Talanoa ki he Moʻuí
Mei he Ngaahi Pilīsone Fakapoʻulí ki he ʻOtu Moʻunga Suisalaní
FAKAMATALA FAI ʻE LOTHAR WALTHER
Hili ʻa e fakamoleki ʻa e taʻu lōloa ʻe tolu ʻi he fanga kiʻi pilīsone fakapoʻuli ʻo e ngaahi pilīsone Kominiusi ʻo Siamane Hahaké, naʻá ku vēkeveke ʻaupito ke maʻu ʻa e tauʻatāina fakaivifoʻou mo e feohi māfana ʻa hoku fāmilí.
KAE KEHE, naʻe ʻikai te u mateuteu ki he sio mataʻi puputuʻu ʻa hoku foha taʻu ono ko Johannes. ʻI he taʻu ʻe tolu ki muʻa ʻi heʻene moʻuí, naʻe ʻikai te ne sio ai ki heʻene tamaí. Kiate iá, ko ha sola fakaʻaufuli au.
ʻI he ʻikai hangē ko hoku fohá, naʻá ku maʻu ʻa e feohi ʻofa ʻa ʻeku ongo mātuʻá. Naʻe ʻi ai ha ʻatimosifia māfana ʻi homau ʻapí ʻi Chemnitz, Siamane, ʻa ia naʻe fāʻeleʻi ai au ʻi he 1928. Naʻe mātuʻaki fakahaaʻi ʻe heʻeku tamaí ʻa ʻene taʻefiemālie ʻi he lotú. Naʻá ne manatuʻi ʻi he lolotonga ʻa e Tau I ʻa Māmaní, ko e kau sōtia “Kalisitiane” ʻi he ongo faʻahí taki taha naʻa nau lea talamonū “Ke Mou Maʻu ha Kilisimasi Fiefia” ki he faʻahinga ʻi he faʻahi ʻe tahá ʻi Tīsema 25, pea toe foki pē ki he fetāmateʻakí ʻi he ʻaho hoko maí. Kiate ia, ko e lotú ʻa e founga kovi taha ʻo e mālualoí.
Fetongi ʻe he Tuí ʻa e ʻAmanaki Tōnoá
Ko e meʻa fakafiefiá, naʻe ʻikai te u hokosia e siva pehē ʻa e ʻamanakí. Naʻe ngata ʻa e Tau II ʻa Māmaní ʻi he taimi naʻá ku taʻu 17 aí, pea naʻe mālō pē ʻeku hao mei hono ui ʻi he sōtiá. Neongo ia, naʻá ku mamahi ʻi he ngaahi fehuʻi fakahohaʻa hangē ko ení ‘Ko e hā hono ʻuhinga ʻo e tāmaté kotoa? Ko hai ʻe lava ke u falala ki aí? Ko fē ʻe lava ke u maʻu mei ai ʻa e maluʻanga moʻoní?’ Ko Siamane Hahake, ʻa ia naʻa mau nofo aí, naʻe hoko ia ʻo ʻi he malumalu ʻo e pule ʻa e Sovietí. Ko e ngaahi fakakaukau faka-Kominiusi ʻo e fakamaau totonú, tuʻunga tataú, fāʻūtahá mo e ngaahi vahaʻangatae melinó naʻe fakamānako ia ki he faʻahinga ʻa ia naʻa nau ongosia ʻi he ngaahi haʻahaʻa ʻo e taú. Naʻe vave ʻa hono ʻai ke tōnoa lahi ʻa e ʻamanaki ʻa e faʻahinga loto-moʻoni tāutaha ko ení—ʻi he taimi ko iá, ʻikai ʻe he lotú, ka ʻe he politikí.
