LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w06 3/1 p. 12-16
  • Ko Hono ʻIloʻi ʻa e Meʻa ʻOku Totonú mo Hono Fai Iá

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Ko Hono ʻIloʻi ʻa e Meʻa ʻOku Totonú mo Hono Fai Iá
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2006
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Ngaahi ʻAhiʻahi ʻo e Tuí
  • Kakapa Atu ki he Ngāue Taimi-Kakató
  • Ko ha Vāhenga-Ngāue Fakamisinale
  • ʻI he Malaʻe Fakafaifekaú
  • Hoko Atu e Fonongá
  • Ngaahi Fakalelei Fakaekautaha
  • Fakalahí mo e Ngaahi Liliu
  • Akoʻi ʻe Sihova Talu mei Heʻeku Kei Siʻí
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2003
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2006
w06 3/1 p. 12-16

Talanoa ki he Moʻuí

Ko Hono ʻIloʻi ʻa e Meʻa ʻOku Totonú mo Hono Fai Iá

FAKAMATALA FAI ʻE HADYN SANDERSON

Naʻe tala ange ʻe Sīsū ʻi he taimi ʻe taha ki heʻene kau ʻapositoló: “Kapau ʻoku mou ʻilo ʻa e ngaahi meʻa ko ia, pea ko e toki kakai monuʻia kimoutolu, ʻo kapau te mou fai ia.” (Sione 13:17) ʻIo, ʻoku tau ʻiloʻi nai ʻa e meʻa ʻoku totonú, ka ʻi he taimi ʻe niʻihi, ko e meʻa faingataʻá ʻa hono faí! Kae kehe, hili e moʻui laka hake he taʻu ʻe 80, ʻa ia ko e taʻu ʻe 40 ai kuó u fakamoleki ʻi he ngāue fakamisinalé, ʻoku ou tuipau ʻoku moʻoni ʻa e ngaahi lea ʻa Sīsuú. Ko hono fai ʻa e meʻa ʻoku leaʻaki moʻoni ʻe he ʻOtuá ʻoku taki atu ia ki he fiefia. Tuku ke u fakamatala.

ʻI HE 1925, ʻi he taimi naʻá ku taʻu tolu aí, naʻe maʻu ai ʻe heʻeku ongo mātuʻá ha malanga Fakatohitapu ʻi homau kolo tupuʻangá ko Newcastle, ʻi ʻAositelēlia. Ko e malanga, “Laui Miliona ʻOku Lolotonga Moʻui he Taimi Ní ʻE ʻIkai ʻAupito Te Nau Mate,” naʻe fakatuipauʻi ai ki heʻeku faʻeé kuó ne maʻu ʻa e moʻoní, pea naʻá ne kamata ke maʻu tuʻumaʻu ʻa e ngaahi fakataha faka-Kalisitiané. Neongo ia, naʻe vave ʻa e hōloa ʻa e mahuʻingaʻia ʻa ʻeku tamaí. Naʻá ne fakafepaki ki he tui toki maʻu foʻou ʻa e fineʻeikí pea fakamanamana ke liʻaki ia kapau heʻikai te ne tukuange ia. Naʻe ʻofa ʻa e fineʻeikí ʻi heʻeku tamaí pea loto ke tauhi ke fāʻūtaha ʻa e fāmilí. Ka neongo ia, naʻá ne ʻiloʻi ko e talangofua ki he ʻOtuá naʻe muʻomuʻá, pea naʻá ne fakapapauʻi ke fai ʻa e meʻa naʻe totonu ʻi heʻene vakaí. (Mātiu 10:​34-​39) Naʻe mavahe ʻa ʻeku tamaí, pea ʻi he hili iá naʻe tātātaha pē ʻeku sio kiate iá.

ʻI he fakakaukau atu ki aí, ʻoku ou mālieʻia ʻi he mateaki ʻa ʻeku faʻeé ki he ʻOtuá. Ko ʻene filí naʻe taki atu ai ki ha moʻui faitāpuekina fakalaumālie ki hoku tuofefine lahí, ko Beulah, pea mo au. Naʻe toe akoʻi mai ai kia kimaua ha lēsoni mahuʻinga—ʻi he taimi ʻokú ma ʻiloʻi ai ʻa e meʻa ʻoku totonú, kuo pau ke ma feinga ke fai ia.

