ʻAho Maʻu Tohi Fakamoʻoni Akó—Ko ha ʻAho Fakaʻofoʻofa
“KUO tāpuakiʻi kitautolu ʻaki ha ʻaho fakaʻofoʻofa. ʻOku ngingila ʻa e laʻaá. ʻOku pulū ʻa e langí. ʻOku lanu mata ʻa e musié. ʻOku hiva ʻa e fanga manupuná. ʻOku tau maʻu ʻa e fokotuʻutuʻu ki ha ʻaho fakaʻofoʻofa, pea ʻe ʻikai ke siva ʻetau ʻamanakí. Ko Sihová ʻoku ʻikai ko ha ʻOtua ia ʻo e fakasiva ʻamanaki. Ko ha ʻOtua ia ʻo e ngaahi tāpuaki.”
Naʻe kamataʻaki ʻa e ngaahi lea ko iá ʻe Tokoua Samuel Herd, ko ha mēmipa ʻo e Kulupu Pule ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ʻa e polokalama maʻu tohi fakamoʻoni ako ʻo e kalasi hono 117 ʻo e Akoʻanga Tohi Tapu Taua Leʻo ko Kiliatí. Naʻe fai ia ʻi Sepitema 11, 2004. Naʻe kau ki he polokalama leleí ni ʻa e akonaki fakatupu langa hake makatuʻunga ʻi he Tohi Tapú pea pehē ki he ngaahi meʻa fakalotofonua naʻe hokosia ʻe he kau akó pea mo e ngaahi hokosia mei he malaʻe fakamisinalé. ʻIo, ko ha ʻaho fakaʻofoʻofa ia ki he toko 6,974 kotoa naʻa nau maʻu iá ʻi he Senitā Fakaeako Taua Leʻó ʻi Patterson, Niu ʻIoke, pea ʻi he ngaahi fale ʻi Brooklyn mo Wallkill naʻe fakahoko ki ai ʻa e meʻa fakaongo leʻo-lahi pea mo e vitioó.
Ngaahi Lea Fakalototoʻa ki he Kau Akó
Ko John Kikot, ʻa ia ko ha mēmipa ʻo e Kōmiti Vaʻa ʻo e ʻIunaite Seteté, naʻá ne ʻomai ʻa e ngaahi lea fakalototoʻa ʻi he kaveinga ko e “Tauhi Maʻu ʻa e Fiefiá ʻi he Tuʻunga ko ha Misinale.” Naʻá ne fakahaaʻi ʻoku ʻiloa ʻa e kau ako Kiliatí ʻi heʻenau fiefiá, hangē ko ia naʻe hā mahino ʻi he maʻu tohi fakamoʻoni ako ko ení. Ko e fakahinohino mei he Tohi Tapú lolotonga ʻa e teemi fakaakó naʻá ne ʻomai ʻa e fiefia ki he kau akó, pea naʻa nau ʻi ha tuʻunga leva ai ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau aʻusia ʻa e fiefia tatau. Anga-fēfē? ʻAki hono foaki atu kinautolu ʻi heʻenau ngāue fakafaifekau ʻi he tuʻunga ko e kau misinalé. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “ʻOku lahi ange ʻa e fiefiá ʻi he foaki atú ʻi he maʻu maí.” (Ngāue 20:35, NW) ʻI heʻenau faʻifaʻitaki kia Sihova ko e ʻOtuá, ko e “ʻOtua fiefia” nima-homo, ʻa ia ʻokú ne tokonaki mai ʻa e moʻoní ki he niʻihi kehé, ʻe malava ai ʻa e kau misinale foʻoú ke tauhi maʻu ʻenau fiefiá tonu.—1 Timote 1:11, NW.
Naʻe hoko mai ʻi he polokalamá ʻa e toe mēmipa ʻe taha ʻo e Kulupu Pulé, ko David Splane, ʻa ia ko ʻene kaveingá, “ʻE Fēfē Haʻo Felātani mo e Kakaí?” ʻOku ʻikai ha veiveiua ʻoku lelei mo fakafiemālie ke nofo fakataha ʻi he fāʻūtaha, neongo ʻe fiemaʻu nai heni ʻa e hoko ko e “meʻa kehekehe ki he kakai kehekehe.” (1 Kolinito 9:22; Sāme 133:1) Naʻe lave ʻa Tokoua Splane ʻe fengāueʻaki ʻa e kau ako maʻu tohi fakamoʻoni akó mo e tokolahi kehe ʻi he ngāue fakamisinalé—ko e kakai ʻi he feituʻu ngāué, kaungā misinale, fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ʻi heʻenau fakatahaʻanga foʻoú, pea mo e faʻahinga ko ia ʻi he ʻōfisi vaʻa ʻoku nau tataki ʻa e ngāue fakamalangá mo fakafaiakó. Naʻá ne ʻomai ʻa e ngaahi fokotuʻu ʻaonga ki he founga ke ʻai ai ke lelei ʻi heʻene malavá ʻa e ngaahi vahaʻangatae fakafoʻituituí: ʻAi ke ʻiloʻi ʻa e lea fakalotofonuá, ongongofua ki he ngaahi tōʻonga fakafeituʻú, tokaʻi ʻa e tuʻunga fakafoʻituitui ʻo e kaungā misinalé, pea talangofua ki he faʻahinga ʻoku takimuʻá.—Hepelu 13:17.
