Fakalototoʻaʻi ʻa e Kau Maʻu Tohi Fakamoʻoni Ako Kiliatí Ke Nau Leaʻaki “ʻa e Ngaahi Meʻa Lalahi”
KO HA fuʻu kakai tokolahi ʻo e toko 6,635 mei he fonua ʻe 52 naʻe ʻi he polokalama maʻu tohi fakamoʻoni ako ʻo e kalasi hono 115 ʻo e Akoʻanga Tohitapu Taua Leʻo ko Kiliatí ʻi Sepitema 13, 2003.
Naʻa nau fanongo ʻi he fakalototoʻa makatuʻunga he Tohitapú naʻe fai ki he kau ako ʻe toko 48 ʻo e kalasí ke nau ʻave “ʻa e ngaahi meʻa lalahi ʻa e ʻOtua” ki he kakai ʻo e ngaahi fonua ʻe 17. (Ngāue 2:11) Ko e feituʻu ia ʻe fakahoko ai he taimí ni ʻe he kau maʻu tohi fakamoʻoni akó ʻenau ngāue fakamisinalé.
ʻI heʻene lea fakaavá, ko Stephen Lett, ʻa ia ko ha mēmipa ʻo e Kulupu Pule ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová pea naʻe hoko ko e sea ʻo e maʻu tohi fakamoʻoni akó, naʻá ne fakamanatu ki he kau akó: “ʻI hoʻomou mavahe ki homou ngaahi vāhenga-ngāué, tatau ai pē pe ko fē ʻoku mou ʻalu ki aí pe ko e hā ʻa e ngaahi tuʻunga te mou hokosiá, ʻoku tokolahi ange ʻa e kau mo kimoutolú ʻi he tuʻu kia kimoutolú.” ʻI hono ngāueʻaki ʻa e 2 Tuʻi vahe 6 ʻo e Ua Tuʻí, naʻe fakamanatu ʻe Tokoua Lett ki he kau akó ʻe lava ke nau falala ki he poupou ʻa Sihova ko e ʻOtuá pea mo e fuʻu tokolahi ʻo e kau ʻāngeló ʻi heʻenau fakaʻilo atu “ʻa e ngaahi meʻa lalahi ʻa e ʻOtua.” (2 Tuʻi 6:15, 16) Naʻe fehangahangai ʻa e kau Kalisitiane ʻi he ʻuluaki senitulí mo e fakafepaki pea mo e loto-noa ʻi heʻenau ngāue fakamalangá mo e faiakó, pea ko e kau misinale Kalisitiane he ʻaho ní ʻoku nau fehangahangai mo e ngaahi tuʻunga meimei tatau. Kae kehe, ʻoku lava ke nau falala ki he poupou mei hēvaní pehē foki ki he kautaha fakaemāmani ʻa Sihová.—Sāme 34:7; Mātiu 24:45.
Leaʻaki “ʻa e Ngaahi Meʻa Lalahi ʻa e ʻOtua”
Hoko atu ʻi he ngaahi lea fakaava ʻa e seá, ko Harold Corkern ʻo e Kōmiti Vaʻa ʻo e ʻIunaite Seteté naʻá ne lea ʻi he kaveinga “Ngaahi ʻAmanaki Moʻoní—Ko e Kī ki he Ngāue Fakalotofiefia mo Lavameʻá.” Naʻe fakahaaʻi ʻe Tokoua Corkern ko e ngaahi ʻamanaki taʻefakahokó ʻe lava ke iku ia ki he siva ʻa e ʻamanakí, hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻe he Palovepi 13:12. Kae kehe, ko e siva ʻa e ʻamanakí ʻoku faʻa hoko mai ia mei hono maʻu ʻa e ngaahi ʻamanaki taʻemoʻoni ʻa ia ʻoku ʻikai ke fakahoko. ʻOku fiemaʻu ke maʻu ʻe he kau maʻu tohi fakamoʻoni akó ha vakai mafamafatatau mo moʻoni kia kinautolu pea mo e niʻihi kehé. ʻOku totonu ke nau ʻamanekina te nau fai ha ngaahi fehālaaki, ka ʻoku ʻikai totonu ke hanga ʻe he ngaahi meʻá ni ʻo ʻai kinautolu ke nau loto-mamahi tōtuʻa ʻi heʻenau feinga ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau mahinoʻi “ʻa e ngaahi meʻa lalahi ʻa e ʻOtua.” Naʻe fakalototoʻaʻi ʻe Tokoua Corkern ʻa e kau misinale foʻoú ke nau falala kia Sihova, ʻa ia ʻokú ne “totongi kiate kinautolu ʻoku kumi hākili kiate ia.”—Hepelu 11:6.