Ngaahi ʻAhiʻahi ʻo e Tuí

Ko e kau Ako Tohi Tapú, hangē ko ia naʻe uiʻaki ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, naʻa nau tokoniʻi lahi homau fāmilí. Ko ʻeku kui-fefiné naʻe hiki mai ʻo mau nofo pea naʻá ne toe maʻu foki ai ʻa e moʻoni Fakatohitapú. Ko ia mo e fineʻeikí naʻá na hoko ʻo kaungāmeʻa ʻikai mavahevahe ʻi he ngāue fakamalangá, ʻa ia ko hona fōtunga molumalú mo e anga-fakakaumeʻá naʻá na maʻu ai ʻa e fakaʻapaʻapa ʻa e kakaí.

Lolotonga iá, naʻe tokangaʻi makehe au ʻe he fanga tokoua Kalisitiane matuʻotuʻá pea ʻomai kiate au ʻa e ako mahuʻinga. Naʻe vave ʻeku ako ke ngāueʻaki ha kaati fakamoʻoni ke fai ai ha ngaahi tuʻuaki faingofua ki he kakaí ʻi honau ngaahi ʻapí. Naʻá ku toe tā ʻa e ngaahi malanga Fakatohitapu kuo hikí ʻi ha kalamafoni toʻotoʻo pea kau ʻi he ngaahi laka mo e papa tuʻuaki ʻi he hala lahi ʻo e koló. Naʻe faingataʻa eni, koeʻuhi naʻá ku fāinga mo e manavahē-tangatá. Kae kehe, naʻá ku ʻiloʻi ʻa e meʻa naʻe tonú pea fakapapauʻi ke fai ia.

Hili e ʻosi ʻeku akó, naʻá ku kamata ngāue ai ki ha pangikē, ʻa ia naʻe kau ki ai ha fononga ki he ngaahi vaʻa fakapangikē lahi ʻi he kotoa ʻo e vahefonua Niu Sau Uelé. Neongo naʻe tokosiʻi ʻa e Kau Fakamoʻoní ʻi he tafaʻaki ko ia ʻo e fonuá, naʻe tokoni ʻa ʻeku akó ke tauhi ke moʻui ʻa ʻeku tuí. Naʻe fai mai ʻe heʻeku faʻeé ʻa e ngaahi tohi fakalototoʻa ʻa ia naʻe fakaivimālohiʻi fakalaumālie ai au.

Ko e ngaahi faitohi ko iá naʻá ne ʻomai kiate au ʻa e tokoni ʻi he taimi totonu. Naʻe kamata ʻa e Tau II ʻa Māmaní, pea naʻá ku fehangahangai ai mo e ui ke kau ʻi he kau taú. Ko e pule pangikeé ko ha tokotaha maʻu-lotu faivelenga ia pea ko ha komanitā fakakautau ia ʻi he feituʻú. ʻI heʻeku fakamatalaʻi ange ʻa ʻeku tuʻu-ʻatā ʻi he tuʻunga ko ha Kalisitiané, naʻá ne ʻomai kiate au ha tuʻutuʻuni fakamanamana—ko e mavahe mei heʻeku lotú pe ko e mavahe mei he pangikeé! Naʻe aʻu ʻa e ngaahi meʻá ki hono tumutumú ʻi heʻeku līpooti ki he senitā lēsisita ki he kau tau fakalotofonuá. Naʻe ʻi ai ʻa e pulé ʻo ne siofi au fakataha mo e mahuʻingaʻia lahi ʻi heʻeku fakaofiofi atu ki he tēpile lēsisitá. ʻI heʻeku fakafisi ke fakamoʻoni ʻi he ngaahi pepa lēsisitá, naʻe hoko ai ʻo ʻi he tuʻunga fakafili ʻa e kau ʻōfisá. Ko ha mōmeniti faingataʻa ia, ka naʻá ku fakapapauʻi ke fai ʻa e meʻa naʻe totonú. ʻI he tokoni ʻa Sihová, naʻá ku hanganaki anga-mokomoko mo ʻi he tuʻunga fakapapauʻi. ʻI heʻeku ʻiloʻi ki mui naʻe kumi holo au ʻe ha kau houtamakí, naʻá ku faʻo fakavave ʻeku ʻū meʻá pea heka ʻi he vave tahá ʻi he lēlué ʻo mavahe mei he koló!