ʻI he lolotonga ʻeku kumi ki ha ngaahi tali mohu ʻuhinga fakafoʻituituí, naʻe lea mai ai kiate au ʻa e taha ʻo e fanga taʻokete ʻo ʻeku faʻeé, ʻa ia ko e taha ia ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ʻo fekauʻaki mo ʻene tuí. Naʻá ne ʻomai kiate au ha tohi makatuʻunga ʻi he Tohi Tapú ʻa ia naʻá ne ueʻi au ke u lau—ko e ʻuluaki taimí ia—ʻa e vahe kotoa hono 24 ʻo e Mātiú Mt 24. Naʻe maongo kiate au ʻa e ngaahi fakamatala ʻuhinga lelei mo fakatuipau naʻe ʻomai ʻi he tohí, ʻi hono fakaʻilongaʻi ʻa hotau taimí ko e “faka ʻosi ʻo e kuonga” pea fakahaaʻi ʻa e tupuʻanga tefito ʻo e ngaahi palopalema ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá.—Mātiu 24:3; Fakahā 12:9.
Naʻe vave ʻa ʻeku maʻu ʻa e ʻū tohi lahi ange ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, pea ʻi heʻeku vēkeveke lau iá, naʻá ku ʻiloʻi ai kuó u maʻu ʻa e moʻoni naʻá ku fekumi mātuʻaki fakamātoato ki aí. Naʻe fakafiefia ke ʻiloʻi kuo fakanofo ʻa Sīsū Kalaisi ʻi hēvani ʻi he 1914, pea ʻe vave ke ne fakavaivaiʻi ʻa e ngaahi ʻelemēniti taʻefakaʻotuá koeʻuhi ke ʻomai ʻa e ngaahi tāpuaki ki he faʻahinga talangofua ʻo e tangatá. Kiate au, ko e toe ʻilo lahi ʻe taha ko hono mahinoʻi māʻalaʻala ko ia ʻa e huhuʻí. Naʻá ne tokoniʻi au ke u hanga kia Sihova ko e ʻOtuá ʻi he lotu fakamātoato, ʻo kole ki heʻene fakamolemolé. Naʻe maongo loloto kiate au ʻa e fakaafe anga-ʻofa ʻoku maʻu ʻi he Semisi 4:8: “ʻUnuʻunu atu ki he ʻOtua, pea ʻe ʻunuʻunu mai ia kiate kimoutolu.”
Neongo ʻa ʻeku loto-māfana faivelenga ki heʻeku tui toki maʻu foʻoú, ko ʻeku ongo mātuʻá mo hoku tuofefiné naʻa nau ʻuluaki toumoua ke tali ʻa e meʻa naʻá ku tala ange kia kinautolú. Kae kehe, naʻe ʻikai hōloa ʻi he meʻá ni ʻa ʻeku holi ke maʻu ʻa e ngaahi fakataha faka-Kalisitiané ʻa ia naʻe fai ofi ki Chemnitz ʻe ha kiʻi kulupu ʻo e Kau Fakamoʻoní. Ko ha fakaʻohovale ē kiate au, naʻe ʻalu mo au ʻa ʻeku ongo mātuʻá mo hoku tuofefiné ki he ʻuluaki fakatahá! Ko e taimi momoko ia ʻo e 1945/46. Ki mui ai, ʻi he taimi naʻe fokotuʻu ai ha kulupu ako Tohi Tapu ʻi Harthau, ʻa ia naʻa mau nofo aí, naʻe kamata ke maʻu tuʻumaʻu ia ʻe hoku fāmilí.
“Ko e Tamasiʻi Pe Au”
Ko hono ako ʻa e ngaahi moʻoni Fakatohitapu mahuʻingá pea mo e feohi tuʻumaʻu mo e kakai ʻa Sihová naʻe ueʻi ai au ke fakatapui ʻa ʻeku moʻuí kia Sihova, pea naʻá ku papitaiso ʻi Mē 25, 1946. Naʻá ku fiemālie lahi, naʻe toe fakalakalaka fakalaumālie ʻa e ngaahi mēmipa ʻo hoku fāmilí, pea naʻe faifai pē ʻo nau hoko kotoa ʻa e toko tolú ko e Kau Fakamoʻoni faitōnunga. Ko hoku tuofefiné ʻoku kei hoko pē ko ha mēmipa longomoʻui ʻi he taha ʻo e ngaahi fakatahaʻanga ʻi Chemnitz. Ko ʻeku faʻeé mo ʻeku tamaí naʻá na ngāue mateaki ʻo aʻu ki heʻena maté ʻi he 1965 mo e 1986.
