“Kuo Folo Hifo ae Mate”
FAKAʻUTA ATU ki hano lau ʻo ha nusipepa ʻoku ʻi ai ʻa e ʻuluʻi-kaveinga ʻi ʻolungá kae ʻikai ko e lau ʻo fekauʻaki mo ha kiʻi taʻahine kuó ne toʻo ʻa ʻene moʻuí tonu. Ko e moʻoni, kuo ʻikai ha nusipepa ʻe faifai angé pea malava ke ne fai ha fakamatala pehē. Ka ko e ngaahi lea ʻi ʻolungá ʻoku ʻasi ia ʻi ha tohi ʻa ia ʻoku laui afeʻi taʻu ʻa hono motuʻá—ko e Tohi Tapú.
ʻI he Tohi Tapú, ʻoku fakamatalaʻi mahino ai ʻa e maté. ʻIkai ko ia pē, ʻoku ʻikai ngata pē ʻi hono fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e ʻuhinga ʻoku tau mate aí ka ʻokú ne toe fakamatalaʻi ʻa e tuʻunga ʻo e kau maté pea ʻomai ʻa e ʻamanaki ki he faʻahinga ʻoku tau ʻofa ai kuo nau maté. Fakaʻosí, ʻoku lau ai fekauʻaki mo ha taimi mahuʻinga ʻa ia ʻe malava ai ke līpooti: “Kuo folo hifo ae mate.”—1 Kolinito 15:54, PM.
ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e maté ʻi ha kupuʻi lea anga-maheni kae ʻikai misiteli. Ko e fakatātaá, ʻokú ne toutou fakatatau ʻa e maté ki he “mohe,” pea ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa e kakai maté ʻoku nau “mohe ʻi he mate.” (Sāme 13:3; 1 Tesalonaika 4:13; Sione 11:11-14) ʻOku toe fakahaaʻi ʻa e maté ko ha “fili.” (1 Kolinito 15:26) Ko e meʻa ʻoku mahuʻinga angé, ʻoku ʻai ʻe he Tohi Tapú ke tau malava ʻo mahinoʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku hangē ai ʻa e maté ko ha mohé, ʻuhinga ʻoku fakahohaʻasi ai ʻe he maté ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá, pea mo e founga ʻe ikunaʻi tā tuku ai ʻa e fili ko ení.
Ko e Hā ʻOku Tau Mate Aí?
Ko e ʻuluaki tohi ʻo e Tohi Tapú ʻoku fakamatala ai ki he founga ʻo hono ngaohi ʻe he ʻOtuá ʻa e ʻuluaki tangatá, ʻa ʻĀtama, pea tuku ia ki ha ʻapi palataisí. (Senesi 2:7, 15) ʻI he kamata he moʻuí, naʻe maʻu ai ʻe ʻĀtama ʻa e ngaahi ngāue ke fai, fakataha mo e tapui fefeka ʻe taha. ʻI he fekauʻaki mo ha fuʻu ʻakau pau ʻi he ngoue ko ʻĪtení, naʻe tala ange ʻe he ʻOtuá kiate ia: “ʻE ʻikai te ke kai mei ai: he ko e ʻaho te ke kai mei ai kuo pau te ke mate.”a (Senesi 2:17) Ko ia ai, naʻe mahinoʻi ʻe ʻĀtama ko e maté naʻe ʻikai taʻealakalofi. Ko ha ola fakahangatonu ia ʻo hono maumauʻi ʻo ha lao fakaʻotua.
Ko e meʻa fakamamahí, he ko ʻĀtama mo hono uaifi ko ʻIví, naʻá na talangataʻa. Naʻá na fili ke tukunoaʻi ʻa e finangalo ʻo hona Tokotaha-Fakatupú, pea naʻá na utu ʻa hono ngaahi nunuʻá. “Ko e efu koe, pea ko e efu te ke foki ki ai,” ko e tala ange ia ʻe he ʻOtuá kia kinaua ʻi heʻene fakahaaʻi ʻa e ngaahi ikuʻanga ʻo ʻena angahalá. (Senesi 3:19) Naʻá na hoko ai ʻo mele lahi—ʻo taʻehaohaoa. Ko ʻena taʻehaohaoá, pe tuʻunga angahalaʻiá, ʻe iku ai ki heʻena mate.
