ʻOku ‘Fakaofo Hotau Ngaohí’
“Kuo fakangeingei mo fakaofo hoku ngaohi.”—SĀME 139:14.
1. Ko e hā ʻoku taku ai ʻe he kakai ʻatamai lelei tokolahi ʻa e ngaahi meʻa fakaofo ʻo e māmaní ki he ʻOtuá?
ʻOKU fonu ʻa e māmaní tonu ʻi he ngaahi fakatupu fakaofo. Naʻe anga-fēfē ʻenau hoko maí? ʻOku tui ʻa e niʻihi ʻoku malava ke maʻu ʻa e talí taʻekau ai ha lave ki ha Tokotaha-Fakatupu ʻatamaiʻia. ʻOku tui ʻa e niʻihi ko hono toʻo taʻehanoʻuhinga ʻo e fakakaukaú mei ha Tokotaha-Fakatupú ʻoku fakangatangata ai ʻetau malava ke mahinoʻi ʻa natulá. ʻOku nau tui ʻoku fuʻu fihi ʻa e ngaahi meʻamoʻui ia ʻo e māmaní, fuʻu kehekehe, pea te ke tānaki atu nai, ʻoku fuʻu fakaofo ke pehē naʻe hokonoa mai pē. Ki he kakai tokolahi, kau ai mo e kau saienisi ʻe niʻihi, ʻoku fakahaaʻi mai ʻe he fakamoʻoní naʻe ʻi ai ha Tokotaha-Ngaohi poto, mālohi mo loto-ʻofa ʻo e ʻunivēsí.a
2. Ko e hā naʻá ne ueʻi ʻa Tēvita ke ne fakahīkihikiʻi ʻa Sihová?
2 Ko Tuʻi Tēvita ʻo ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá ʻa e tokotaha naʻá ne tuipau ʻoku taau mo ha Tokotaha-Ngaohi ʻa e fakahīkihiki koeʻuhi ko ʻEne ngaahi fakatupu fakaofó. Neongo naʻe moʻui ʻa Tēvita ia ʻi ha taimi fuoloa ki muʻa ʻi he kuonga fakasaienisi ʻo e ʻaho ní, naʻá ne fakatokangaʻi naʻe takatakai kiate ia ʻa e ngaahi fakatātā fisifisimuʻa ʻo e ngāue fakaefakatupu ʻa e ʻOtuá. Ko e meʻa pē naʻe fiemaʻu kia Tēvitá ko ʻene vakai hifo ki hono sinó tonu ke ne mātuʻaki fakatumutumu ai ʻi he malava fakaefakatupu ʻa e ʻOtuá. Naʻá ne tohi: “Te u fakafetaʻi kiate koe; hono kuo fakangeingei mo fakaofo hoku ngaohi e. Ko hoʻo ngaahi ngaue ko e koto fakaofo pe, pea ʻoku matuʻaki ʻilo ia ʻe hoku laumalie.”—Sāme 139:14.
3, 4. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai kiate kitautolu taki taha ke tau fakakaukau fakamātoato fekauʻaki mo e ngaahi ngāue ʻa Sihová?
3 Naʻe maʻu ʻe Tēvita ʻa e tuipau ko ʻení ʻi heʻene fakakaukau fakamātoato ki ai. ʻI he ʻahó ni, ʻoku fonu ʻa e ngaahi lēsoni akó pea mo e mītiá ʻi he ngaahi fakakaukau fakaʻauha-tui fekauʻaki mo e tupuʻanga ʻo e tangatá. Ke tau maʻu ʻa e tui hangē ko ia naʻe ʻia Tēvitá, kuo pau ke tau fakakaukau fakamātoato mo kitautolu. ʻOku fakatuʻutāmaki ke tau fakaʻatā ʻa e fakakaukau ʻa e niʻihi kehé ke ne tākiekina kitautolu, tautefito ki he ongo ʻīsiu tefito hangē ko e ʻi ai pea mo e ngafa ʻo ha Tokotaha-Fakatupú.