ʻI heʻeku toe foki ki Newcastle, naʻe ʻave ai au ki he fakamaauʻangá fakataha mo e fanga tokoua kehe ʻe toko fitu ʻa ia naʻa nau fakafisingaʻi ʻa e ngāue fakakautaú. Naʻe tauteaʻi ai kimautolu ʻe he fakamāú ki he pilīsoné ki ha ngāue pōpula leipa māhina ʻe tolu. Neongo naʻe ʻikai lelei ʻa e meʻa naʻe hokosia ʻi he pilīsoné, ko hono fai ʻa e meʻa naʻe totonú ne ʻomai ai ʻa e ngaahi tāpuaki. Hili homau tukuangé, naʻe fakaafeʻi ai au ʻe he taha ʻo hoku kau nofo pilīsoné, ko ha kaungā Fakamoʻoni ko Hilton Wilkinson, ke u ngāue kiate ia ʻi hono fale fai-tā. Naʻá ku fetaulaki ai mo hoku uaifi ʻi he kahaʻú, ko Melody, ʻa ia naʻá ne ngāue ʻi he fale fai-taá ko ha tokotaha talitali kakai. ʻI he hili pē ʻa hoku tukuangé, naʻá ku papitaiso ai ʻi he fakahāhā ʻa ʻeku fakatapui kia Sihová.

Kakapa Atu ki he Ngāue Taimi-Kakató

Hili ʻema malí, naʻá ma fakaava ai mo Melody ʻa homa fale fai-tā foʻou ʻi Newcastle. Naʻe vave ʻa e lahi ʻa ʻema ngāué ʻo kamata ai ke uesia ʻa ʻema tuʻunga moʻui leleí mo homa tuʻunga fakalaumālié. ʻI he taimi nai ko ení, ko Ted Jaracz, ʻa ia naʻe ngāue he taimi ko iá ʻi he ʻōfisi vaʻa ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi ʻAositelēliá pea ko ha mēmipa ia he taimí ni ʻo e Kulupu Pulé, naʻá ne talanoa mai ai kia kimaua ʻo fekauʻaki mo ʻema ngaahi taumuʻa fakalaumālié. Hili ʻa e fetalanoaʻaki ko iá, naʻá ma fili ai ke fakatau atu ʻema pisinisí pea fakafaingofuaʻi ʻa ʻema moʻuí. ʻI he 1954 naʻá ma fakatau mai ai ha kiʻi taulani, hiki ki he kolo ko Ballarat ʻi he vahefonua Vikatōliá, pea kamata ngāue ko e ongo tāimuʻa, pe ongo ʻevangeliō taimi-kakato.

ʻI heʻema ngāue fakataha mo e kiʻi fakatahaʻanga ʻi Ballarat, naʻe tāpuakiʻi ʻe Sihova ʻa ʻema ngaahi feingá. ʻI he māhina pē ʻe 18, ko e tokolahi ʻo e kakai naʻa nau maʻu ʻa e ngaahi fakatahá naʻe mahiki vave ia mei he toko 17 ki he toko 70. Naʻe ʻomai leva ha fakaafe ke ma fai ʻa e ngāue fakafaifekau fefonongaʻakí, pe ngāue fakasēketí, ʻi he vahefonua ʻi he fakatonga ʻo ʻAositelēliá. ʻI he taʻu ʻe tolu hoko mai aí, naʻá ma fiefia ai ʻi he ʻaʻahi ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻi he kolo lahi ko ʻAtelaité pea ʻi he ngaahi vahefonua ngaohi uaine mo e situlasi ʻi he veʻe Vaitafe Murray. He liliu lahi ē ko ʻema moʻuí! Naʻá ma fiefia ʻi he ngāue fakataha mo e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine anga-ʻofá. Ko ha pale moʻoni ē ki heʻema fai ʻa e meʻa naʻá ma ʻiloʻi naʻe totonú!