Hokó, ʻoku ʻeke ʻe he faiako Kiliati ko Lawrence Bowen, “Ko e Hā Hoʻo Fakakaukaú?” Naʻá ne fakamanatu ki he kau akó ko e faʻahinga ʻoku “fakaanga ʻo fai ki he meʻa ʻoku ha kituʻa” naʻe ʻikai te nau tali ʻa Sīsū ʻi hono tuʻunga ko e Mīsaiá. (Sione 7:24) ʻI he tuʻunga ko e faʻahinga taʻehaohaoa ʻo e tangatá, ʻoku fiemaʻu ke leʻohi kotoa mei he ‘fakakaukau fakaetangatá’ kae ʻikai ko e ‘fakakaukau fakaeʻotuá.’ (Mātiu 16:22, 23) Naʻa mo e kakai fakalaumālié kuo pau ke hokohoko atu ʻenau feʻunuʻaki ʻenau fakakaukaú. Hangē pē ko ha vaka ʻi he tahí, ko e ngaahi feʻunuʻaki he taimi ko ení ʻe lava ke ʻuhinga ia ko e faikehekehe ʻi he vahaʻa ʻo e aʻusia ʻa e taumuʻá mo e faingataʻaʻia ʻi he ngoto fakalaumālié. Ko hono ako hokohoko ʻa e Tohi Tapú ʻi hono potutohí ʻoku tokoniʻi ai kitautolu ke tau fakakaukau ʻi he ‘fakakaukau fakaeʻotuá.’
Ko Wallace Liverance, ko ha toe faiako ʻe taha ʻi he Akoʻanga Kiliatí, naʻá ne fakaʻosi ʻa e konga ko eni ʻo e polokalamá. Makatuʻunga ʻi he Aisea 55:1, ko ʻene kaveingá, “Ko e Hā Te Ke Fakatau Maí?” Naʻá ne fakalototoʻaʻi ʻa e kau akó ke nau ‘fakatau mai’ ʻa e fakaivifoʻou, fiefia mo e meʻakai ʻa ia ʻoku haʻu mei he pōpoaki fakaekikite ʻa e ʻOtuá ki hotau ʻahó. Naʻe fakatatau ʻe he kikite ʻa ʻAiseá ʻa e folofola ko eni ʻa e ʻOtuá ki he vaí, uainé mo e huʻakaú. ʻE lava fēfē ke fakatau mai ia “taʻe ha paʻanga, pea taʻe ha totongi”? Naʻe fakamatala ʻa Tokoua Liverance ʻoku hoko ia ʻi he tokanga ki he kikite Fakatohitapú mo fakafetongi ʻa e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi founga taʻefakalaumālié ki he ngaahi fakakaukau mo e ngaahi founga ʻa e ʻOtuá. (Aisea 55:2, 3, 6, 7) ʻI hono fai ení, ʻe lava ke fakaivia ai ʻa e kau misinale foʻoú ʻi honau ngaahi vāhenga-ngāue mulí. ʻOku faʻa fakakaukau ʻa e kau tangata taʻehaohaoá ʻoku fakatuʻunga ʻa e fiefiá ʻi he feinga ki he tuʻumālie fakamatelié. “ʻOua ʻe tui ki he meʻa ko iá,” ko e ekinaki ia ʻa e tokotaha malangá. “ʻOua ʻe tui ki he fakakaukau ko iá. Fakapapauʻi ke vaheʻi ha taimi ki hono ako mohu ʻuhinga ʻo e Folofola fakaekikite ʻa e ʻOtuá. ʻE lava ke ne fakaivifoʻou koe, fakaivimālohiʻi koe, pea ʻoatu kiate koe ʻa e fiefia ʻi ho vāhenga-ngāue fakamisinalé.”
