a) Ko e hā kuo pau ke fai ki muʻa pea fakahoko kakato ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi tafaʻaki kehe ʻo e sīpinga lotu ʻa Sīsuú ʻe sivisiviʻi ʻi he kupu hoko maí?
18 Ko e taumuʻa ʻa Sihova fekauʻaki mo e māmaní ʻe ʻikai ʻaupito malava ke fakahoko kakato ia lolotonga ʻoku nofoʻi ʻa e māmaní ʻe he kakai tangata mo e kakai fefine ʻoku nau fakafepaki ki hono tuʻunga-haú. ʻI hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi kongakau laumālie mālohi ʻi he malumalu ʻo e tuʻunga-taki ʻa Kalaisí, ʻe hanga ʻe he ʻOtuá ʻo “fakaʻauha ʻakinautolu ʻoku fakaʻauha ʻa e fonua.” Ko e fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻa fulikivanu fakakātoa ʻa Sētané, fakataha mo hono lotu loí, kau politiki kākaá, tuʻunga fakakomēsiale mānumanu mo taʻefaitotonú, mo e tuʻunga fakakautau fakaʻauhá, ʻe tafiʻi atu ʻo taʻengata. (Fakahā 11:18; 18:21; 19:1, 2, 11-18) ʻE hoko ai ʻo fakatonuhiaʻi ʻa e tuʻunga-hau ʻo Sihová pea fakatoputapuʻi hono huafá. Kātoa ʻa e meʻá ni ʻoku tau lotu ki ai ʻi he taimi ʻoku tau pehē ai: “Ko ʻemau Tamai koe ʻoku ʻafio ʻi Hēvani, Ke kei toputapu ai pē ho Huafá, Ke hoko mai ho Puleʻangá. Ke fai ho finangaló ʻi māmani, ʻo hangē ko ia ʻoku fai ʻi Hēvaní.”—Mātiu 6:9, 10, KF.
19 Kae kehe, ʻi heʻene sīpinga lotú, naʻe fakahāhaaʻi ai ʻe Sīsū ʻoku malava ke tau lotu fekauʻaki mo e ngaahi meʻa fakafoʻituituí foki. Ko e ngaahi tafaʻaki ko ʻeni ʻo ʻene fakahinohino ʻi he lotú ʻe sivisiviʻi ia ʻi he kupu hoko maí.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Sio ki he vahe 6 ʻo e tohi Pay Attention to Daniel’s Prophecy!, ko e pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
ʻI he Fakamanatú
• Ko e hā ʻoku feʻungamālie ai kiate kitautolu ke tau lea kia Sihova ʻo pehē “ko ʻemau Tamai”?
• Ko e hā ʻoku mahuʻinga tefito ai kiate kitautolu ke tau lotu ke toputapu ʻa e huafa ʻo Sihová?
• Ko e hā ʻoku tau lotu ai ke hoko mai ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá?
• Ko e hā ʻoku fakahuʻunga ki ai ʻa ʻetau lotu ke fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní ʻo hangē ko ia ʻi hēvaní?
[Fakatātā ʻi he peesi 9]
Naʻe kehekehe lahi ʻa e ngaahi lotu ʻa Sīsuú mei he ngaahi lotu fakangalilotu ʻa e kau Fālesí
[Fakatātā ʻi he peesi 10]
ʻOku lotu ʻa e kau Kalisitiané ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ke hoko mai, ke fakatoputapuʻi hono huafá, pea ke fai hono finangaló