ʻUhinga ʻOku Veiveiua Ai e Tokolahi pe ʻe Lava ke Fakafāʻūtahaʻi ʻe he Lotú e Tangatá
“ʻOFA ki ho kaungaʻapi.” (Mātiu 22:39) Ko e lao tefito ko eni ʻo e ʻulungāangá ʻoku fakavīkivikiʻi ia ʻe he ngaahi lotu lahi. Kapau naʻe ola lelei ʻa e ngaahi lotu ko iá ʻi hono akoʻi ʻa honau kau mēmipá ke ʻofa ki honau kaungāʻapí, ʻe tohoakiʻi fakataha ai ʻenau ngaahi tākangá pea nau fāʻūtaha. Kae kehe, ko e meʻa ia kuó ke mamata ki aí? Ko e ngaahi lotú ko ha mālohi ia ki he fāʻūtahá? Naʻe ʻeke ʻi ha savea ki muí ni ʻi Siamane ʻa e foʻi fehuʻi: “ʻOku fakafāʻūtahaʻi ʻe he ngaahi lotú ʻa e kakaí, pe ʻoku ngalingali lahi ange ke nau fakamavahevaheʻi kinautolu?” Mei he faʻahinga naʻa nau talí, naʻe ongoʻi ʻe he peseti ʻe 22 ʻoku fakafāʻūtahaʻi ʻe he ngaahi lotú, lolotonga ia ko e peseti ʻe 52 naʻa nau ongoʻi ʻoku vahevahe, pe fakamavahevaheʻi ʻe he ngaahi lotú kinautolu. Mahalo pē ko e kakai ʻi ho fonuá ʻoku nau ongoʻi lahi ʻa e meʻa tatau.
Ko e hā ʻoku siʻi ai ʻa e falala ʻa e tokolahi ʻe lava ke fakafāʻūtahaʻi ʻe he lotú ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá? Mahalo pē koeʻuhi ko e meʻa ʻoku nau ʻiloʻi mei he hisitōliá. ʻI he ʻikai tohoakiʻi fakataha ʻa e kakaí, kuo faʻa teke kinautolu ʻe he lotú ke nau māvahevahe. ʻI he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi, kuo hoko ʻa e lotú ko e toitoiʻanga ʻa ia kuo fai ai ʻa e ngaahi fakamamahi fakalilifu tahá. Vakai angé ki he ngaahi fakatātā ʻe niʻihi mei he taʻu pē ʻe 100 fakamuimuí.
Tākiekina ʻe he Lotú
Lolotonga ʻa e tau hono ua ʻa māmaní, naʻe fepaki ai ʻa e kau Kolōtia Katolika Lomá mo e kau Sēpia ʻOfotokisií ʻi he ʻOtu Palakaná. Naʻe taukaveʻi ʻe he ongo kulupú fakatouʻosi ʻokú na muimui kia Sīsū, ʻa ia naʻá ne akoʻi ʻa hono kau muimuí ke nau ʻofa ki honau kaungāʻapí. Neongo ia, naʻe iku ʻena fepakí ki he “taha ʻo e ngaahi tāmate tavale fakasiviliane fakalilifu taha ʻoku ʻiloa ʻi he hisitōliá,” ʻo hangē ko hono fakalea ʻe he tokotaha fakatotolo ʻe taha. Naʻe fakalilifuʻia ʻa e māmaní ʻi he tokolahi ʻo e mate ʻa e kakai tangata, kakai fefine mo e fānau ʻe toko 500,000 tupu.
ʻI he 1947 naʻe hoko ai ʻa e konitinēniti ʻInitiá ko ha ʻapi ia ki he kakai ʻe toko 400 miliona nai—ko e vahe nima nai ia ʻe taha ʻo e tokolahi ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá—ko e tokolahi tahá ko e kau Hinitū, kau Mosilemi pea mo e kau Siiki. ʻI he taimi naʻe vahevahe ai ʻa ʻInitiá, naʻe fanauʻi ai ʻa e puleʻanga faka-ʻIsilami ʻo Pākisitaní. ʻI he taimi ko iá, naʻe tutu, haha, fakamamahiʻi pea fana ai ʻa e kau kumi hūfanga ʻe laui kilu mei he ongo fonuá fakatouʻosi ʻi ha holongā tāmate tavale fakalotu.
Tānaki atu ki he ngaahi fakatātā fakahohaʻa naʻe tomuʻa lave ki aí, naʻe ʻomai ʻi he kamataʻanga ʻo e senituli 21 ʻa e fakamanamana ʻo e tautoitoí. ʻI he ʻahó ni, kuo fakaʻaaki ʻe he tautoitoí ʻa e māmaní fakakātoa, pea ʻoku taukaveʻi ʻe he ngaahi kulupu tautoitoi lahi ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi fehokotaki fakalotu. ʻOku ʻikai vakai ki he lotú ʻokú ne pouaki ʻa e fāʻūtahá. ʻI hono kehé, ʻoku faʻa fekauʻaki ia mo e fakamālohi pea mo e taʻefāʻūtaha. Ko ia ai, ʻoku ʻikai fakaʻohovale ʻa hono fakahoa ʻe he makasini ongoongo Siamane ko e FOCUS ʻa e ngaahi lotu lahi ʻo e māmaní—ʻa e Lotu-Putá, Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané, lotu Konifusioó, lotu Hinituú, ʻIsilamí, faka-Siú mo e faka-Taó—ki he ʻoné.
Ngaahi Fakakikihi ʻi Loto
Lolotonga ʻoku fetauʻaki ʻa e ngaahi lotu ʻe niʻihi, ʻoku fakahohaʻasi ʻa e niʻihi ʻe he ngaahi fakakikihi ʻi loto. Hangē ko ení, ʻi he ngaahi taʻu ki mui ní kuo movete ai ʻa e ngaahi siasi ʻo e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ʻi he ngaahi fakakikihi hokohoko ʻi he ngaahi meʻa fakatokāteliné. ʻOku ʻeke tatau pē ʻe he haʻa faifekaú mo e kakaí: ʻOku fakangofua ʻa e fakavahavaha fanaú? Fēfē ʻa e fakatōtamá? ʻOku totonu ke fakanofo pātele ʻa e kakai fefiné? ʻOku totonu ke fēfē ʻa e vakai ʻa e siasí ki he faka-Sōtomá? ʻOku totonu ke fakatonuhiaʻi ʻe ha lotu ʻa e taú? ʻI he vakai atu ki he taʻefāʻūtaha peheé, ʻoku fifili ʻa e tokolahi, ‘ʻE lava fēfē ke fakafāʻūtahaʻi ʻe ha lotu ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá kapau ʻoku ʻikai lava ke ne fakafāʻūtahaʻi naʻa mo hono kau mēmipá tonu?’
ʻOku hā mahino, kuo ʻikai lava ke hoko ʻa e lotú fakalūkufua ko ha mālohi ia ki he fāʻūtahá. Ka ʻoku fakaʻilongaʻiʻaki ʻa e lotu kotoa pē ʻa e ngaahi māvahevahé? ʻOku ʻi ai ha lotu ʻe kehe—ko ha lotu ʻe lava ke ne fakafāʻūtahaʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá?
[Fakatātā ʻi he peesi 3]
Kau polisi naʻe kafo lolotonga ʻa e fepaki ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi kulupu lotu ʻi ʻInitiá ʻi he 1947
[Maʻuʻanga]
Photo by Keystone/Getty Images