Tokoni mei he “Otua oe Faa Kataki mo e Fiemalie”
ʻI HE taʻu nai ʻe 2,000 kuo maliu atú, naʻe fakamatalaʻi ai ʻe he tokotaha-tohi Tohi Tapu ko Paulá ʻa Sihova ko e “Otua oe faa kataki moe fiemalie.” (Loma 15:5, PM) Koeʻuhi ʻoku fakapapauʻi mai ʻe he Tohi Tapú ʻoku ʻikai liliu ʻa Sihova fakataha mo e taimí, ʻoku lava ke tau tuipau ai ʻoku kei ʻomai ʻe he ʻOtuá ʻa e fiemālie ki he faʻahinga ʻoku nau tauhi kiate iá. (Semisi 1:17) Ko hono moʻoní, ʻoku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻoku tokonaki mai ʻe Sihova ʻa e fiemālié ʻi he ngaahi founga kehekehe ki he faʻahinga ʻoku faingataʻaʻiá. Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi founga ko ení? ʻOku ʻomai ʻe he ʻOtuá ʻa e mālohi ki he faʻahinga ʻoku nau hanga kiate ia ʻi he lotu, ʻo kole ʻa ʻene tokoní. ʻOkú ne toe ueʻi ʻa e kau Kalisitiane moʻoní ke nau tokonaki ʻa e fakafiemālie ki he ngaahi kaungātuí. Pea ʻoku tokonaki mai ʻe Sihova ʻa e ngaahi fakamatala fakalotomāfana ʻi heʻene Folofolá, ko e Tohi Tapú, ʻa ia ʻoku tautefito ʻa ʻene fakaivimālohi ki he faʻahinga ʻoku nau mamahi ʻi he mole ʻa ha kiʻi tama ʻi he maté. Tau vakai tahataha angé ki he ngaahi founga ko eni ʻe tolu ʻo e fakafiemālié.
“Naʻe Ongoʻi ʻe Sihova”
Naʻe tohi ʻa Tuʻi Tēvita ʻo fekauʻaki mo hotau Tokotaha-Fakatupú, ʻa Sihova: “Falala kiate ia he taimi kotoa; ʻa e kakai, mou lilingi homou loto ʻi hono ʻao na: ko e ʻOtua ko e hufanga moʻotaua.” (Sāme 62:8) Ko e hā naʻe falala pehē ai ʻa Tēvita kia Sihová? ʻI he lea fekauʻaki mo iá tonu, naʻe tohi ʻe Tēvita: “Siʻi tuʻutamaki ko é naʻe tautapa, pea naʻe ongoʻi ʻe Sihova, pea ne fakahaofi mei hono faingataʻa kotoa.” (Sāme 34:6) ʻI he kotoa ʻo e ngaahi tuʻunga faingataʻa naʻá ne moʻui aí, naʻe lotu maʻu pē ʻa Tēvita ki he ʻOtuá ki ha tokoni, pea naʻe tokoniʻi maʻu pē ia ʻe Sihova. Naʻe ʻiloʻi ʻe Tēvita mei he meʻa tonu naʻá ne hokosiá ʻe poupouʻi mo tokoniʻi ia ʻe Sihova ke ne kātaki.
Ko e ngaahi mātuʻa mamahí ʻoku fiemaʻu ke nau ʻiloʻi ʻe fakaivia kinautolu ʻe Sihova ʻi he tuʻunga mamahi lahi kotoa ko iá, ʻo hangē tofu pē ko ia naʻá ne fai kia Tēvitá. ʻE lava ke nau fakaofiofi ki he tokotaha “tali lotu” lahí, ʻo falala te ne tokoniʻi kinautolu. (Sāme 65:2) Ko Viliami, naʻe lave ki ai ʻi he kupu ki muʻá, naʻá ne pehē: “Kuó u ongoʻi ʻi he taimi lahi, heʻikai lava ke u kātaki ʻo hokohoko atu ʻi he moʻuí ʻi he mole hoku fohá, pea kuó u kole kia Sihova ke ne ʻomai kiate au ha nonga. Kuó ne ʻomai maʻu pē kiate au ʻa e mālohi mo e loto-toʻa ke u hokohoko atu ai ʻi he moʻuí.” Kapau ʻokú ke lotu pehē mo koe kia Sihova ʻi he tui, ʻe fakaivia koe ʻe he ʻOtua lahi ʻo langí. He ko ē, ʻoku talaʻofa ʻa Sihova ko e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻoku nau feinga ke tauhi kiate iá: “Ko au Sihova ko ho ʻOtua te u puke ho toʻomataʻu, ʻa au ʻoku ou pehe atu, ʻOua ʻe manavahe; ko au ʻoku ou tokoniʻi koe.”—Aisea 41:13.