Ko ha Vāhenga-Ngāue Fakamisinale

ʻI he 1958 naʻá ma fakahā ai ki he ʻōfisi vaʻa ʻi ʻAositelēliá ʻa ʻema taumuʻa ke maʻu ʻa e ʻAsemipilī Fakavahaʻapuleʻanga ko e “Finangalo Fakaʻotuá” ʻi he Kolo Niu ʻIoké ʻi he konga ki mui ʻo e taʻu ko iá. Naʻa nau tali mai ʻaki hono ʻomai ha ngaahi foomu tohi kole ki he Akoʻanga fakamisinale ko Kiliatí ʻi he ʻIunaite Seteté. Koeʻuhi naʻá ma ʻi homa taʻu 30 tupú, naʻá ma fakakaukau kimaua kuó ma fuʻu motuʻa ke hū ki Kiliati. Ka neongo ia, naʻá ma ʻave ʻa ʻema tohi kolé pea naʻe fakaafeʻi kimaua ke kau ki he kalasi hono 32. ʻI he kongaloto ʻo e kōsí, naʻá ma maʻu ai ʻa homa vāhenga-ngāue fakamisinalé—ko ʻInitia! Neongo ʻa ʻema muʻaki manavasiʻí, naʻá ma loto ke fai ʻa e meʻa naʻe totonú pea tali fiefia ʻa homa vāhenga-ngāué.

ʻI he folau vaká, naʻá ma tūʻuta pongipongia ai he pongipongi ʻe taha ʻi Bombay (ko Mumbai ia he taimí ni) ʻi he 1959. Naʻe tākoto ʻo fola ʻi he mohé ʻa e kau ngāue leipa ʻe laui ngeau ʻi he uafú. Naʻe kāpui ai ʻa e ʻeá ʻe ha ngaahi nanamu faikehe. ʻI he hopo hake ʻa e laʻaá, naʻá ne ʻomai kia kimaua ʻa e fakakaukau ki he meʻa ʻoku toka mei muʻá. Naʻe teʻeki ai ʻaupito ke ma aʻusia ki muʻa ha vela pehē! Ko ha ongo meʻa misinale, ko Lynton mo Jenny Dower, ʻa ia naʻá na tāimuʻa fakataha mo kimaua ʻi Ballarat, naʻá na talitali-lelei kimauá. Naʻá na ʻave kimaua ki he ʻōfisi vaʻa ʻi ʻInitiá mo e ʻapi Pētelí, ʻa ia ko ha ʻapātimeni ʻefiʻefi ʻi ʻolunga naʻe tuʻu ʻo ofi ki he uhouhonga ʻo e koló. Naʻe nofo ʻi he ʻapí ʻa e kau ngāue pole Pēteli ʻe toko ono. Ko Tokoua Edwin Skinner, ʻa ia naʻe ngāue ko ha misinale ʻi ʻInitia talu mei he 1926, naʻá ne faleʻi kimaua ke fakatau mai haʻama ongo kato lā ki he fefonongaʻakí, ki muʻa ke ma hiki ki homa vāhenga-ngāué. Naʻe anga-maheniʻaki ʻa e sio ki he kato laá ʻi he ngaahi lēlue ʻInitiá pea naʻe ʻaonga ʻaupito ia kia kimaua lolotonga ʻema ngaahi fefonongaʻaki ki mui angé.