Naʻe hoko mai ʻi he polokalamá ʻa Daniel Sydlik, ko ha mēmipa ʻo e Kulupu Pulé, ʻa ia naʻá ne lea ʻi he kaveinga “Ko e ʻAmanaki Faka-Kalisitiané—Ko e Hā Ia?” Naʻá ne fakamatalaʻi: “Ko e ʻamanakí ko ha ʻulungaanga lelei faka-Kalisitiane ia. Ko ha tuʻunga ia ʻo e totonú ʻa ia ʻokú ne ʻomai ha taha ki ha vahaʻangatae totonu mo e ʻOtuá. Ki ha taha ʻikai ko ha Kalisitiane ke hangē ʻene ʻamanakí ko kitautolú ʻoku taʻemalava ia.” Naʻe hoko atu ʻa Tokoua Sydlik ke fakamatalaʻi ʻa e ngaahi tafaʻaki kehekehe ʻo e ʻamanaki faka-Kalisitiané ʻa ia ʻokú ne tokoniʻi ha taha ke fakatuʻamelie ai pē ʻi he fehangahangai mo e ngaahi tuʻunga faingataʻa ʻi he moʻuí. “ʻI he ʻamanakí ʻe lava ke tau fehangahangai ai mo e moʻuí fakataha mo e tōtōivi foʻou pea mo ha laumālie ikuna.” Ko e ʻamanaki ʻa ha Kalisitiane ʻokú ne tokoniʻi ia ke sio ai kia Sihova ko ha ʻOtua ʻo e taumuʻa pea ke fiefia ʻi he tauhi kiate iá.—Loma 12:12.
Ko Wallace Liverance, ʻa e failēsisita ʻo e Akoʻanga Kiliatí, naʻá ne fakalototoʻaʻi ʻa e kau akó ke nau hanganaki “Aeva i he Laumalie.” (Kaletia 5:16, PM) Naʻá ne fakahaaʻi ʻa e founga naʻe meimei ʻauhia ai ʻa Paluki, ko e sekelitali ʻa Selemaiá, mei he ʻaʻeva ʻi he laumālié. ʻI he tuʻunga ʻe taha, naʻe hoko ai ʻa Paluki ʻo ongosia pea kamata ke ne tuli ki ha ngaahi meʻa lalahi maʻana. (Selemaia 45:3, 5) Naʻe fakahaaʻi leva ai ʻe Tokoua Liverance naʻe liʻaki ʻe he niʻihi ʻa e muimui ʻia Sīsuú pea siʻaki ʻa e moʻoni fakalaumālié, ʻa ia ʻoku fiemaʻu ki he fakamoʻuí. Naʻe peheé koeʻuhi naʻe ʻikai te nau mahinoʻi ʻa e meʻa naʻá ne akoʻí, pea naʻe siva ʻenau ʻamanakí ʻi he ʻikai fakahoko ʻenau ngaahi ʻamanaki fakakakanó ʻi he taimi ko iá. (Sione 6:26, 27, 51, 66) Ko e hā ʻe lava ke ako mei he ngaahi fakamatala ko ení ʻe he kau misinalé, ʻa ia ko ʻenau ngāué ke fakahanga ʻa e tokangá ki he Tokotaha-Fakatupú mo ʻene taumuʻá? Naʻe fakalototoʻaʻi ʻa e kau akó ke ʻoua te nau hohaʻa fekauʻaki mo hono maʻu ha tuʻunga, maʻu ʻa e tokanga mei he tangatá, pe ngāueʻaki ha vāhenga-ngāue fakateokalati ke maʻu ai ha meʻa fakafoʻituitui.