Poupou ʻOku ʻOmai ʻe he Ngaahi Kaumeʻa Moʻoní
Ko e faʻahinga ʻoku nau mamahi ʻi he mole ha kiʻi tamá ʻoku nau faʻa fiemaʻu ʻa e taimi ke tengihia ai fakaekinautolu mo fakaleleiʻi ʻenau ongoʻí. Kae kehe, ko ʻenau fakaʻehiʻehi ʻi he feohi mo e niʻihi kehé ʻi ha vahaʻa taimi lōloá ʻe ʻikai ko ha ʻalunga fakapotopoto ia ke fou ai. Fakatatau ki he Palovepi 18:1, ko e “tangata mavahe” ʻe lava ke hoko ha maumau kiate ia. Ko ia ai, ko e faʻahinga ʻoku mamahí ʻoku totonu ke nau tokanga ke ʻoua ʻe tō ki he tauhele ʻo hono fakamavaheʻi kinautolú.
Ko e ngaahi kaumeʻa manavahē-ʻOtuá ʻe lava ke nau fai ha tokoni mahuʻinga ki he faʻahinga ʻoku mamahí. ʻOku fakahaaʻi ʻe he Palovepi 17:17: “Ko e kaumeʻa ʻoku ne ʻofa ʻi he taimi kotoa pe; pea ko hoto moʻoni naʻe fanauʻi maʻa ha faingataʻa.” Ko Lusi, naʻe toe lave ki ai ʻi he kupu ki muʻá, naʻá ne hokosia ʻa e fakafiemālie mei he ngaahi kaumeʻa moʻoní hili e mole ʻa hono fohá. ʻI he fakamatala fekauʻaki mo hono ngaahi kaumeʻa ʻi he fakatahaʻangá, naʻá ne pehē: “Naʻe tokoni lahi ʻenau ngaahi ʻaʻahí, neongo naʻe siʻi ʻaupito e meʻa naʻa nau leaʻakí ʻi he taimi ʻe niʻihi. Naʻe ʻaʻahi mai kiate au ha kaumeʻa ʻe taha ʻi he naahi ʻaho naʻá ku nofo toko taha aí. Naʻá ne ʻiloʻi te u ʻi ʻapi ʻo tangi, pea naʻá ne faʻa fou mai ai ʻo tangi fakataha mo au. Ko e kaumeʻa ʻe taha naʻá ne telefoni mai he ʻaho kotoa pē ʻo fakalototoʻaʻi au. Lolotonga ia naʻe fakaafeʻi kimaua ʻe he niʻihi kehé ki honau ngaahi ʻapí ki ha ngaahi houa kai pea ʻoku hokohoko atu ʻenau fai peheé.”
Neongo ko e mamahi lahi ʻoku ongoʻi ʻe he ngaahi mātuʻá ʻi he mole haʻanau kiʻi tamá ʻoku ʻikai ke molengofua, ko e lotu ki he ʻOtuá mo e feohi mo e ngaahi kaumeʻa Kalisitiane moʻoní ʻe ʻoatu ai ʻa e fakafiemālie moʻoni ki he faʻahinga ʻoku mamahí. Ko e ngaahi mātuʻa Kalisitiane tokolahi kuo mole ʻenau kiʻi tamá ʻoku nau ʻiloʻi ʻoku ʻia kinautolu ʻa Sihova. ʻIo, ko Sihová “ko e lotomafesi ʻoku ne faitoʻo, pea ʻoku ne haʻihaʻi honau ngaahi kafo.”—Sāme 147:3.
Fakamatala Fakatohitapu ʻOku ʻOmai Ai ʻa e Fakafiemālie
ʻI he tānaki atu ki he lotú mo e feohi fakatupu langa haké, ko e Folofola tohi ʻa e ʻOtuá ko ha matavai ia ʻo e fakafiemālie ki he faʻahinga ʻoku mamahí. ʻOku fakahaaʻi ʻi he ngaahi fakamatala Fakatohitapú naʻe maʻu ʻe Sīsū ʻa e holi lahi mo e malava ke ne toʻo ʻa e mamahi ʻa e ngaahi mātuʻa mamahí ʻaki hono fakafoki ki he moʻuí ʻa e kau maté. Ko e ngaahi fakamatala peheé ʻoku tokonaki mai ai ʻa e fakafiemālie moʻoni ki he faʻahinga ʻoku mamahí. Tau vakai angé ki ha fakamatala pehē ʻe ua.