Ngaahi Hokosia mo e Fakaʻekeʻeke Fakatupu Fiefia ʻo e Kau Akó
Naʻe kau tuʻumaʻu ʻa e kau akó ʻi he ngāue fakamalangá. ʻI he tataki ʻe Mark Noumair, ko ha toe faiako Kiliati ʻe taha, naʻe fakatātaaʻi ai ʻe he niʻihi mei he kalasí ʻa e ngaahi hokosia naʻe fakaeʻa ai ʻa e kaveinga ko e ‘Ikai Ma i he Ogoogoleleí.’ (Loma 1:16, PM) Naʻe fiefia ʻa e kau fanongó ʻi he fanongo ki he anga ʻo e faifakamoʻoni ʻa e kau faifekau taukeí ni mei he fale ki he falé, ʻi he halá pea ʻi he ngaahi senitā faiʻanga fakataú. Ko e kau ako naʻa nau ʻiloʻi ʻa e ngaahi lea kehé naʻa nau tamuʻomuʻa ʻi he feituʻu ngāue ʻenau fakatahaʻangá ke aʻu ki he kakai ʻoku lea ʻi he ngaahi lea ko iá. Naʻe ngāueleleiʻaki ʻe he niʻihi kehé ʻa e ʻū tohi makatuʻunga ʻi he Tohi Tapú kuo pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ʻo ngāueʻaki ia ʻi he ngaahi toe ʻaʻahí pea mo hono kamata ʻa e ngaahi ako Tohi Tapu ʻi ʻapí. Naʻe ʻikai te nau “ma” ke malangaʻi ʻa e ongoongo leleí.
Ko Tokoua William Nonkes, ʻa ia ʻoku vaheʻi ki he Potungāue Ngāué, naʻá ne fai ʻa e ngaahi fakaʻekeʻeke ʻo e kau misinale taukei mei Pēkina Faso, Lativia mo Lūsia. Naʻa nau fai ʻa e faleʻi ʻaonga naʻe fakatefito ʻi he kaveinga ko e “Fakapaleʻi Anga-ʻOfa ʻe Sihova ʻa e Faʻahinga Faitōnungá.” Ko e taha ʻi he fanga tokoua naʻe fakaʻekeʻeké naʻá ne fakalototoʻaʻi ʻa e kau akó ke nau manatuʻi ʻa e kongakau ʻo e kau sōtia ʻe toko 300 ʻa Kitioné. Ko e sōtia taki taha naʻe ʻi ai haʻane vāhenga-ngāue naʻe tokoni ki he lavameʻa ʻa e feingatau ʻa Kitioné. (Fakamaau 7:19-21) ʻI he tuʻunga meimei tatau, ko e kau misinale ʻoku nofo maʻu ʻi honau ngaahi vāhenga-ngāué ʻoku fakapaleʻi.
Ko e “Hoko ko e Meʻa Kehekehe ki he Kakai Kehekehe” ʻa e kaveinga naʻe fakaeʻa ʻi he ngaahi fakaʻekeʻeke naʻe fai hono hokó ʻe Samuel Roberson, ʻa ia ko ha faiako ʻi Patterson. Naʻá ne fakaʻekeʻeke ʻa e kau mēmipa ʻe toko fā ʻo e Kōmiti Vaʻá, mei Senikolo, Kuamu, Laipīlia mo Matakesikā. Ko e kau misinale fakakātoa ʻe toko 170 ʻoku ngāue ʻi he ngaahi fonua ko ení. Naʻe ako ʻa e kau ako maʻu tohi fakamoʻoni akó mei he ngaahi fakamatalá ki he anga hono tokoniʻi ʻe he ngaahi Kōmiti Vaʻá ʻa e kau misinale foʻoú ke nau feʻunuʻaki ki honau ngaahi vāhenga-ngāué. ʻOku faʻa ʻuhinga iá ko hono ako ʻa e anga fakafonua ʻa ia ʻe hā ngalikehe nai ʻi he ngaahi tuʻunga ʻo e Hihifó. Ko e fakatātaá, ʻi he ngaahi fonua ʻe niʻihi ʻoku mātuʻaki anga-maheni ai ke sio ki he kakai tangatá, ʻo kau ai ʻa e faʻahinga ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané, ʻoku nau fepiki ko e ngaahi kaumeʻa ʻi heʻenau luelue fakatahá. ʻI he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi ʻi he malumalu ʻo e vaʻa ʻi Kuamú, ʻoku ʻomai ai ʻa e ngaahi meʻakai anga-kehe. Ka kuo feʻunuʻaki ki ai ʻa e niʻihi kehé, pea ʻe lava foki ia ʻe he kau misinale foʻoú.