ʻI he māhina ʻe ono hili ʻa ʻeku papitaisó, naʻá ku kamata ngāue ai ko ha tāimuʻa makehe. Naʻe fakaʻilongaʻi ʻe he meʻá ni ʻa e kamataʻanga ʻo ha taimi ʻo e ngāue ʻi he kotoa ʻo e moʻuí “ʻi he faingamalie mo e ʻikai ha faingamalie.” (2 Timote 4:2) Naʻe vave ʻa e ala maʻu ʻa e ngaahi faingamālie ki he ngāué. Naʻe ʻi ai ha fiemaʻu ki ha kau ʻevangeliō taimi-kakato ʻi ha feituʻu mamaʻo ʻi he fakahahake ʻo Siamané. Naʻe tohi kole ai ha tokoua pea mo au ki he ngāue ko ení, ka naʻá ku ongoʻi naʻe ʻikai haʻaku taukei pe matuʻotuʻa ki ha ngāue fua fatongia pehē. Koeʻuhi naʻá ku taʻu 18 pē, naʻá ku maʻu ʻa e ngaahi ongoʻi tatau mo Selemaia: “ʻOiaue, . . . Sihova, meʻa mai ʻoku ʻikai te u poto ʻi he lea: he ko e tamasiʻi pe au.” (Selemaia 1:6) Neongo ʻa ʻeku ngaahi ongoʻi veiveiuá, ko e fanga tokoua fua fatongiá naʻa nau fili ʻi he anga-ʻofa ke ʻomai kia kimaua ha faingamālie. Ko ia, naʻe vaheʻi ai kimaua ki Belzig, ko ha kiʻi kolo ʻi he vahefonua ʻo Brandenburg.
Ko e malanga ʻi he feituʻu ko iá naʻe faingataʻa ʻaupito, ka naʻe tokonaki mai ai ha ako mahuʻinga kiate au. Faifai pea naʻe tali ʻe he kau fefine pisinisi tuʻu-ki-muʻa ʻe niʻihi ʻa e pōpoaki ʻo e Puleʻangá pea nau hoko ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova. Kae kehe, ko ʻenau tuʻú, naʻe fepaki ia mo e ngaahi talatukufakaholo pea mo e manavahē lahi ʻa e kiʻi feituʻu kolo ʻuta ko iá. Ko e haʻa faifekau Katoliká mo e Palotisaní fakatouʻosi naʻa nau fakafepakiʻi lahi kimaua pea fai ʻa e ngaahi tukuakiʻi lauʻikovi loi ʻo kimaua ki heʻema ngāue fakamalangá. Ka ʻi he falala kia Sihova ki ha tataki mo e maluʻí, naʻá ma malava ai ke tokoniʻi ha kakai mahuʻingaʻia tokolahi ke nau maʻu ʻa e moʻoní.