ʻOku fakamatala ʻa e Luke vahe 7 ki he meʻa naʻe hoko ʻi he taimi naʻe fetaulaki ai ʻa Sīsū mo ha putu naʻe fata mai ʻi he kolo ko Neiní. Naʻe teu ke tanu ʻe he kakaí ʻa e tamasiʻi pē ʻe taha ʻa ha uitou. ʻOku fakamatala ʻa e veesi 13: “ʻI he mamata ʻe Sisu ki he fefine, naʻe langa hono fatu ʻi he ʻofa ki ai, ʻo ne pehē kiate ia, ʻOua ʻe tangi.”
Ko e tokosiʻi pē te nau fakatoʻotoʻa ke tala ki ha faʻē ʻi he putu ʻo ʻene tamá ke tuku ʻene tangí. Ko e hā naʻe lea pehē ai ʻa Sīsuú? Koeʻuhi naʻá ne ʻiloʻi ʻe mole ʻa e mamahi ʻa e faʻeé. ʻOku hoko atu ʻa e fakamatalá: “[Ko Sīsū naʻá ne] ʻalu atu ʻo ala ki he fata; pea tuʻu pe ʻa e kau fata. Pea ne pehē, Tama, ʻoku ou tala atu, Ke ke tuʻu. Pea nofo hake ʻa e ʻangaʻanga, ʻo kamata lea. Pea ne tuku ia ki heʻene faʻe.” (Luke 7:14, 15) ʻI he mōmeniti ko iá, kuo pau naʻe toe tangi ʻa e faʻeé, ka ʻi he taimi ko ení naʻá ne tangi ʻi he fiefia.
ʻI ha toe taimi ʻe taha, naʻe fakaofiofi atu ai kia Sīsū ha tangata ko hono hingoá ko Sailosi, ʻa ia naʻá ne kole ha tokoni ki hono ʻofefine taʻu 12 naʻe puke lahi. Taimi nounou mei ai, naʻe haʻu ha tala kuo mate ʻa e taʻahiné. Naʻe loto-mamahi lahi ʻa Sailosi ʻi he ongoongó ni, ka naʻe tala ange ʻe Sīsū kiate ia: “Oua te ke manavahe, ka ke tui be.” ʻI he ʻapi ʻo e fāmilí, naʻe ʻalu atu ai ʻa Sīsū ki he taʻahine naʻe maté. ʻI hono puke ʻa hono nimá, naʻá ne pehē: “Taahine, oku ou behe kiate koe, Tuu hake.” Ko e hā naʻe hokó? “Bea tuu hake leva ae taahine, o eveeva.” Naʻe fēfē ʻa e fakafeangai ki ai ʻa ʻene ongo mātuʻá? ‘Nae ofo ai akinaua i he ofo lahi.’ ʻI he fāʻofua ʻa Sailosi mo hono uaifí pea mo hona ʻofefiné, naʻá na ongoʻi ʻa e fiefia lahi. Ne hangē ia haʻana misí.—Maake 5:22-24, 35-43, PM.
Ko e ngaahi fakamatala Fakatohitapu fakaikiiki pehē fekauʻaki mo e toetuʻu ʻa e fānaú ʻoku fakahaaʻi ai ki he ngaahi mātuʻa mamahi he ʻaho ní ʻa e meʻa ʻe lava ke nau fakatuʻotuʻa atu ki aí. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “ʻOku ʻunu mai ha taimi, ʻa ia ʻe fanongo ai ki hono leʻo ʻe he kakai kotoa pe ʻoku ʻi he ngaahi faʻitoka, pea te nau ʻalu atu mei ai.” (Sione 5:28, 29) ʻOku fakataumuʻa ʻe Sihova ʻa hono ʻAló ke ne ʻoange ʻa e moʻui ki he faʻahinga kuo maté. Ko e fānau taʻefaʻalaua ʻe laui miliona kuo mole ʻi he maté te nau “fanongo ai ki hono leʻo” ʻi heʻene lea kia kinautolu: ‘Oku ou behe kiate kimoutolu, Tuu hake.’ Ko e fānau ko iá te nau toe ʻeveʻeva mo talanoa. Pea ʻi he hangē ko Sailosi mo hono uaifí, ko e ngaahi mātuʻa ʻa e fānau ko iá te nau “ofo ai akinautolu i he ofo lahi.”