4 ʻIkai ko ia pē, ko e fakakaukauloto atu ki he ngaahi ngāue ʻa Sihová ʻokú ne ʻai ke mālohi ʻetau houngaʻia kiate iá pea tau maʻu ai ʻa e loto-falala ki heʻene ngaahi talaʻofa ki he kahaʻú. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻe lava ke ueʻi ai kitautolu ke tau hoko ʻo ʻiloʻi lelei ange ʻa Sihova pea tauhi kiate ia. Ko ia ai, tau lāulea angé ki he founga kuo fakapapauʻi mai ai ʻe he saienisi ʻo onopōní ʻa e fakamulituku ʻa Tēvita ʻo pehē ʻoku ‘fakaofo hotau ngaohí.’
Ko ʻEtau Tupu Fakaesino Fakaofó
5, 6. (a) Ko kitautolu hono kotoa, naʻe anga-fēfē ʻetau kamata moʻui maí? (e) Ko e hā ʻa e ngafa ʻoku fakahoko ʻe hotau ongo kofuuá?
5 “Ko koe naʻa ke ngaohi hoku kofuua e, naʻa ke lalanga au ʻi he fatu oʻeku faʻe.” (Sāme 139:13) Ko kitautolu kotoa naʻe kamata ʻetau moʻui ʻi loto ʻi he sino ʻo ʻetau faʻeé ʻi he tuʻunga ko ha kiʻi sela siʻisiʻi ange ia ʻi he foʻi piliote ʻi he ngataʻanga ʻo e sētesi ko ʻení. Naʻe mātuʻaki fihi ʻaupito ʻa e kiʻi sela valevale ko iá—ko ha kiʻi fale-ngāue kemikale valevale! Naʻe tupu vave ʻaupito ia. ʻI he aʻu ki he ngataʻanga ʻo e māhina hono ua ʻo hoʻo ʻi manavá, kuo ʻosi faʻu ho ngaahi ʻōkani lalahí ʻoʻou. Naʻe kau ai ho ongo kofuuá. ʻI hono fāʻeleʻi mai koé, naʻe mateuteu ho ongo kofuuá ʻoʻou ke sivi ho totó—ʻo toʻo ʻa e ngaahi meʻa kona mo e vai naʻe fuʻu lahí kae tauhi pē ʻa e ngaahi meʻa ʻaongá. Ko ho ongo kofuuá, kapau ʻoku moʻuilelei, ʻokú na sivi ʻa e vai ʻi ho totó—ʻo meimei ko e lita ʻe 5 ʻi ha tokotaha lahi—ʻi he miniti ʻe 45 kotoa pē!
6 ʻOku toe tokoni ho ongo kofuuá ki hono puleʻi ʻa e tuʻunga ʻoku ʻi ai ʻa e minulolo ʻi ho totó pea pehē ki he ʻēsiti aí pea mo e mālohi ʻo e totó. ʻOkú na toe fakahoko mo e ngaahi ngāue mahuʻinga lahi kehe, hangē ko hono liliu ʻa e vaitamini D ki ha faʻunga kehe ʻa ia ʻoku fiemaʻu ki he tupu totonu ʻa e huí pea fakatupu mai ʻa e hōmone erythropoietin, ʻa ia ʻokú ne fakatupunga ʻa e ngaohi ʻo e sela toto kulokula ʻi ho ngaahi huí. ʻOku ʻikai ha ofo ʻi hono ui ʻa e ongo kofuuá “ko e ongo kēmisi mataotao ʻo e sinó”!b
7, 8. (a) Fakamatalaʻi ʻa e fuofua tupu ʻa ha pēpē teʻeki fāʻeleʻi mai. (e) ʻI he founga fē ʻoku ‘ta fakaʻingoʻingo ai ʻi he ngaahi feituʻu ʻo lolofonuá’ ha kiʻi pēpē ʻoku lolotonga tupu?