“Te Ke Hoko ko ha Tokotaha-Foaki pe ko ha Tokotaha-Toʻo?” ʻa e fehuʻi naʻe langaʻi hake ʻe he faiako Kiliati ko Mark Noumair. Naʻe fakatuʻunga ʻene fakamatalá ʻi he Fakamaau 5:2, ʻa ia naʻe vikiʻi ai ʻa e kau ʻIsileli tāutaha ʻi heʻenau pole taʻesiokita ke kau ʻi he kau tau ʻa Pēlakí. Naʻe fakaongoongoleleiʻi ʻa e kau ako Kiliatí ʻi he laumālie ne nau maʻu ʻi hono tali ʻa e ui ʻa e Pēlaki Lahi Angé, ʻa Sīsū Kalaisi, ke nau hoko ʻo kau lahi ange ʻi he tau fakalaumālié. Ko e kau sōtia ʻa Kalaisí ʻoku totonu ke nau mahuʻingaʻia ʻi hono maʻu ʻa e hōifua ʻa e tokotaha naʻá ne fakakau mai kinautolú. Naʻe fakamanatu ʻe Tokoua Noumair ki he kau akó: “ʻI he taimi ʻoku kamata ai ke tau tokangataha ki hono fakahōhōʻiaʻi kitautolú, ʻoku tuku ai ʻetau tauʻi ʻa e filí. . . . Ko e ngāue fakamisinalé ʻoku ʻikai fekauʻaki ia mo koe. ʻOku fekauʻaki ia mo Sihova, ko hono tuʻunga-haú, pea mo hono fakahoko ʻa hono finangaló. ʻOku ʻikai te tau ngāue ko e kau misinalé koeʻuhí ko ʻetau loto ke ʻai kitautolu ʻe Sihova ke tau fiefia, ʻoku tau ngāue kiate iá koeʻuhí ʻoku tau ʻofa kiate ia.”—2 Timote 2:4.
Ko e faiako Kiliati ko Lawrence Bowen naʻá ne hoko atu ʻi he tuʻunga ko e sea ʻo e fetalanoaʻaki ʻi he konga “Fakatapui Kinautolu ʻi he Moʻoni.” (Sione 17:17) Naʻá ne fakahaaʻi ko e kau ako ʻo e kalasi hono 115 ko e kau faifekau fakatapui ʻa e ʻOtuá. Lolotonga ʻenau ʻi he akó, naʻa nau toe kau ʻi he malaʻe fakafaifekaú, ʻi hono kumi ʻa e kau ʻofa loto-faitotonu ki he moʻoní. ʻI he hangē ko Sīsū mo ʻene muʻaki kau ākongá, naʻe ʻikai ke lea ʻa e kau akó ‘meiate kinautolu.’ (Sione 12:49, 50) Naʻa nau fakahoko faivelenga ʻa e folofola fakamānavaʻi mo foaki-moʻui ʻo e moʻoní. Ko hono fakatātaaʻi ʻo e ngaahi meʻa naʻe hokó pea mo e ngaahi meʻa naʻe hokosia ʻe he kau akó naʻe fakahāhā ai ʻa e ola mālohi ʻo e Tohitapú ʻi he faʻahinga naʻa nau fetaulaki mo iá.