Kapau kuo mole hao foha pe ko ha ʻofefine ʻi he maté, ko e meʻa ke ke ʻiloʻí ʻe lava ke liliu ʻe Sihova hoʻo mamahí ki he fiefia fakafou ʻi he toetuʻú. Ke maʻu ʻaonga mei he ʻamanaki lāngilangiʻia ko ení, talangofua ki he ekinaki ʻa e tokotaha-tohi-sāmé: “Kumi kia Jihova, mo hono malohi: kumi mau ai be ki hono fofoga. Manatu ki he ene gaahi gaue fakaofo aia kuo ne fai; a ene gaahi mana.” (Sāme 105:4, 5, PM) ʻIo, tauhi ki he ʻOtua moʻoní, ʻa Sihova, pea lotu kiate ia ʻi he tuʻunga ʻoku fakahōifuá.
Ko e hā ʻa e olá tonu kapau ʻokú ke “kumi kia Jihova”? Te ke maʻu ai ʻa e mālohi fakafou he lotu ki he ʻOtuá, te ke ongoʻi fiemālie ʻi he tokanga ʻofa ʻa e ngaahi kaumeʻa Kalisitiane moʻoní, pea ʻe fakalakalaka ʻa ho tuʻungá ʻi hono ako ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá. ʻIkai ngata aí, ʻi he kahaʻu ofi maí, te ke hokosia ai ʻa e ‘gaahi gaue fakaofo mo e gaahi mana’ ʻe fakahoko ʻe Sihova ki hoʻo lelei taʻengatá pea ki he lelei ʻa e tama ko ia kuo mole meiate koe ʻi he maté.
[Puha ʻi he peesi 5]
“ʻOmai ʻa e Fefine Naʻe Mole ʻEne Ongo Tamaikí”
Ko Kehinde mo Bintu, ko ha ongo meʻa Naisīlia kinaua ʻa ia ko e ongo Fakamoʻoni ʻa Sihova, naʻe mole ʻa e toko ua ʻo ʻena fānaú he fakatuʻutāmaki ʻi ha kā. Talu mei ai, mo ʻena tofanga ʻi he mamahi koeʻuhi ko e mole lahi ko ení. Naʻa mo ia, ko ʻena falala kia Sihová ʻoku fakaivia ai kinaua, pea ʻoku hokohoko atu ʻena vahevahe ʻa e pōpoaki Fakatohitapu ʻo e ʻamanakí ki hona ngaahi kaungāʻapí.
Naʻe fakatokangaʻi ʻe he niʻihi kehé ʻa e nonga mo e mālohi naʻe fakahāhā ʻe Kehinde mo Bintu. ʻI he ʻaho ʻe taha naʻe pehē ai ʻe ha fefine ko Mrs. Ukoli ki he taha ʻo e ngaahi kaumeʻa ʻo Bintu: “ʻOmai ʻa e fefine naʻe mole ʻene ongo tamaikí ʻi he taimi pē taha pea ʻokú ne kei malangaʻi ʻa e pōpoaki Fakatohitapú. ʻOku ou loto ke ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻokú ne ʻoange kiate ia ʻa e mālohi ke ne kātaki aí.” ʻI he aʻu atu ʻa Bintu ki he fale ʻo Mrs. Ukoli, naʻe tala ange ai ʻe he fefiné ni kiate ia: “ʻOku ou loto ke ʻiloʻi pe ko e hā ʻokú ke kei malanga ai fekauʻaki mo e ʻOtua naʻá ne tāmateʻi hoʻo ongo tamaikí. Naʻe ʻave ʻe he ʻOtuá ʻeku kiʻi taʻahine pē tahá. Talu mei ai, ʻoku ʻikai toe ʻi ai haʻaku mahuʻingaʻia ʻi he ʻOtuá.” Naʻe ngāueʻaki ʻe Bintu ʻa e Tohi Tapú ke fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku mate ai ʻa e kakaí mo e ʻuhinga ʻe lava ke tau maʻu ai ʻa e ʻamanaki papau ʻe toe fokotuʻu hake ʻa e faʻahinga ʻofeina kuo nau maté.—Ngāue 24:15; Loma 5:12.
Hili iá, naʻe pehē ʻe Mrs. Ukoli: “Naʻá ku faʻa fakakaukau au ʻoku ʻave ʻe he ʻOtuá ʻa e kakaí ʻi he maté. Ko eni ʻoku ou ʻiloʻi ʻa e moʻoní.” Naʻá ne fili ke ako Tohi Tapu mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová koeʻuhi ke ʻilo lahi ange ai fekauʻaki mo e ngaahi talaʻofa ʻa e ʻOtuá.