7 “Naʻe ʻikai puli meiate koe hoku kano sino, ʻi he taimi naʻe ngaohi ai au ʻi he lilo: Naʻe ta fakaʻingoʻingo kita ʻi he ngaahi feituʻu ʻo lolofonua.” (Sāme 139:15) Naʻe mavaeua ʻa e muʻaki selá, pea hokohoko mai leva ʻa e ngaahi sela foʻoú ke mavahevahe. Tuaiekemo naʻe kamata ʻa e ngaahi selá ke kehekehe, pe taki taha liliu, ke hoko ko e ngaahi sela neave, ngaahi sela uoua, ngaahi sela kili, mo e alāmeʻa pehē. Ko e ngaahi sela ʻoku faʻahinga tataú ʻoku nau fakataha ki hono faʻu ʻo e ngaahi tisiū pea hoko leva ki he ngaahi ʻōkaní. Ko e fakatātaá, ʻi he lolotonga ʻa e uike hono tolu mei he feitamá, naʻe kamata ai ke tupu ʻiate koe ha faʻunga ʻo e huí. ʻI he taimi naʻá ke uike fitu ai ho motuʻá pea ko ha senitimita pē ia ʻe 2.5 ho lōloá, ko e kotoa ʻo e ngaahi hui ʻe 206 te ke maʻu ʻi hoʻo hoko ko ha tokotaha lahí ne ʻosi kamata hā kotoa ia, neongo naʻe teʻeki ai ke nau fakafoʻihui, pe liliu ʻo fefeka.
8 Naʻe hoko ʻa e tupu fakaofo ko ʻení ʻi loto ʻi he manava ʻo hoʻo faʻeé, ʻo puli ia mei he sio ʻa e tangatá ʻo hangē ne tanu loloto ia ʻi lolofonuá. Ko e moʻoni, ʻoku kei tuʻu taʻeʻilo pē ʻa e tangatá ki he konga lahi fekauʻaki mo e anga ʻetau tupú. Ko e fakatātaá, ko e hā naʻá ne fakatupunga ʻa e ngaahi kēnisi ʻi ho ngaahi selá ke nau kamata ke faikehekehé? Mahalo ʻe faai atu pē ʻo toki ʻilo ʻe he saienisí, kae hangē ko ia naʻe leaʻaki hono hoko ʻe Tēvitá, ko hotau Tokotaha-Ngaohí—ʻa Sihova—kuo loa pē ʻene mahinoʻi kotoa mai ia.
9, 10. ʻOku anga-fēfē ʻa e “tuʻu” ʻi he “tohi” ʻa e ʻOtuá ʻa e faʻunga ʻo e ngaahi konga ʻo ha pēpē kei ʻi manava?
9 “Ko ho ongo foʻi fofonga naʻe sio kiate au ko e konga toto pe, pea naʻe tuʻu ʻi hoʻo tohi kotoa pe ʻa e ngaahi memipa naʻe hokohoko ngaohi, ʻosi kuo teʻeki ha taha ʻi ai.” (Sāme 139:16) Ko ho ʻuluaki selá naʻe ʻi ai ʻa e palani kakato ki ho sinó kotoa. Naʻe tataki ʻe he palani ko ʻení ʻa hoʻo tupú ʻi he lolotonga ho māhina ʻe hiva ʻi manavá ki muʻa ke fāʻeleʻi mai koé pea hoko mai ai ʻo laka hake ʻi he taʻu uofulu ʻo hoʻo tupu hake ʻo fuʻu lahí. ʻI he lolotonga ʻa e taimi ko ʻení, ne fou mai ai ho sinó ʻi he ngaahi sitepu lahi, ʻo tataki kotoa pē ʻi he fakamatala naʻe fakapolokalamaʻi ʻi he muʻaki foʻi sela ko iá.