Ko e mele ko ení—ʻa e angahalá—naʻe toe hoko atu ia ki he fānau ʻa ʻĀtama mo ʻIví, ʻa e matakali fakakātoa ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻI ha ʻuhinga, naʻe hangē ia ha mahaki tukufakaholó. Naʻe ʻikai ngata pē ʻi he mole meia ʻĀtama ʻa e faingamālie ke moʻui ʻi ha moʻui ʻoku ʻatā mei he tautea ʻo e maté ka naʻá ne toe tuku atu ai ʻa e taʻehaohaoá ki heʻene fānaú. Naʻe hoko ai ʻa e fāmili fakaetangatá ʻo pōpula ki he angahalá. ʻOku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú: “Ko ia, ko e hoko ʻa e fakamoʻui naʻe tatau mo e hoko ʻa e angahala ki mamani, ʻi he tangata pe taha; mo e hoko ʻa e mate ʻi he angahala; mo ʻene aʻusia pehe ʻa e kakai kotoa pe ʻe he mate, koeʻuhi ne angahala kotoa pe.”—Loma 5:12.
“Hoko ʻa e Angahala ki Mamani”
Ko e mele tukufakaholó, pe angahala ko ení, ʻoku ʻikai lava ke fai ha sio ki ai. Ko e “angahala” ʻoku ʻuhinga iá ki ha taʻefeʻunga fakaeʻulungāanga mo fakalaumālie ʻa ia kuo tuku mai kiate kitautolu mei heʻetau ʻuluaki ongo mātuʻá, pea ʻoku ʻi ai hono ngaahi nunuʻa fakaesino. Kae kehe, ʻoku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú kuo ʻomai ʻe he ʻOtuá ha fakaleleiʻanga. ʻOku fakamatala ʻa e ʻapositolo ko Paulá: “Ko e tokonaki ʻa Angahala ko e mate; ka ko e meaʻofa ʻa e ʻOtua ko e moʻui taʻengata, tuʻu ʻia Kalaisi Sisu ko hotau ʻEiki.” (Loma 6:23) ʻI heʻene ʻuluaki tohi ki he kau Kolinitoó, naʻe tānaki mai ai ʻe Paula ha fakafiemālie ʻa ia naʻe mohu ʻuhinga ʻaupito kiate ia: “ʻIo, hange tofu pe ʻoku mate kotoa pe ʻia Atama, pehe foki ʻe fakamoʻui hake kotoa pe ʻia Kalaisi.”—1 Kolinito 15:22.
ʻOku hā mahino, ʻoku fakahoko ʻe Sīsū Kalaisi ha ngafa tefito ʻi hono fakangata ʻa e angahalá mo e maté. Naʻá ne pehē naʻá ne haʻu ki māmaní “ke tuku ʻene moʻui ke huhuʻiʻaki ha tokolahi, heʻene fetongi kinautolu.” (Mātiu 20:28) Ko e tuʻungá ʻoku ala fakahoa ia ki ha puke fakamālohi, ʻa ia ko hono tukuange ʻo e pōpulá ʻe toki lava pē ia ʻi ha totongi tuku pau. ʻI he tuʻunga ko ení, ko e huhuʻi ʻa ia ʻe lava ke ne fakatauʻatāinaʻi kitautolu mei he angahalá mo e maté ko e moʻui fakaetangata haohaoa ʻa Sīsuú.b—Ngāue 10:39-43.
Ke tokonaki ʻa e huhuʻí, naʻe fekau mai ʻe he ʻOtuá ʻa Sīsū ki he māmaní ke feilaulauʻi ʻa ʻene moʻuí. “Naʻe ʻofa pehe ʻa e ʻOtua ki māmāni, ko ia naʻa ne foaki hono ʻAlo tofu-pe-taha-ne-fakatupu, koeʻuhi ko ia kotoa pe ʻoku tui pikitai kiate ia ke [ne] . . . maʻu ʻa e moʻui taʻengata.” (Sione 3:16) Ki muʻa ʻi heʻene pekia ʻi ha pekia fakaefeilaulaú, naʻe “fakamooni ki he mooni” ʻa Kalaisi. (Sione 18:37, PM) Pea ʻi he lolotonga ʻa ʻene ngāue fakafaifekau ki he kakaí, naʻá ne ngāueʻaongaʻaki ai ʻa e ngaahi taimi pau ke fakahaaʻi ai ʻa e moʻoni fekauʻaki mo e maté.