Fakalalahi ʻa e ʻIkai Tali
Ko e taʻu 1948 naʻe ʻomai fakatouʻosi ai ʻa e ngaahi tāpuaki mo e ngaahi faingataʻa taʻeʻamanekina. ʻUluakí, naʻá ku maʻu ha vāhenga-ngāue tāimuʻa ʻi Rudolstadt, Thuringia. Naʻá ku hoko ai ʻo maheni mo e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine faitōnunga tokolahi, pea naʻá ku fiefia ʻi he feohi mo kinautolú. Ko ha toe tāpuaki lahi ʻe taha naʻe hoko ia ʻi Siulai ʻo e taʻu ko iá. Naʻá ku mali ai mo Erika Ullmann, ko ha finemui Kalisitiane faitōnunga mo longomoʻui ʻa ia naʻá ku maheni mo ia ʻi he taimi naʻá ku kamata maʻu ai ʻa e ngaahi fakatahá ʻi he Fakatahaʻanga Chemnitz. Naʻá ma kamata ngāue tāimuʻa fakataha ai ʻi Harthau, ko hoku kolo tupuʻangá. Kae kehe, naʻe ʻikai malava ʻa Erika ʻi ha taimi ke hokohoko atu ʻi he ngāue taimi-kakató koeʻuhi ko e ngaahi palopalema fakaemoʻui lelei pea ʻi he ngaahi ʻuhinga kehe.
Ko e taimi faingataʻa ia ki he kakai ʻa Sihová. Ko e Potungāue Ngāue ʻi Chemnitz naʻa nau kaniseli ʻa ʻeku kaati ki he ʻinasi meʻakaí ʻi ha feinga ke fakamālohiʻi au ke tuku ʻa ʻeku ngāue fakamalangá pea maʻu ha ngāue fakamāmani taimi-kakato. Naʻe ngāueʻaki ʻe he fanga tokoua fua fatongiá ʻa ʻeku keisí ke kole ai ke tali fakalao ʻe he Puleʻangá. Naʻe fakafisingaʻi eni, pea ʻi Sune 23, 1950, naʻe tautea ai au ke u totongi ha moʻua pe ngāueʻi ʻa e ʻaho ʻe 30 ʻi pilīsone. Naʻa mau tohi tangi ʻi he tuʻutuʻuní, ka naʻe ʻikai tali ʻe he fakamaauʻanga māʻolungá ʻa e tohi tangí, pea naʻe ʻave au ki pilīsone.
Ko ha fakaʻilonga pē ia ʻe kamata ke fakalalahi ʻa e fakafepaki mo e fakafili ʻe hoko maí. ʻI he ʻikai aʻu ki ha māhina ʻe taha ki mui ai, ʻi Sepitema 1950, hili hono kamata ha feingangāue ʻo e fakaongoongokovi ʻi he mītiá, naʻe tapui ai ʻe he puleʻanga Kominiusí ʻemau ngaahi ngāué. Koeʻuhi ko ʻemau tupu vavé mo ʻemau tuʻu-ʻataá, naʻe fakaʻilongaʻi ai kimautolu ko ha kautaha sipai fakatuʻutāmaki ʻa e Hihifó, ʻokú ne fakahoko ʻa e “ngāue fehuʻia” ʻi he malumalu ʻo e fakangalingali lotu. ʻI he ʻaho tatau pē ko ia naʻe tukuange mai ai ʻa e tapuí, naʻe fāʻeleʻi ai ʻe hoku uaifí ʻa homa foha, ko Johannes ʻi ʻapi, lolotonga ʻa ʻeku ʻi he pilīsoné. Neongo ʻa e taʻeloto ki ai ʻa e māʻulí, naʻe hū fakamālohi mai ʻa e kau ʻōfisa Maluʻi ʻa e Puleʻangá ki homau ʻapātimení ʻo hua ia ki ha fakamoʻoni ke fakapapauʻi ʻaki ʻenau ngaahi tukuakiʻí. Ko e moʻoni, naʻe ʻikai te nau maʻu ha meʻa. Neongo ia, naʻa nau lavameʻa ki mui ʻi hono fakahū ha tokotaha tala-meʻa ki heʻemau fakatahaʻangá. Naʻe iku ia ki hono puke ʻa e fanga tokoua fua fatongiá kotoa, kau ai mo au, ʻi ʻOkatopa 1953.