10 Naʻe ʻikai ha ʻilo ʻa Tēvita ia ki he ngaahi selá mo e ngaahi kēnisí, pea ʻikai naʻa mo ha meʻa-fakaʻata-lahi. Ka naʻá ne ʻiloʻi totonu ko e tupu hake ʻa hono sinó tonu ko e fakamoʻoni ia ʻo ha palani tōmuʻa. Mahalo pē naʻe ʻi ai ha ʻilo ʻa Tēvita ki he anga ʻo e tupu ʻa e fanga kiʻi pēpē kei ʻi manavá, ʻo ne malava ai ke fakaʻuhinga ʻo pehē ko e sitepu taki taha kuo pau ke hoko ʻo fakatatau ki ha tisaini mo e taimi-tēpile ne ʻosi ʻi ai ki muʻa. ʻI hono fakalea fakapunaké, naʻá ne fakamatalaʻi ʻa e tisaini ko ʻení ʻoku “tuʻu” ia ʻi he “tohi” ʻa e ʻOtuá.
11. Ko e hā naʻá ne puleʻi ʻa e anga hotau sinó?
11 ʻI he ʻahó ni, ʻoku ʻiloa ko e ngaahi anga fakaesino ʻokú ke maʻu tukufakaholo mei hoʻo ongo mātuʻá mo e fanga kuí—hangē ko ho māʻolungá, fōtunga ho matá, lanu ho kanoʻimatá mo e louʻulú, mo e laui afe ʻo e fanga kiʻi tōʻonga kehe—naʻe puleʻi ia ʻe ho ngaahi kēnisí. Ko ho sela taki taha ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi kēnisi ʻe laui mano, pea ko e kēnisi taki taha ko ha konga ia ʻo ha foʻi fakahokohoko lōloa ʻoku faʻuʻaki ʻa e Ti-ʻEna-ʻEi (DNA, deoxyribonucleic acid). Ko e ngaahi fakahinohino ki he faʻu ho sinó ʻoku “tuʻu” ia ʻi he faʻunga kemikale ʻo ho Ti-ʻEna-ʻEi pē ʻoʻou. Ko e taimi kotoa pē ʻoku mavaeua ai ho ngaahi selá—ke faʻu ha ngaahi sela foʻou pe ke fetongi ʻa e ngaahi sela motuʻá—ʻoku paasi mai ʻe ho Ti-ʻEna-ʻEí ʻa e ngaahi fakahinohino ko iá, ʻo tauhi ai koe ke ke kei moʻui mo tauhi maʻu ho fōtunga hā mai tefitó. Ko ha fakatātā fakaofo ē ʻo e mālohi mo e poto ʻa hotau Tokotaha-Ngaohi fakahēvaní!
Ko Hotau ʻAtamai Makehé
12. Ko e hā ʻoku tautefito ʻene fakafaikehekeheʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mei he fanga manú?
12 “E Otua, hono ikai mahuiga a hoo gaahi fakakaukau kiate au! oku fefe nai hono lahi oia! Kabau teu lau ia, oku lahi hake hono lau i he oneone.” (Sāme 139:17, 18a, PM) ʻOku toe fakaofo mo hono ngaohi ʻo e fanga manú, pea ʻoku maʻu ʻe honau niʻihi ʻa e ngaahi ongoʻanga mo e ngaahi malava ʻoku mahulu atu ia ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá. Ka naʻe ʻoange ʻe he ʻOtuá ia ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e ngaahi tufakanga fakaefakakaukau ʻoku laka mamaʻo ia ʻi he fakakaukau ʻa ha monumanu pē. “ʻI he ngaahi founga lahi, ʻoku tau ʻi he tuʻunga meimei tatau ai mo e ngaahi meʻamoʻui kehé, ka ʻoku tau makehe ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi meʻamoʻui ʻi he māmaní ʻi heʻetau malava ke ngāueʻaki ʻa e leá mo e fakakaukaú,” ko e lau ia ʻa e tohi ako saienisi ʻe taha. “ʻOku tau toe makehe ʻi heʻetau fieʻilo loloto fekauʻaki mo kitautolú: ʻOku anga-fēfē hono ngaohi hotau sinó? Naʻe fēfē hono faʻu kitautolú?” Ko e ongo fehuʻi ʻeni naʻe fakakaukauloto foki ki ai mo Tēvita.