Hili ha fononga ʻaho ʻe ua he lēlué, naʻá ma aʻu ai ki homa vāhenga-ngāué ʻi Tiruchchirappalli, ko ha kolo lahi ʻi he vahefonua fakatonga ʻo Madras (ko Tamil Nadu ia he taimí ni). Naʻá ma fakataha ai mo e kau tāimuʻa makehe ʻInitia ʻe toko tolu ʻa ia naʻa nau faifakamoʻoni ki ha kakai ko honau tokolahí ko e toko 250,000. Ko e ngaahi tuʻunga ʻo e nofó naʻe faingofua. ʻI he taimi ʻe taha, naʻe toe pē ai ʻi homa kató ʻo siʻi hifo ʻi he $4 (U.S.) Ka ʻi he ʻosi ʻa e paʻanga ko iá, naʻe ʻikai ke liʻaki kimaua ʻe Sihova. Ko e tangata ʻe taha ʻa ia naʻá ne ako Tohi Tapu naʻá ne ʻomai kia kimaua ha paʻanga ke totongiʻaki ha ʻapi ʻa ia naʻe feʻunga ke fai ai ʻa e ngaahi fakatahá. ʻI he taimi ʻe taha ʻi he siʻi ʻema meʻakaí, naʻe anga-ʻofa mai ai ha kaungāʻapi ʻo ʻomai haʻama kale ʻa ia naʻá ne ngaohi. Naʻá ku ifoʻia ai, ka naʻe fuʻu fifisi ʻa e sipaisí ʻo ne ʻai au ke u lonā!

ʻI he Malaʻe Fakafaifekaú

Neongo naʻe lea faka-Pilitānia ʻa e kakai ʻe niʻihi ʻi Tiruchchirappalli, ko e tokolahi tahá naʻa nau lea faka-Tamili. Ko ia ai, naʻá ma ngāue mālohi ke ako ha tuʻuaki faingofua ki he malaʻe ngāué ʻi he lea ko iá. Naʻe maʻu ʻi he meʻa ko iá ʻa e fakaʻapaʻapa ʻa e kakai fakalotofonua tokolahi.

Naʻá ma fiefia kakato ʻi he ngāue fakafaifekau fale-ki-he-falé. Ko e kau ʻInitiá ʻoku nau natula talitali kakai, pea naʻe fakaafeʻi kimaua ki loto ʻe he tokolahi tahá ki ha ngaahi fakamāmālohi. Koeʻuhi ʻoku faʻa nofo ʻa e fua māfaná ʻi he tikilī Selosiasi ʻe 40, naʻá ma fakahoungaʻi lahi ʻaupito ʻenau anga-talitali kakaí. Ko e anga-fakaʻapaʻapa ia ke lāulea ki he ngaahi meʻa fakafoʻituituí ki muʻa ke ma fakahoko ʻema pōpoakí. Naʻe faʻa ʻeke mai ʻe he faʻahinga ʻi he ʻapí kiate au mo hoku uaifí: “Ko hoʻomo haʻú mei fē? ʻOku ʻi ai haʻamo fānau? Ko e hā ʻoku ʻikai aí?” ʻI he tuʻunga ko ení, ʻoku nau faʻa tala mai ai ha toketā lelei ke nau ʻave kimaua ki ai! Neongo ia, ko e ngaahi fetalanoaʻaki ko iá naʻe fakaʻatā ai ke ma fakafeʻiloaki kimaua pea fakamatalaʻi ʻa e mahuʻinga ʻo ʻema ngāue makatuʻunga ʻi he Tohi Tapú.

Ko e tokolahi taha ʻo e kakai naʻá ma faifakamoʻoni ki aí naʻa nau kau ki he lotu Hinituú—ko ha fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi tui ʻoku kehe ʻaupito mei he lotu faka-Kalisitiané. ʻI he ʻikai fakakikihiʻi ʻa e ngaahi tuʻunga fihi ʻo e filōsofia faka-Hinituú, naʻá ma malangaʻi pē ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá—pea naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi ola lelei. ʻI he māhina pē ʻe ono, naʻe kamata ke maʻu ai ʻe he meimei toko 20 ʻa e ngaahi fakataha ʻi homa ʻapi misinalé. Ko e taha ʻo e faʻahinga tāutahá ni ko ha ʻenisinia sivile ko Nallathambi. Ko ia mo hono fohá ko Vijayalayan, naʻá na tokoniʻi ki mui ʻa e faʻahinga ʻe toko 50 nai ke nau hoko ko e kau sevāniti ʻa Sihova. Naʻe toe ngāue ʻi ha taimi ʻa Vijayalayan ʻi he vaʻa ʻi ʻInitiá.