ʻI he Ngaahi Pilīsone Fakapoʻulí
Hili hono fakahalaiaʻi pea tautea ʻi he taʻu ʻe tolu ki he ono, naʻa mau kau fakataha ai mo e tokolahi ʻo homau fanga tokouá ʻi he ngaahi pilīsone fakalielia fau ʻo Osterstein Castle, ʻi Zwickau. Neongo ʻa e ngaahi tuʻunga fakalilifu ʻi aí, ko ha meʻa fakafiefia moʻoni ia ke feohi mo e fanga tokoua matuʻotuʻá. Ko e ʻikai haʻamau tauʻatāiná naʻe ʻikai ʻuhinga ai iá ko e ʻikai ha meʻakai fakalaumālie. Neongo ʻa e fehiʻanekinaʻi mo tapui ʻe he puleʻangá, naʻe ʻomai fakafufū ʻa e Taua Leʻo ki he pilīsoné pea ki homau fanga kiʻi lokí tonu! Anga-fēfē?
Ko e niʻihi ʻo e fanga tokouá naʻe vaheʻi kinautolu ke nau ngāue ʻi he ngaahi keliʻanga malalá, naʻa nau fetaulaki ai mo e Kau Fakamoʻoni mei tuʻa ʻa ia naʻa nau ʻoange kia kinautolu ʻa e ngaahi makasini. Naʻe ʻave fakafufū leva ʻe he fanga tokouá ʻa e ngaahi makasiní ki he pilīsoné pea ʻi he pōtoʻi ʻataʻatā naʻa nau lava ʻo ʻomai ʻa e meʻakai fakalaumālie naʻe fiemaʻu lahí ki he toenga ʻo kimautolú. Naʻá ku fiefia ʻaupito mo loto-toʻa ke aʻusia ʻa e tokanga mo e tataki ʻa Sihová ʻi he foungá ni!
ʻI he aʻu ki he ngataʻanga ʻo e 1954, naʻa ʻave ai kimautolu ki he pilīsone kovi ʻaupito ʻi Torgau. Naʻe fiefia ʻa e Kau Fakamoʻoni aí ke talitali lelei kimautolu. ʻI he aʻu mai ki he taimi ko ení, naʻa nau mālohi fakalaumālie ai pē ʻi hono toutou lau maʻuloto ʻa e meʻa naʻe lava ke nau manatuʻi mei he ngaahi ʻīsiu motuʻa ange ʻo e Taua Leʻo. He hoholi moʻoni ē ko kinautolu ki ha tokonaki foʻou ʻo e meʻakai fakalaumālié! Ko homau fatongia ia he taimi ko ení ke vahevahe ai mo kinautolu ʻa e ngaahi poini naʻa mau ako ʻi Zwickau. Ka naʻe lava fēfē ke mau fai ia lolotonga naʻe tapui fefeka ke mau feleaʻaki lolotonga ʻemau luelue holo fakaʻahó? Sai, naʻe ʻomai ʻe he fanga tokouá kia kimautolu ʻa e ngaahi fokotuʻu mahuʻinga ki he founga ke kamata aí, pea naʻe tataki kimautolu ʻe he toʻukupu māfimafi ʻo Sihová. Naʻe akoʻi ʻe he meʻá ni kia kimautolu ʻa e mahuʻinga ʻo e ako tōtōivi ʻo e Tohi Tapú mo e fakalaulaulotó lolotonga ʻemau maʻu ʻa e tauʻatāina mo e faingamālie ke fai iá.
Taimi ki ha Ngaahi Fili Mahuʻinga
ʻI he tokoni ʻa Sihová, naʻa mau tuʻumaʻu ai pē. Naʻa mau ʻohovale lahi, naʻe ʻomai ha tauʻatāina ki he tokolahi ʻo kimautolu ʻi he ngataʻanga ʻo e 1956. ʻOku faingataʻa ke fakamatalaʻi ʻemau fiefiá ʻi he taimi naʻe fakaava ai ʻa e ngaahi matapā ʻo e pilīsoné! ʻI he taimi ko iá, naʻe taʻu ono ʻa hoku fohá, pea ko ha fiefia lahi fakaʻulia ia kiate au ke toe fakataha mo hoku uaifí pea ke kau ʻi hono tauhi hake ʻa homa fohá. ʻI ha taimi naʻe tōʻongafai mai ai kiate au ʻa Johannes ʻou hangē ha solá, ka naʻe vave ʻa e fokotuʻu ha haʻi māfana ʻia kimaua.
Ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi Siamane Hahaké naʻa nau fehangahangai mo ha taimi faingataʻa ʻaupito. Ko e fakafili fakautuutu ki heʻemau ngāue fakafaifekau faka-Kalisitiané mo ʻemau tuʻu-ʻataá naʻe ʻuhinga iá naʻe pau ke mau moʻui ʻi he malumalu ʻo e fakamanamana hokohoko—ko ha moʻui naʻe fakahohaʻasi ʻe he fakatuʻutāmaki, loto-moʻua mo e ongosia. Ko ia, naʻe pau ai kia Erika mo au ke vakaiʻi fakalelei ʻa homa tuʻungá ʻo faʻa lotu, pea naʻá ma ongoʻi ʻa e fiemaʻu ke hiki koeʻuhi ke nofo ʻi he malumalu ʻo e ngaahi tuʻunga lelei ange ke ʻoua ʻe nōfoʻi ʻi he hohaʻá. Naʻá ma loto ke maʻu ʻa e tauʻatāina ke tauhi ai kia Sihova pea ke tuli ki he ngaahi taumuʻa fakalaumālié.
ʻI he faʻahitaʻu failau ʻo e 1957, naʻe ala maʻu ai ha faingamālie kia kimaua ke hiki ki Stuttgart, Siamane Hihifo. Naʻe ʻikai ke tapui ai ʻa e ngāue fakaʻevangelioó, pea naʻe lava ke ma feohi tauʻatāina ai mo homa fanga tokouá. Ko ʻenau poupou anga-ʻofá naʻe lahi fakaʻulia. Naʻá ma ngāueʻi ʻa e taʻu ʻe fitu fakataha mo e fakatahaʻanga ʻi Hedelfingen. Lolotonga ʻa e ngaahi taʻu ko iá, naʻe kamata ai ʻa homa fohá ʻi he ako fakateokalatí pea naʻá ne fai ʻa e fakalakalaka lelei. ʻI Sepitema 1962, naʻá ku maʻu ai ʻa e monū ʻo e kau ki he Akoʻanga Ngāue Fakafaifekau ʻo e Puleʻangá ʻi Wiesbaden. Naʻe fakalototoʻaʻi ai au ke hiki mo hoku fāmilí ke ngāue ʻi he feituʻu naʻe fiemaʻu ai ʻa e kau faiako Tohi Tapu lea faka-Siamané. Naʻe kau heni ʻa e ngaahi feituʻu pau ʻo Siamane mo Suisalani.
Hiki ki he ʻOtu Moʻunga Suisalaní
Ko ia, ʻi he 1963 naʻá ma hiki ai ki Suisalani. Naʻe fakahinohino kimaua ke ngāue fakataha mo ha kiʻi fakatahaʻanga ʻi Brunnen, ʻi he Anovai Lucerne fakaʻofoʻofá, ʻi he konga tefito ʻo e ʻOtu Moʻunga Suisalaní. Kia kimaua, naʻe hangē ia ko e ʻi palataisí. Naʻe pau ke ma alāanga mo e fasi faka-Siamane naʻe leaʻaki aí, ki he founga moʻui ʻa e feituʻú pea ki he anga ʻo e fakakaukau ʻa e kakaí. Ka neongo ia, naʻá ma fiefia ʻi he ngāue mo e malanga ʻi he lotolotonga ʻo e kakai ʻofa ki he melinó. Naʻá ma ngāueʻi ʻa e taʻu ʻe 14 ʻi Brunnen. Naʻe tupu hake ai ʻa homa fohá.