‘ʻOku Mohe ʻa e Taʻahiné’
Naʻe ʻikai ke sola ʻa Sīsū ki he maté lolotonga ʻene ʻi māmaní. Naʻá ne ongoʻi ʻa e mamahi ʻo e mole ʻa e kakai takatakai ʻiate iá, pea naʻá ne lāuʻilo fakaʻaufuli ko iá tonu te ne mate mutukia. (Mātiu 17:22, 23) Ngalingali, ʻi ha ngaahi māhina ki muʻa ke tāmateʻi ʻa Sīsuú, naʻe mate ai ʻa hono kaumeʻa ofi ko Lāsalosí. Ko e meʻa ko ia naʻe hokó ʻoku ʻomai ai kia kitautolu ha fakamaama ki he vakai ʻa Sīsū fekauʻaki mo e maté.
ʻI he hili pē hono maʻu ʻa e tala fekauʻaki mo e mate ʻa Lāsalosí, naʻe pehē ʻe Sīsū: “Ko siʻota[u] kaumeʻa ko Lasalosi kuo mohe; ka ko ʻeku ʻalu ni ke u fafangu ia.” Naʻe pehē ʻe he kau ākongá kapau ko Lāsalosí naʻe mālōlō pē, te ne toe hoko ʻo sai ange. Ko ia ai, naʻe fakahaaʻi mahino ʻe Sīsū: “Kuo pekia ʻa Lasalosi.” (Sione 11:11-14) ʻOku hā mahino, naʻe mahinoʻi ʻe Sīsū ko e maté ʻoku hangē ia ha mohé. Lolotonga ʻoku faingataʻa nai ke tau mahinoʻi ʻa e maté, ʻoku tau mahinoʻi ʻa e mohé. Lolotonga ha mālōlō lelei he poʻulí, ʻoku ʻikai te tau ʻiloʻi ʻa e faai atu ʻa e taimí pea mo e meʻa ʻoku hoko takatakai ʻia kitautolú koeʻuhi ʻoku tau ʻi ha tuʻunga ʻo e ʻikai ʻilo ha meʻa fakataimi. Ko e anga tofu pē ia hono fakamatalaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e tuʻunga ʻo e kau maté. ʻOku pehē ʻe he Koheleti 9:5: “Ko e kau pekia ʻoku ʻikai te nau ʻilo ha momoʻi meʻa.”
Naʻe toe fakahoa ʻe Sīsū ʻa e maté ki ha mohe koeʻuhí ko e kakaí ʻe lava ke fafangu kinautolu mei he maté, fakafou ʻi he mālohi ʻo e ʻOtuá. ʻI he taimi ʻe taha, naʻe ʻaʻahi ai ʻa Sīsū ki he ʻapi ʻo ha fāmili loto-hohaʻa ʻa ia naʻe toki ʻosi mate atu pē ʻenau kiʻi taʻahiné. “ʻOku ʻikai pekia ʻa e taʻahine, ka ʻoku mohe pe,” ko e lea ia ʻa Sīsuú. Naʻá ne fakaofiofi atu leva ki he kiʻi taʻahine naʻe maté ʻo puke ʻa hono nimá, pea naʻá ne “tuʻu.” ʻI hono fakalea ʻe tahá, naʻá ne mālanga hake mei he maté.—Mātiu 9:24, 25.
Naʻe fokotuʻu hake tatau ʻe Sīsū ʻa hono kaumeʻa ko Lāsalosí mei he maté. Ka ki muʻa ke fakahoko ʻa e mana ko iá, naʻá ne fakafiemālieʻi ʻa Māʻata, ko e tuofefine ʻo Lāsalosí, ʻaki ʻene pehē: “ʻE toetuʻu ho tuongaʻane.” Naʻá ne tali ange ʻi he tuipau: “ʻOku ou ʻilo te ne toetuʻu ʻi he Toetuʻu ʻi he ʻaho fakamui.” (Sione 11:23, 24) ʻOku hā mahino naʻá ne ʻamanaki ko e kau sevāniti kotoa pē ʻa e ʻOtuá te nau toetuʻu ʻi ha taimi ʻi he kahaʻú.