[Puha ʻi he peesi 6]
‘ʻOku Ou Fie Tokoni, ka ʻOku ʻIkai Te U ʻIloʻi Pe ʻe Anga-Fēfē’
Lolotonga ʻoku ongoʻi mamahi lahi ʻa e ongo mātuʻa mo e fanga tokoua ʻo ha kiʻi tama kuo mate, ʻoku ongoʻi manavasiʻi nai honau ngaahi kaumeʻá. ʻOku nau loto ke poupouʻi ʻa e fāmilí ka ʻoku nau hohaʻa ʻi hano leaʻaki pe fai ha meʻa hala, ʻa ia te ne ʻai ke toe kovi ange ai ʻa e ngaahi tuʻunga fakamamahí. Ko e ngaahi fokotuʻu eni ki he faʻahinga te nau fakakaukau nai, ‘ʻOku ou fie tokoni, ka ʻoku ʻikai te u ʻiloʻi pe ʻe anga-fēfē.’
❖ ʻOua ʻe fakamamaʻo mei he faʻahinga ʻoku mamahí koeʻuhi ko e ʻikai te ke fakapapauʻi ʻa e meʻa ke leaʻaki pe faí. Ko hoʻo ʻi aí tonu ʻoku fakaivimālohi ia kia kinautolu. ʻOku faingataʻa ke ke fakakaukau ki ha meʻa ke leaʻaki? Ko ha fāʻofua mo ha lea kaungāongoʻi loto-moʻoni ʻe ʻai ai ke nau ʻiloʻi ʻokú ke tokanga kia kinautolu. ʻOkú ke manavasiʻi naʻá ke fakalahi ʻenau mamahí ʻo kapau te ke kamata ke tangi? ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Tangi mo kinautolu ʻoku tangi.” (Loma 12:15) Ko hoʻo loʻimataʻiá ʻoku fakahaaʻi ai ʻokú ke kau ʻi heʻenau mamahí, pea ʻoku fakafiemālie ia.
❖ Tamuʻomuʻa. ʻE lava ke ke teuteu ha kiʻi kai maʻamaʻa maʻá e fāmilí? ʻE lava ke ke fufulu ʻa e ʻū ipu ʻuli kuo fokotuʻuná? ʻE lava ke ke ʻalu ʻo fai haʻanau ngaahi fekau? ʻOua ʻe pehē, “Toki tala mai kapau te mou fiemaʻu ha meʻa.” Naʻa mo hono leaʻaki loto-moʻoní, ʻoku tala ʻe he ngaahi lea ko iá ki he ngaahi mātuʻa mamahi tokolahi ʻokú ke fuʻu femoʻuekina ke tokoni kia kinautolu. ʻI hono kehé, ʻeke ange, “Ko e hā ʻe lava ke u fai ke tokoni atu he taimi ní?” pea fakahoko leva ʻenau kolé. Kae fakaʻehiʻehi mei he hū noaʻia ki he ngaahi feituʻu fakaekinautolu ʻi honau ʻapí pe fieʻilo ki heʻenau moʻuí.
❖ Fakaʻehiʻehi mei he pehē, “ʻOku ou ʻiloʻi ʻa e anga ʻo hoʻomou ongoʻí.” ʻOku kehekehe ʻa e feangainga ʻa e tokotaha taki taha ki he mate ʻa ha taha ʻofeina. Neongo kapau ko koe foki naʻe mole haʻo kiʻi tama, ʻoku ʻikai te ke ʻiloʻi tonu mātē ʻe koe ʻa e anga ʻo ʻenau ongoʻí.
❖ ʻE mahili ʻa e taimi lahi ki muʻa ke nau foki ki honau tuʻunga anga-maheni ʻi he moʻuí. Hokohoko atu ʻa e tokoní ʻi he lahi taha ʻo hoʻo malavá. ʻI he kamatá, ʻoku faʻa lahi ʻa e tokanga ʻoku fai ai ki ha fāmili mamahi, ka ʻoku nau fiemaʻu ia ʻi ha taimi lahi ange. Tokanga ki heʻenau ngaahi fiemaʻú ʻi he ngaahi uike mo e māhina hoko maí.a
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ki ha fakamatala lahi ange ki he founga ke tokoniʻi ai ʻa e faʻahinga ʻoku nau mamahi ʻi he mole ʻa ha kiʻi tamá, sio ki he vahe “ʻI he Founga Fē ʻOku Malava ke Tokoni Ai ʻa e Niʻihi Kehé?” peesi 20-4 ʻo e polosiua ʻI he Mate ha Taha ʻOkú Ke ʻOfa Ai, ko e pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
ʻOku fakahaaʻi ʻi he fakamatala ʻa e Tohi Tapú ʻoku maʻu ʻe Sīsū ʻa e mālohi mo e holi ke fakafoki mai ʻa e fānaú ki he moʻuí