13. (a) Naʻe malava fēfē ʻa Tēvita ke ne fakalaulauloto ki he ngaahi fakakaukau ʻa e ʻOtuá? (e) ʻE lava fēfē ke tau muimui ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Tēvitá?
13 Ko e meʻa mahuʻinga tahá, ʻi hono kehe mei he fanga manú, ʻoku tau makehe ʻi heʻetau malava ke fakakaukauloto atu ki he ngaahi fakakaukau ʻa e ʻOtuá.c Ko e meʻaʻofa makehe ko ʻení ko e taha ia ʻo e ngaahi founga naʻe ngaohi ai kitautolu “i he imisi ʻo e ʻOtua.” (Senesi 1:27) Naʻe ngāueleleiʻaki ʻe Tēvita ʻa e meʻaʻofa ko ʻení. Naʻá ne fakalaulauloto ki he fakamoʻoni ʻo e ʻi ai ʻa e ʻOtuá pea mo e ngaahi ʻulungāanga lelei naʻe tapua mai ʻi he māmaní takatakai kiate iá. Naʻe toe maʻu ʻe Tēvita ʻa e ngaahi muʻaki tohi ʻo e Tohi Tapu Māʻoniʻoní, ʻa ia ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa fakahā mei he ʻOtuá ʻo kau kiate ia tonu mo ʻene ngaahi ngāué. Naʻe tokoni ʻa e ngaahi tohi fakamānavaʻi ko ʻení kia Tēvita ke ne mahinoʻi ai ʻa e ngaahi fakakaukau, ʻulungāanga, mo e taumuʻa ʻa e ʻOtuá. Ko e fakalaulauloto ʻi he Tohi Tapú, ʻi he fakatupú, pea ʻi he ngaahi fakafeangai ʻa e ʻOtuá mo iá naʻe ueʻi ai ʻa Tēvita ke ne fakahīkihikiʻi hono Tokotaha-Ngaohí.
Meʻa ʻOku Kau ki he Tuí
14. Ko e hā ʻoku ʻikai fiemaʻu ai ke tau ʻilo ʻa e meʻa kotoa pē fekauʻaki mo e ʻOtuá ka tau toki tui kiate iá?
14 Ko e lahi ange ʻo e fakakaukauloto atu ʻa Tēvita ki he fakatupú pea mo e Tohi Tapú, ko e lahi ange ia ʻo ʻene ʻiloʻi ko hono mahinoʻi ʻa e ʻātakai kakato ʻo e ʻilo mo e malava ʻa e ʻOtuá naʻe taumamaʻo ia ke ne makupusi. (Sāme 139:6) ʻOku moʻoni tatau pē ia kiate kitautolu. Heʻikai ʻaupito te tau mahinoʻi ʻa e meʻa kotoa pē fekauʻaki mo e kotoa ʻo e ngaahi ngāue fakaefakatupu ʻa e ʻOtuá. (Koheleti 3:11; 8:17) Ka kuo ʻai ʻe he ʻOtuá ke ‘eʻa’ mai ha ʻilo feʻunga fakafou ʻi he Tohi Tapú pea ʻi natula ke malava ai ʻa e kau kumi ko ia ki he moʻoní ʻe moʻui ʻi ha faʻahinga kuonga pē ke nau maʻu ʻa e tui ʻoku makatuʻunga ʻi he fakamoʻoni.—Loma 1:19, 20; Hepelu 11:1, 3.