ʻI he 1977, ʻi heʻeku meimei taʻu 50, naʻá ma maʻu ai ha fakaafe ke ngāue ʻi he Pēteli Suisalaní ʻi Thun. Naʻá ma vakai ki ai ko ha monū taʻeʻamanekina pea tali ia fakataha mo e houngaʻia lahi. Ko hoku uaifí mo au naʻá ma ngāueʻi ʻa e taʻu ʻe hiva ʻi he ngāue Pētelí, ʻa ia ʻokú ma manatuʻi ko ha maka-maile makehe ia ʻi heʻema moʻui faka-Kalisitiané mo e fakalakalaka fakafoʻituitui fakalaumālié. Naʻá ma toe fiefia ʻi he malanga fakataha mo e kau malanga fakalotofonua ʻi Thun mo e ngaahi feituʻu ofi aí, ʻo sio maʻu pē ki he “gaue fakaofo” ʻa Sihová, ko e ngaahi moʻunga tumutumu sinou fisifisimuʻa ʻo e ʻOtu Moʻunga Bernese.—Sāme 9:1, PM.
Ko ha Toe Hiki
Ko ʻema hiki hono hokó naʻe hoko ia ʻi he konga ki muʻa ʻo e 1986. Naʻe kole ai ke ma ngāue ko e ongo tāimuʻa makehe ʻi ha feituʻu ngāue lahi ʻaupito naʻe vaheʻi ki he Fakatahaʻanga Buchs ʻi he konga fakahahake ʻo Suisalaní. Naʻe toe pau heni ke ma feʻunuʻaki ki ha founga moʻui kehe. Kae kehe, ʻi hono ueʻi ʻe heʻema holi ke tauhi kia Sihova ʻi ha feituʻu pē naʻe lava ke ngāueʻaki lelei taha ai kimauá, naʻá ma tali ʻa e vāhenga-ngāue foʻou ko ení, fakataha mo ʻEne tāpuakí. Naʻá ku fetongi ʻi he ngaahi taimi, ʻa e kau ʻovasia fefonongaʻakí, ʻo ʻaʻahi mo fakaivimālohiʻi ʻa e ngaahi fakatahaʻangá. Kuo ʻosi mei ai ha taʻu ʻe hongofulumāvalu, pea kuó ma hokosia ʻa e ngaahi meʻa fakafiefia lahi ʻi he malanga he feituʻu ko ení. Kuo tupu ʻa e fakatahaʻanga ʻi Buchs, pea ʻokú ma fiefia ʻi he fakataha ʻi ha Fale Fakatahaʻanga fakaʻofoʻofa naʻe fakatapui ai ʻi he taʻu ʻe nima kuo maliu atú.
Kuo tokangaʻi kimaua ʻe Sihova ʻi ha founga mātuʻaki nima-homo. Kuó ma ngāueʻaki ʻa e konga lahi taha ʻo ʻema moʻuí ʻi he ngāue fakafaifekau taimi-kakató, neongo ia naʻe ʻikai ʻaupito te ma masiva ʻi ha meʻa ʻe taha. ʻOkú ma maʻu ʻa e fiefia mo e fiemālie ʻi he sio ki homa fohá, ko hono uaifí mo ʻena fānaú, pea pehē ki he ngaahi fāmili ʻo ʻena fānaú, ʻoku nau ʻaʻeva faitōnunga ʻi he founga ʻa Sihová.
ʻI he sio atu ki aí, ʻoku ou ongoʻi moʻoni kuó ma tauhi kia Sihova “ʻi he faingamalie mo e ʻikai ha faingamalie.” Ko ʻeku ngāue ʻi he ngāue fakafaifekau faka-Kalisitiané kuó ne ʻave au mei he ngaahi pilīsone fakapoʻuli ʻo e ngaahi pilīsone Kominiusí ki he ngaahi moʻunga fakaʻofoʻofa ʻo e ʻOtu Moʻunga Suisalaní. Ko hoku fāmilí mo au kuo ʻikai ʻaupito haʻamau fakaʻiseʻisa ʻi ha mōmeniti.