Hoko Atu e Fonongá

Naʻá ma ʻi ʻInitia ʻo siʻi hifo he māhina ʻe onó ʻi he taimi naʻe fakaafeʻi ai au ke u ngāue ko e ʻuluaki ʻovasia fakavahe tuʻumaʻu ʻi he fonuá. Naʻe kau ki heni ʻa e fefonongaʻaki ʻi he kotoa ʻo ʻInitiá, fokotuʻutuʻu ʻa e ngaahi ʻasemipilií pea ngāue fakataha mo e kulupu lea kehekehe ʻe hiva. Ko ha ngāue faingataʻa ia. Naʻá ma faʻo ʻa e vala mo e meʻangāue ʻo feʻunga mo e māhina ʻe ono ʻi ha ngaahi fuʻu puha ngaohi mei he kapá ʻe tolu mo ʻema ongo kato lā anga-mahení ʻo mavahe mei he kolo lahi ko Madras (ko Chennai ia he taimí ni) ʻi ha lēlue. Koeʻuhi ko e lahi ʻo e feituʻu ngāue naʻe kau ʻi he vahefonuá ʻa ia naʻe kilomita ʻe 6,500 ʻa hono fua takaí, naʻá ma hokohoko fononga maʻu pē. ʻI he taimi ʻe taha, naʻá ma fakaʻosi ai ha ʻasemipilī ʻi he kolo fakatonga ʻo Bangalore ʻi he Sāpaté. Hili iá naʻá ma fononga fakahahake ki Darjeeling ʻi he ngaahi tafa moʻunga Himaleiá ke fakahoko ha toe ʻasemipilī ʻe taha ʻi he uike hoko maí. Ko e fononga ki Darjeeling naʻe kau ki ai ha fononga ʻi he kilomita ʻe 2,700 pea fetongitongi ʻi he lēlue ʻe nima ke aʻu ki ai.

Lolotonga ʻa ʻema ngaahi fononga ki muʻá, naʻá ma fiefia ai ʻi hono hulu ʻa e filimi, The New World Society in Action. Naʻe ʻai ʻe he filimí ni ke maheni ʻa e kakaí mo hono lahi pea mo e ngāue ʻa e kautaha fakaemāmani ʻa Sihová. Ko e kakai ʻe laui ngeau naʻa nau faʻa maʻu ʻa e ngaahi faiva ko ení. ʻI he taimi ʻe taha, naʻá ma hulu ai ʻa e filimí ki ha kulupu naʻa nau fakatahataha ʻi he veʻe halá. Lolotonga e lele ʻa e foʻi filimí, naʻe fakatahataha ai ha ngaahi fuʻu konga ʻao lōvai ʻo ngaʻunu vave mai kia kimautolu. Koeʻuhi naʻe angatuʻu ha fuʻu kakai ʻi he taimi ʻe taha tupu mei hono taʻofi ʻa e faivá, naʻá ku fakapapauʻi ai ke hokohoko atu pē ʻa e faivá ka ke fakavaveʻi ia. Ko e meʻa mālié, naʻe ngata ʻa e filimí ʻo ʻikai taʻofi ʻi he kamata ke ngangana hifo ʻa e ʻuluaki ngaahi tulutā ʻuhá.

ʻI he ngaahi taʻu hoko atu aí, naʻá ku fononga ai mo Melody ki he lahi taha ʻo e ngaahi feituʻu ʻi ʻInitiá. Koeʻuhi ko e vahefonua taki taha naʻe ʻi ai ʻene meʻakai, vala, lea mo e mātanga makehe, naʻe hangē ia ha fononga mei ha fonua ʻe taha ki ha toe fonua ʻe tahá. He kehekehe fakaofo moʻoni ē ʻoku maʻu ʻi he fakatupu ʻa Sihová! ʻOku toe hoko moʻoni eni ʻi he meʻamoʻui kaivao ʻo ʻInitiá. ʻI he taimi ʻe taha, lolotonga ʻa e kemi ʻi he vaotā Nepoló, naʻá ma sio lelei ai ki ha fuʻu taika lahi. Ko ha monumanu fakaofo ia. Ko e sio ki aí naʻá ne ʻai ke mālohi ʻema holi ke ʻi Palataisí, ʻa ia ʻe iku ai ki he melino ʻi he vahaʻa ʻo e tangatá mo e fanga manú.