15. Fakatātaaʻi ʻa e anga ʻo e fekauʻaki ʻa e tuí mo hotau vahaʻangatae mo e ʻOtuá.
15 Ko hono maʻu ʻa e tuí ʻoku kau ki ai ʻa e meʻa lahi ange ia ʻi hono ʻiloʻi pē ko e moʻuí mo e ʻunivēsí kuo pau naʻe ʻi ai hona Tupuʻanga ʻatamaiʻia. ʻOku kau ki ai ʻa e falala kia Sihova ko e ʻOtuá ʻi hono tuʻunga ko ha tokotahá—ko ha tokotaha ʻokú ne finangalo mai ke tau hoko ʻo ʻiloʻi ia pea tauhi maʻu ha vahaʻangatae lelei mo ia. (Semisi 4:8) Te tau fakakaukau atu nai ki he tui mo e falala ʻoku maʻu ʻe ha taha ki ha tamai ʻofa. Kapau ʻoku fehuʻi atu ʻe ha taha tui veiveiua pe ʻe tokoniʻi moʻoni koe ʻe hoʻo tamaí ʻi ha faingataʻa, ʻe ʻikai nai te ke malava ke fakatuipauʻi ia ʻoku alafalalaʻanga hoʻo tamaí. Kae kehe, kapau kuó ke maʻu fakafou he meʻa kuó ke hokosiá ha fakamoʻoni ki he fai lelei ʻa hoʻo tamaí, ʻe lava ke ke falala pau ʻe ʻikai te ne ʻai ke siva hoʻo ʻamanakí. ʻI he founga meimei tatau, ko e hoko ʻo ʻiloʻi ʻa Sihova ʻi hono ako ʻa e Tohi Tapú, fakakaukauloto atu ki he fakatupú, pea mo hono aʻusia ʻene tokoní ʻi hono tali mai ʻetau ngaahi lotú ʻe ueʻi ai kitautolu ke tau falala kiate ia. ʻOku ʻai ai kitautolu ke tau loto ke ako ʻo toe lahi ange fekauʻaki mo ia pea ke fakahīkihikiʻi ia ʻo taʻengata ʻaki ʻa e ʻofa taʻesiokita mo e anga-līʻoa. Ko e taumuʻa lāngilangiʻia lahi taha ia ʻoku lava ke muia ʻe ha taha.—Efeso 4:32e, 33 (5:1, 2, PM).
Kumi ki he Tataki ʻa Hotau Tokotaha-Ngaohí!
16. Ko e hā ʻoku lava ke tau ako mei he vahaʻangatae vāofi ʻo Tēvita mo Sihová?
16 “Hakule au, Ela, ʻo ʻilo hoku loto ni: Sivi au, ʻo ʻilo ʻeku ngaoʻi: ʻO vakai naʻa ʻoku ʻiate au ha hala ʻomi mala, pea taki au ʻi he hala taʻengata.” (Sāme 139:23, 24) Naʻe ʻiloʻi ʻe Tēvita naʻe ʻosi ʻafioʻi fakaʻauliliki ia ʻe Sihova—ʻa e meʻa kotoa pē naʻá ne fakakaukau ki ai, leaʻaki, pe faí naʻe ʻi loto ia ʻi he siakale ʻo e vakai ʻa hono Tokotaha-Ngaohí. (Sāme 139:1-12; Hepelu 4:13) Naʻe hanga ʻe he ʻafioʻi loloto pehē ʻi he tafaʻaki ʻa e ʻOtuá ʻo ʻai ʻa Tēvita ke ne ongoʻi malu, ʻo hangē pē ko e ongoʻi malu ʻa ha kiʻi tama ʻi he ongo nima ʻo ʻene ongo mātuʻa ʻofá. Naʻe koloaʻaki ʻe Tēvita ʻa e vahaʻangatae vāofi ko ʻeni mo Sihová peá ne feinga ke tauhi maʻu ia ʻaki ʻene fakakaukau loloto fekauʻaki mo ʻEne ngaahi ngāué pea ʻi he lotu kiate Iá. Ko hono moʻoní, ko e konga lahi ʻo e ngaahi saame ʻa Tēvitá—ʻo kau ai ʻa e Sāme 139—ʻoku meimei ko e ngaahi lotu ia naʻe fakafasi. ʻOku pehē pē ʻa e malava ke tokoniʻi kitautolu ʻe he fakalaulaulotó mo e lotú ke tau ʻunuʻunu ofi ai kia Sihova.