Ko e hā tonu ʻoku fakahuʻunga ʻi ha toetuʻú? Ko e foʻi lea faka-Kalisi ki he “toetuʻú” (a·naʹsta·sis) ʻoku ʻuhinga fakafoʻilea iá ko e “tuʻu hake.” ʻOku fakahaaʻi ai ha mālanga hake mei he maté. ʻE ongo faingataʻa nai ke tui ki heni ʻa e niʻihi, neongo ia ʻi he hili ʻene lea ʻo pehē ʻe fanongo ʻa e kau maté ki hono leʻó, naʻe pehē ʻe Sīsū: “ʻOua te mou ofo ʻi he meʻa ko ia.” (Sione 5:28) Ko e ngaahi toetuʻu naʻe fakahoko ʻe Sīsū tonu ʻi māmaní ʻokú ne ʻomai ai kia kitautolu ʻa e tuipau ki he talaʻofa ʻa e Tohi Tapú, ko e kau mate ʻi he manatu ʻa e ʻOtuá te nau ʻā hake mei heʻenau “mohe” fuoloá. ʻOku kikiteʻi ʻi he Fakahā 20:13: “Naʻe tukuange ʻe he tahi ʻa e pekia naʻe ʻi ai; pea mo Mate foki mo e Hetesi [faʻitoka anga-maheni ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá] naʻa na tukuange ʻa e pekia naʻe ʻiate kinaua.”
ʻE toe fokotuʻu ʻa e kau mate ko ení ki he moʻuí ke nau tupu hake pē ʻo motuʻa pea toe mate, ʻo hangē ʻi ha tuʻunga ko Lāsalosí? ʻOku ʻikai ko e taumuʻa ia ʻa e ʻOtuá. ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he Tohi Tapú ʻe hoko mai ʻa e taimi ʻa ia “ʻe ʻikai toe ai ha mate,” ko ia ai, ʻe ʻikai ha taha ʻe tupu ʻo motuʻa pea mate leva.—Fakahā 21:4.
Ko e maté ko ha fili. Ko e matakali fakaetangatá ʻoku ʻi ai hono ngaahi fili anga-maheni kehe, hangē ko e puké mo e taʻumotuʻá, ʻa ia ʻokú ne fakatupunga tatau ʻa e faingataʻaʻia lahi. ʻOku talaʻofa mai ʻa e ʻOtuá te ne ikunaʻi kotoa ia, ʻi hono fai ʻa e tuʻutuʻuni fakaʻosi ki he fili lahi taha ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. “Ta kuo fakakaʻanga mo e fili fakamui, ʻa Mate.”—1 Kolinito 15:26.
ʻI hono fakahoko ʻa e talaʻofa ko iá, ʻe maʻu ai ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e moʻui haohaoa, ʻoku ʻikai fakameleʻi ʻe he angahalá mo e maté. Lolotonga iá, ʻe lava ke tau fiemālie ʻi he ʻiloʻi ko e faʻahinga ʻoku tau ʻofa ai kuo nau maté ʻoku nau mālōlō, pea kapau ʻoku nau ʻi he manatu ʻa e ʻOtuá, ʻe fokotuʻu hake kinautolu ʻi heʻene taimi kotofá.
Ko Hono Mahinoʻi ʻo e Maté ʻOku Tokoni Ia ki Hono ʻAi ke Mohu ʻUhinga ʻa e Moʻuí
Ko ha mahino māʻalaʻala ki he maté mo e ʻamanaki ki he kau maté ʻe lava ke ne liliu ʻetau vakai ki he moʻuí. Ko Ian, naʻe lave ki ai ʻi he kupu ki muʻá, naʻá ne ʻi hono taʻu 20 tupú ʻi heʻene ako fekauʻaki mo e fakamatala ʻa e Tohi Tapú ki he maté. “Naʻá ku maʻu maʻu pē ha ʻamanaki taʻepau, naʻe ʻi ha feituʻu ʻa ʻeku tamaí,” ko ʻene leá ia. “Ko ia, ʻi heʻeku ʻiloʻi naʻá ne mohe pē ʻi he maté, naʻá ku ʻuluaki ongoʻi loto-siʻi.” Neongo ia, ʻi he taimi naʻe lau ai ʻa Ian fekauʻaki mo e talaʻofa ʻa e ʻOtuá ke fokotuʻu hake ʻa e kau maté, naʻá ne fiefia lahi ʻi he ʻiloʻi ʻe lava ke ne toe sio ki heʻene tamaí. “Ko e ʻuluaki taimi ia ʻi heʻeku moʻuí, naʻá ku ongoʻi nonga aí,” ko ʻene manatú ia. Ko ha mahino totonu fekauʻaki mo e maté naʻe ʻoange ai kiate ia ha nonga ʻa ia naʻá ne fakafiemālieʻi ʻa hono laumālié.