Ngaahi Fakalelei Fakaekautaha

Lolotonga ʻa e muʻaki ngaahi ʻaho ko iá, naʻe fiemaʻu ai ki he fanga tokoua ʻi ʻInitiá ke nau muimui ofi ange ki he ngaahi fokotuʻutuʻu fakaekautaha ʻa Sihová. ʻI he ngaahi fakatahaʻanga ʻe niʻihi, naʻe tangutu ai ʻa e kakai tangatá ʻi he tafaʻaki ʻe taha ʻo e loki fakatahá lolotonga ia naʻe tangutu ʻa e kakai fefiné ʻi he tafaʻaki ʻe tahá. Naʻe tātātaha ke kamata taimi totonu ʻa e ngaahi fakatahá. ʻI he feituʻu ʻe taha, naʻe uiaki ai ʻe ha fuʻu fafangu leʻo-lahi ʻa e kau malanga ʻo e Puleʻangá ki he ngaahi fakatahá. ʻI he ngaahi feituʻu kehé, naʻe aʻu tahataha mai ai ʻa e kau malangá ʻi he taimi naʻe aʻu ai ʻa e laʻaá ki ha tuʻunga pau ʻi he langí. Naʻe tōmokosi ʻa e ngaahi ʻasemipilií mo e ngaahi ʻaʻahi ʻa e kau ʻovasia fefonongaʻakí. Naʻe loto-lelei ʻa e fanga tokouá ke fai ʻa e meʻa naʻe totonú, ka naʻa nau fiemaʻu ha ako.

ʻI he 1959, naʻe fokotuʻu ai ʻe he kautaha ʻa Sihová ʻa e Akoʻanga Ako Fakafaifekaú. Ko e polokalama ako ko eni ʻi māmani lahí naʻe tokoniʻi ai ʻa e kau ʻovasia sēketí, kau tāimuʻa makehé, kau misinalé mo e kau mātuʻa ʻi he fakatahaʻangá ke nau fakahoko honau ngaahi fatongia Fakatohitapú ʻo toe ola lelei ange. ʻI he kamata ʻa e akó ʻi ʻInitia ʻi Tīsema 1961, naʻá ku ngāue ai ko ha faiako ʻi he kalasí. Naʻe māmālie ʻa e aʻu ʻa e ngaahi ola ʻo e ako ko iá ki he ngaahi fakatahaʻanga takatakai ʻi he fonuá, pea naʻa nau laka vave ki muʻa. ʻI he taimi pē naʻe ʻiloʻi ai ʻe he fanga tokouá ʻa e meʻa naʻe totonú, naʻe ueʻi kinautolu ʻe he laumālie ʻo e ʻOtuá ke nau fai ia.

Naʻe toe fakalototoʻaʻi mo fakafāʻūtahaʻi ʻe he ngaahi fakataha-lahi lalahí ʻa e fanga tokouá. Naʻe tuʻu-ki-muʻa ʻi he ngaahi fakataha-lahi ko ení ʻa e ʻAsemipilī Fakavahaʻapuleʻanga ko e “Ongoongo Lelei Taʻengatá” naʻe fai ʻi New Delhi ʻi he 1963. Naʻe fononga ʻa e Kau Fakamoʻoni mei he tapa kotoa ʻo ʻInitiá ʻi he kilomita ʻe laui afe ke maʻu ʻa e ʻasemipilī ko iá, ʻo fakamoleki ai ʻe he tokolahi ʻenau paʻanga kotoa naʻe tuku tauhí ke fai ʻa e meʻa ko iá. Koeʻuhi ko e kau fakafofonga ʻe toko 583 mei he ngaahi fonua kehe ʻe 27 naʻa nau toe ʻi aí, ko e ʻuluaki taimi ia naʻe lava ke feohi ai ʻa e Kau Fakamoʻoni fakalotofonuá mo e fuʻu tokolahi ʻo e fanga tokoua ʻaʻahí.