Ko Guy Pierce, ko ha mēmipa ʻo e Kulupu Pulé, naʻá ne fakahoko ʻa e kaveinga ko e “Hanganaki Mateaki ‘ki he Puleʻanga ʻo Hotau ʻEikí.’” Naʻá ne fakamanatu ki he kau fanongó: “Naʻe ngāue fakatupu ʻa Sihova fakataha mo ha taumuʻa. Naʻe ʻi ai ʻene taumuʻa ki heʻene meʻa fakatupú. Ko ʻene taumuʻa ki he foʻi kolope ko ení kuo ʻikai ke liliu. ʻOku ngaʻunu taʻealataʻofi ia ki heʻene kakató. ʻOku ʻikai ha meʻa ʻe lava ke ne liliu ia.” (Senesi 1:28) Naʻe fakalototoʻaʻi ʻe Tokoua Pierce ʻa e tokotaha kotoa ke fakamoʻulaloa mateaki ki he tuʻunga-hau ʻo e ʻOtuá neongo ʻa e ngaahi faingataʻa kuo malanga hake koeʻuhi ko e angahala ʻa e ʻuluaki tangatá, ʻa ʻĀtama. “ʻOku tau moʻui ʻi he houa ʻo e fakamaau. ʻOku siʻi hotau taimi ʻoku toe ke aʻu ai ki he faʻahinga loto-totonú ke tokoniʻi kinautolu ke nau ʻiloʻi ʻa e moʻoní. Ngāueleleiʻaki ʻa e taimí ke aʻu ai ki he niʻihi kehé mo e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá,” ko e ekinaki ia ʻa Tokoua Pierce. Ko e faʻahinga ko ia ʻoku nau poupouʻi mateaki ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻe lava ke nau fakapapauʻi ʻa ʻene poupoú.—Sāme 18:25.
ʻI he konga fakaʻosí, naʻe lau ai ʻe he seá ʻa e ngaahi lea fakafeʻiloaki mo e ngaahi talamonū mei he ngaahi vaʻa takatakai ʻi he foʻi kolopé. Naʻá ne foaki leva ʻa e ngaahi tipilomá ki he kau ako maʻu tohi fakamoʻoni akó, ko e toko taha ʻo kinautolu naʻá ne lau ha tohi mei he kalasí, ʻo fakahaaʻi ai ʻa e houngaʻia loto-moʻoni ki he ako naʻa nau maʻú. Ko ha fakamulituku feʻungamālie ia ki ha ʻaho mātuʻaki fakaʻofoʻofa ʻa ia ʻe manatua fuoloa ʻe he faʻahinga kotoa naʻa nau maʻu iá.
[Puha ʻi he peesi 23]
ʻŪ FIKA ʻO E KALASÍ
Lahi ʻo e fonua naʻe fakafofongaʻí: 11
Lahi ʻo e fonua naʻe vaheʻi ki aí: 22
Tokolahi ʻo e kau akó: 48
ʻAvalisi ʻo e taʻumotuʻá: 34.8
ʻAvalisi ʻo e taʻu he moʻoní: 18.3
ʻAvalisi ʻo e taʻu he ngāue fakafaifekau taimi-kakató: 13.4
[Fakatātā ʻi he peesi 24]
Kalasi Maʻu Tohi Fakamoʻoni Ako Hono 117 ʻo e Akoʻanga Tohi Tapu Taua Leʻo ko Kiliatí
ʻI he lisi ʻi laló, ko e ngaahi ʻotú ʻoku fakafika ia mei muʻa ki mui, pea ko e ngaahi hingoá ʻoku fakahokohoko ia mei he toʻohemá ki he toʻomataʻú ʻi he ʻotu taki taha.
(1) Thompson, E.; Norvell, G.; Powell, T.; Kozza, M.; McIntyre, T. (2) Reilly, A.; Clayton, C.; Allan, J.; Blanco, A.; Muñoz, L.; Rustad, N. (3) Guerrero, Z.; Garcia, K.; McKerlie, D.; Ishikawa, T.; Blanco, G. (4) McIntyre, S.; Cruz, E.; Guerrero, J.; Ritchie, O.; Avellaneda, L.; Garcia, R. (5) Powell, G.; Fiskå, H.; Muñoz, V.; Baumann, D.; Shaw, S.; Brown, K.; Brown, L. (6) Shaw, C.; Reilly, A.; Peloquin, C.; Münch, N.; McKerlie, D.; Ishikawa, K. (7) Münch, M.; Peloquin, J.; Kozza, T.; Avellaneda, M.; Allan, K.; Ritchie, E.; Norvell, T. (8) Cruz, J.; Baumann, H.; Clayton, Z.; Fiskå, E.; Thompson, M.; Rustad, J.