Ko Clive mo Brenda naʻe mole ʻa hona foha taʻu 21 ko Steven, ʻi he fepaki fakatupunga mate naʻe lave ki ai ʻi he kupu ki muʻá. Neongo naʻá na ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú fekauʻaki mo e maté, naʻá na kei loto-mamahi pē ʻi he mole fakafokifā naʻe hoko kia kinauá. Ko hono moʻoní, ko e maté ko ha fili, pea ko ʻene huhú ʻoku mamahi lahi. Ko ʻena ʻilo Fakatohitapu fekauʻaki mo e tuʻunga ʻo e kau maté naʻá ne holoki māmālie ʻa ʻena mamahí. ʻOku pehē ʻe Brenda: “Ko ʻema mahinoʻi ʻo e maté kuo ʻai ai ke ma lava ʻo toe fakaleleiʻi ʻema moʻuí pea hokohoko atu. Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai hala ha ʻaho mo ʻema fakakaukau fekauʻaki mo e taimi ʻe ʻā hake ai ʻa Steven mei heʻene mohe maʻú.”
“ʻE Mate, Kofaʻā Hoʻo Huhu Na?”
ʻOku hā mahino, ko hono mahinoʻi ʻa e tuʻunga ʻo e kau maté ʻe lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke tau maʻu ha vakai mafamafatatau ki he moʻuí. ʻOku ʻikai fiemaʻu ke hoko ʻa e maté ʻo faingataʻa ke mahinoʻi. ʻE lava ke tau maʻu ʻa e moʻuí fakataha mo e ʻikai ha ilifia lahi ki he fili ko eni ʻokú ne fakamanaʻi kitautolú. Pea ʻi hono ʻiloʻi ko e maté ʻoku ʻikai fiemaʻu ke ne fakangata ʻo taʻengata ʻa ʻetau moʻuí ʻokú ne toʻo ʻosi ai ha holi pē ke moʻui ki he mālié, ʻi he tui “ʻoku fuʻu nounou ʻa e moʻuí.” Ko hono ʻiloʻi ko e faʻahinga ʻoku tau ʻofa ai kuo mate ʻo ʻi he manatu ʻa e ʻOtuá ʻoku nau mohe ʻi he maté ʻo tatali ai ki ha toetuʻú, ʻe lava ke ʻomai ai kia kitautolu ʻa e fakafiemālie pea langaʻi ai ʻetau holi ke hokohoko atu ʻi he moʻuí.
ʻIo, ʻe lava ke tau hanga atu ʻi he loto-falala ki he kahaʻú, ʻi he taimi ʻe hanga ai ʻe Sihova ko e ʻOtuá, ko e Tokotaha-Foaki ʻo e moʻuí, ʻo toʻo ʻosi atu ʻa e maté ʻo taʻengata. Ko ha tāpuaki ē ʻe hokó ʻa ia ʻe lava ai ke tau ʻeke totonu: “ʻE Mate, kofaʻā hoʻo ikuna na? ʻE Mate, kofaʻā hoʻo huhu na?”—1 Kolinito 15:55.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e ʻuluaki lave eni ʻi he Tohi Tapú ki he maté.
b Ko e totongi huhuʻí ko ha moʻui fakaetangata haohaoa koeʻuhí ko e meʻa ia naʻe fakamoleki ʻe ʻĀtamá. Naʻe ʻuliʻi ʻe he angahalá ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá, ko ia ʻoku ʻikai ha tangata taʻehaohaoa ʻe lava ke ne ngāue ʻi he tuʻunga ko ha huhuʻi. Ko ia ai, naʻe fekau mai ʻe he ʻOtuá ʻa hono ʻAló mei hēvani ki he taumuʻa ko iá. (Sāme 49:7-9) Ki ha fakamatala lahi ange ʻi he kaveinga ko ení, sio ki he vahe 7 ʻo e tohi ʻIlo ʻA Ia ʻOku Taki Atu ki he Moʻui Taʻengatá, ko e pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
[Fakatātā ʻi he peesi 5]
Ko e talangataʻa ʻa ʻĀtama mo ʻIví naʻe iku ia ki he mate
[Fakatātā ʻi he peesi 6]
Naʻe puke ʻe Sīsū ʻa e nima ʻo e taʻahine naʻe maté, pea naʻá ne tuʻu hake
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
ʻOku tatali ʻa e tokolahi ki he taimi ʻe ʻā hake ai mei he mohé ʻa e faʻahinga ʻoku nau ʻofa ai kuo maté, ʻo hangē ko ia naʻe hoko kia Lāsalosí