[Puha ʻi he peesi 28]
“Tuʻu Maʻu ʻa e “Kau Maʻukovia Lōua” ʻi he Malumalu ʻo e Fakatangá
ʻI he malumalu ʻo e Lepupilika Temokalati Siamané (GDR), ʻoku toe ʻiloa ko Siamane Hahaké, naʻe tāketiʻi ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ki hano lōmekina anga-fakamanu. ʻOku fakahaaʻi ʻi he lēkōtí ko e Kau Fakamoʻoni laka hake he toko 5,000 naʻe ʻave ki he ngaahi kemi ngāue fakamamahí mo e ngaahi senitā tauhi fakalaó koeʻuhi ko ʻenau ngāue fakafaifekau faka-Kalisitiané mo e tuʻu-ʻataá.—Aisea 2:4.
Ko e niʻihi ʻo e faʻahingá ni naʻe fakamatalaʻi kinautolu ko e “kau maʻukovia lōua.” Ko e toko 325 nai ʻo kinautolu naʻe tuku pōpula ʻi he ngaahi kemi fakamamahi mo e ngaahi pilīsone ʻa e kau Nasí. Pea ʻi he 1950 tupú, naʻe kumi ai kinautolu ʻo tuku pilīsone ʻe he Stasi, ko e Ngāue Maluʻi ʻa e Puleʻangá ʻa e GDR. Naʻa mo e ngaahi pilīsone ʻe niʻihi naʻa nau ngāueʻi ai ha ngafa lōua—ʻi he tuʻunga ko e kau pōpula ʻa e Nasí pea hoko atu ko e kau pōpula ʻa e Stasi.
Lolotonga ʻa e ʻuluaki taʻu ʻe hongofulu ʻo e fakatanga lahí, mei he 1950 ki he 1961, ko ha Kau Fakamoʻoni fakakātoa ʻe toko 60—ko e kau tangata mo e kau fefine—naʻa nau mate ʻi he pilīsoné ʻi hono ngaohikoviʻí, taʻefeʻunga ʻa e meʻakaí, puké mo e taʻumotuʻá. Ko e Kau Fakamoʻoni ʻe toko 12 naʻe ʻoange kia kinautolu ʻa e tautea ngāue pōpula ki he mate ʻa ia naʻe toki fakasiʻisiʻi ki mui ki he tuku pilīsone taʻu ʻe 15.
ʻI he ʻahó ni, ʻi he ʻuluʻi ʻapitanga ki muʻa ʻa e Stasi ʻi Pēliní, ʻoku ʻi ai ʻa e fakaʻaliʻali tuʻumaʻu ʻoku fakaeʻa ai ʻa e taʻu ʻe 40 ʻo e fakatangaʻi fakaʻofisiale ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi Siamane Hahaké. Ko e ngaahi laʻi tā mo e ngaahi fakamatala fakafoʻituitui ʻoku fakahāhā aí ʻokú ne ʻomai ʻa e fakamoʻoni ʻikai leaʻaki ki he loto-toʻa mo e mālohi fakalaumālie ʻa e Kau Fakamoʻoni ko eni ʻa ia naʻa nau faitōnunga ʻi he malumalu ʻo e fakatangá.
[Mape ʻi he peesi 24, 25]
(Ki he konga tohi kuo fokotuʻu, sio ki he tohí)
SIAMANE HAHAKE
Rudolstadt
Belzig
Torgau
Chemnitz
Zwickau
[Fakatātā ʻi he peesi 25]
Fotosammlung des Stadtarchiv Zwickau, Deutschland
[Maʻuʻanga]
Ko e Osterstein Castle, ʻi Zwickau
[Fakatātā ʻi he peesi 26]
Mo hoku uaifí, ʻa Erika