ʻI he 1961, naʻe fakaafeʻi ai au mo Melody ke hoko ko e konga ʻo e fāmili Pēteli ʻi Bombay, ʻa ia naʻá ku ngāue ai ki mui ko ha mēmipa ʻo e Kōmiti Vaʻá. Naʻe hoko atu ai ʻa e ngaahi monū kehe. ʻI he ngaahi taʻu lahi, naʻá ku ngāue ai ko ha ʻovasia sone ʻi he ngaahi tapa kotoa ʻo ʻĒsiá mo e Hahake Lotolotó. Koeʻuhi naʻe fakangatangata ʻa e ngāue fakamalangá ʻi he feituʻu lahi ʻo e ngaahi fonua lahi ko ení, naʻe fiemaʻu ai ʻa e kau malanga fakalotofonuá ke nau “fakapotopoto ʻo hangē ko ha ngata, pea vale ʻi he kovi ʻo hangē ko ha lupe.”—Mātiu 10:16.

Fakalahí mo e Ngaahi Liliu

ʻI he 1959 ʻi heʻema ʻuluaki tūʻuta ʻi ʻInitiá, naʻe longomoʻui ai ʻa e kau malanga ʻe toko 1,514 ʻi he fonuá. ʻI he ʻahó ni, kuo tupu ʻa e tokolahi ko iá ʻo laka hake ʻi he toko 24,000. Ke feʻunga mo e tupu ko ení, naʻá ma hiki tuʻo ua ai ki he ngaahi fale Pēteli foʻou ʻi Bombay pe ofi ki ai. Pea ʻi Maʻasi 2002, naʻe toe hiki ai ʻa e fāmili Pētelí—ʻi he taimi ko ení ki ha ngaahi fale foʻou naʻe langa ʻo ofi ki Bangalore, ʻi he fakatonga ʻo ʻInitiá. Ko e fale fakaeonopooni ko ení naʻe nofo ai ʻa e kau mēmipa ʻe toko 240 ʻo e Pētelí, ʻa ia ko e niʻihi ʻo kinautolu ʻoku nau liliu ʻa e ʻū tohi Fakatohitapú ki he lea ʻe 20.

Neongo naʻá ku fakatuʻotuʻa lahi mo Melody ke hiki ki Bangalore, naʻe fakamālohiʻi kimaua ʻe he mahamahakí ke foki ki ʻAositelēlia ʻi he 1999. ʻOkú ma ngāue he taimí ni ko e ongo mēmipa ʻo e fāmili Pēteli ʻi Seneé. Neongo kuó ma mavahe mei ʻInitia, ko e ʻofa ʻokú ma maʻu ki siʻoma ngaahi kaumeʻa mo e fānau fakalaumālie ʻi he fonua ko iá ʻoku kei mālohi pē. He meʻa fakafiefia moʻoni ia ke maʻu ʻa e ngaahi tohi meia kinautolu!

ʻI he sio atu ki he ngaahi taʻu laka he 50 ʻo e ngāue taimi-kakató, ko au mo Melody ʻokú ma ongoʻi faitāpuekina lahi. Ki muʻá, naʻá ma ngāue ai ke fakatolonga ʻa e ngaahi ʻīmisi ʻo e kakaí ʻi he pepa fai-taá, ka ko e ngāue ke fakatolonga ʻa e moʻui ʻa e kakaí ʻi he manatu ʻa e ʻOtuá ko ha fili lelei mamaʻo ange ia. He ngaahi hokosia mahuʻinga moʻoni ia kuo tupu mei heʻema fili ke fakamuʻomuʻa ʻa e ʻOtuá ʻi he moʻuí! ʻIo, ko hono fai ʻa e meʻa ʻoku pehē ʻe he ʻOtuá ʻoku totonú ʻoku taki moʻoni atu ia ki he fiefiá!

[Mape ʻi he peesi 15]

(Ki he konga tohi kuo fokotuʻu kakato, sio ki he tohi)

ʻINITIA

New Delhi

Darjeeling

Bombay (Mumbai)

Bangalore

Madras (Chennai)

Tiruchchirappalli

[Fakatātā ʻi he peesi 13]

Hadyn mo Melody ʻi he 1942

[Fakatātā ʻi he peesi 16]

Ko e fāmili Pēteli ʻi ʻInitiá, 1975

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share