Ko e Faleʻí mo e Taukeí ʻOku ʻOmai Ai ʻa e Fakalototoʻa
Ko Anthony Perez mo Anthony Griffin, ko e ongo mēmipa ʻo e Potungāue Ngāue ʻa e vaʻa ʻi he ʻIunaite Seteté, naʻá na fai ha ngaahi fakaʻekeʻeke ʻo e kau mēmipa ʻo e Kōmiti Vaʻa mei he māmaní takatakai. Ko e kau tangatá ni naʻa nau lāulea ki he ngaahi pole ʻoku fehangahangai mo e kau misinale foʻoú pea ʻomai ʻa e faleʻi ʻaonga makatuʻunga ʻi he taukei fakafoʻituituí. Ko e niʻihi ʻo e ngaahi polé ʻoku kau ai ʻa e ngaahi faikehekehe ʻi he anga fakafonuá, ko ha ʻea fakatalopiki ʻi he taʻú kotoa, pe ko ha ʻātakai fakalotu mo fakapolitikale ʻoku kehe ia mei he meʻa kuo anga ki ai ʻa e kau akó. Ko e hā ʻe lava ke ne tokoniʻi ʻa e kau misinale foʻoú ke nau fekuki ai mo honau ngaahi ʻātakai foʻoú? Ko e ʻofa kia Sihová, ʻofa ki he kakaí, ʻikai sio ki muí pea mo e ʻikai ke ngāue fakavavé. Naʻe pehē ʻe he mēmipa ʻe taha ʻo e kōmiti vaʻá: “Ko e kakai ʻi hotau vāhenga-ngāué kuo nau nofo ai ʻi he laui senituli lahi ki muʻa ia ʻia kitautolu. Ko e moʻoni ʻe lava ke tau nofo ai pea feʻunuʻaki ki ai. ʻI he taimi kotoa pē ʻoku tau fepaki ai mo e ngaahi faingataʻá, ʻoku tau hanga kia kinautolu ko e faʻahinga ke fakaleleiʻi ai hotau ʻulungāangá. Mou falala ki he lotú pea ki he laumālie ʻo Sihová, pea te mou hokosia ai ʻa e moʻoni ʻo e lea ʻa Sīsuú, ‘ʻoku ou ʻiate kimoutolu.’”—Mātiu 28:20.
Ko Samuel Herd, ko ha mēmipa ʻo e Kulupu Pulé, naʻá ne ʻomai ʻa e polokalamá ki hano tumutumu ʻaki ʻene malanga, “Hanganaki Lea Fekauʻaki mo e Ngaahi Meʻa Lalahi ʻa e ʻOtuá.” Ko hono huaʻi hifo ʻo e laumālie māʻoniʻoní ʻi he ʻaho Penitekosi ʻo e 33 T.S. naʻá ne fakaivia ʻa e kau ākonga ʻa Sīsuú ke nau lea ʻo fekauʻaki mo e “ngaahi meʻa lalahi ʻa e ʻOtua.” Ko e hā ʻe lava ke ne tokoniʻi ʻa e kau misinale foʻou he ʻaho ní ke nau lea ʻaki ʻa e faivelenga tatau ʻo fekauʻaki mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá? Ko e laumālie māʻoniʻoni tatau. Naʻe fakalototoʻaʻi ʻe Tokoua Herd ʻa e kau ako maʻu tohi fakamoʻoni akó ke nau ‘loto mafana ʻi honau laumalié,’ ke nau hoko ʻo fiefia fekauʻaki mo honau vāhenga-ngāué, ʻo ʻoua ʻaupito ʻe ngalo ʻa e ako kuo fai kia kinautolú. (Loma 12:11) “Ko e Tohitapú ko ha meʻa lalahi ia ʻa e ʻOtuá,” ko e lea ia ʻa Tokoua Herd. “ʻOua ʻaupito ʻe fakasiʻisiʻi ʻa hono mahuʻingá. Ko e pōpoaki aí ʻoku moʻui. ʻOku aʻu tonu ia ki he tefito ʻo e ngaahi meʻá. Ngāueʻaki ia ʻi hoʻomou moʻuí ke fakatonutonu ʻa e ngaahi meʻá. Tuku ke ne liliuʻi ʻa e founga ʻo hoʻomou fakakaukaú. Maluʻi hoʻomou malava fakaefakakaukaú ʻaki ʻa e ako, lautohi mo e fakalaulauloto ki he ngaahi Konga Tohitapú . . . ʻAi ko hoʻomou taumuʻá ia mo e fakapapaú ke ngāueʻaki homou ako ʻi Kiliatí ke hanganaki leaʻaki ‘ʻa e ngaahi meʻa lalahi ʻa e ʻOtua.’”
Hoko atu ʻi hono lau ʻa e ngaahi talamonū mei he foʻi kolopé takatakai pea mo hono foaki ʻo e ngaahi tipilomá, naʻe lau ai ʻe ha tokotaha maʻu tohi fakamoʻoni ako ha tohi mei he kalasí ʻo fakahaaʻi ʻenau houngaʻia ki he ako naʻa nau maʻú. Ko Tokoua Lett leva naʻá ne fakaʻosi ʻa e kātoanga fakafiefiá ʻaki ʻene lave ki he 2 Kalonikali 32:7 mo e Teutalonome 20:1, 4. ʻI hono fakafehokotaki ʻene fakamatala fakaʻosí mo ʻene lea fakaavá, naʻá ne fakaʻosiʻaki: “Ko ia ai, siʻi kau maʻu tohi fakamoʻoni ako, manatuʻi ʻi hoʻomou ʻalu atú, ʻi hoʻomou laka atu ki he tau fakalaumālie ʻi homou ngaahi vāhenga-ngāue foʻoú, ke laka fakataha ʻa Sihova mo kimoutolu. ʻOua ʻaupito naʻa ngalo ʻa e moʻoniʻi meʻa ko ia ʻoku tokolahi ange ʻa e kau mo kimoutolú ʻi he tuʻu kia kimoutolú.”
[Puha ʻi he peesi 25]
ʻŪ FIKA ʻO E KALASÍ
Lahi ʻo e ngaahi fonua naʻe fakafofongaʻí: 7
Lahi ʻo e ngaahi fonua naʻe vaheʻi ki aí: 17
Tokolahi ʻo e kau akó: 48
ʻAvalisi ʻo e taʻumotuʻá: 33.7
ʻAvalisi ʻo e ngaahi taʻu ʻi he moʻoní: 17.8
ʻAvalisi ʻo e ngaahi taʻu ʻi he ngāue fakafaifekau taimi-kakató: 13.5
[Fakatātā ʻi he peesi 26]
Kalasi Maʻu Tohi Fakamoʻoni Ako Hono 115 ʻo e Akoʻanga Tohitapu Taua Leʻo ko Kiliatí
ʻI he lisi ʻi laló, ko e ngaahi ʻotú ʻoku fakafika ia mei muʻa ki mui, pea ko e ngaahi hingoá ʻoku fakahokohoko ia mei he toʻohemá ki he toʻomataʻú ʻi he ʻotu taki taha.
(1) Brown, T.; Goller, C.; Hoffman, A.; Bruzzese, J.; Trahan, S. (2) Smart, N.; Cashman, F.; Garcia, K.; Lojan, M.; Seyfert, S.; Gray, K. (3) Beckett, M.; Nichols, S.; Smith, K.; Gugliara, A.; Rappenecker, A. (4) Gray, S.; Vacek, K.; Fleming, M.; Bethel, L.; Hermansson, T.; Hermansson, P. (5) Rappenecker, G.; Lojan, D.; Dickey, S.; Kim, C.; Trahan, A.; Washington, A.; Smart, S. (6) Goller, L.; Burghoffer, T.; Gugliara, D.; Nichols, R.; Washington, S.; Kim, J. (7) Beckett, M.; Dickey, J.; Smith, R.; Garcia, R.; Hoffman, A.; Seyfert, R.; Brown, H. (8) Fleming, S.; Bruzzese, P.; Burghoffer, W.; Bethel, T.; Cashman, J.; Vacek, K.