17. (a) Ko e hā naʻe loto ai ʻa Tēvita ke sivisiviʻi ʻe Sihova hono lotó? (e) ʻI he founga fē ʻoku kaunga ai ki heʻetau moʻuí ʻa e anga ʻo ʻetau ngāueʻaki ʻetau tauʻatāina ke filí?
17 ʻI he ngaohi ʻi he ʻīmisi ʻo e ʻOtuá, ʻoku ʻomai ai kiate kitautolu ʻa e tauʻatāina ke fili. ʻOku malava ke tau fili ke failelei pe ke faikovi. ʻOku haʻu fakataha ʻa e tauʻatāina ko iá mo e fatongia fakaeʻulungāanga ke tau tali. Naʻe ʻikai ke loto ʻa Tēvita ke fakakalasi fakataha ia mo e kau anga-fulikivanú. (Sāme 139:19-22) Naʻá ne loto ke fakaʻehiʻehi mei hano fai ha ngaahi fehālaaki fakatupu mamahi. Ko ia, ʻi he fakakaukauloto atu ki he ʻilo tokaimaʻananga ʻa Sihová, naʻe kole anga-fakatōkilalo ai ʻa Tēvita ki he ʻOtuá ke ne sivisiviʻi hono tangata ʻi lotó pea ke tataki ia ʻi he hala ʻoku taki atu ki he moʻuí. Ko e ngaahi tuʻunga fakaeʻulungāanga māʻoniʻoni ʻa e ʻOtuá ʻoku ngāueʻaki ia ki he tokotaha kotoa pē; ko ia ai ʻoku toe fiemaʻu mo kitautolu ke tau fai ʻa e ngaahi fili ʻoku totonú. ʻOku enginaki mai ʻa Sihova kiate kitautolu kotoa ke tau talangofua kiate ia. Ko hono fai iá ʻoku tau maʻu ai ʻa ʻene hōifuá mo e ngaahi ʻaonga lahi. (Sione 12:50; 1 Timote 4:8) Ko e ʻaʻeva fakaʻaho mo Sihová ʻoku tokoniʻi ai kitautolu ke tau fakatupulekina ʻa e nonga ʻi loto, naʻa mo e taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo e ngaahi palopalema mafatukitukí.—Filipai 4:6, 7.
Muimui ʻi Hotau Tokotaha-Ngaohi Fakaofó!
18. Ko e hā naʻe fakaʻosiʻaki ʻe Tēvita mei heʻene fakakaukauloto atu ki he fakatupú?
18 ʻI he kei talavoú, naʻe faʻa ʻi tuʻa ai ʻa Tēvita ʻo tauhi ʻa e fanga sipí. ʻOku punou hifo ʻa e ʻulu ʻo e fanga sipí ʻo kaikaí, ka naʻe hanga hake hono fofongá ki he langí. ʻI he kaupoʻuli ʻo e efiafí, naʻe fakakaukau ai ʻa Tēvita ki he tuʻunga kāfakafa ʻo e ʻunivēsí pea mo e meʻa ʻoku ʻuhinga kotoa ki aí. Naʻe tohi ʻe Tēvita: “Oku fakaha e he gaahi lagi ae nāunāu oe Otua; bea oku fakaha e he atā ae gaue a hono nima. Oku lea e he aho ki he aho, bea fakaha e he bo ki he bo ae ilo.” (Sāme 19:1, 2, PM) Naʻe mahinoʻi ʻe Tēvita naʻe fiemaʻu ke ne kumi mo muimui ki he Tokotaha naʻá ne ngaohi ʻa e meʻa kotoa pē ʻo mātuʻaki fakaofó. ʻOku fiemaʻu ke tau fai ʻa e meʻa tatau.
19. Ko e hā ʻa e ngaahi lēsoni ʻe lava ke ako ʻe he iiki mo e lalahi mei he ‘fakaofo honau ngaohí’?
19 Naʻe hoko ʻa Tēvita ko e faʻifaʻitakiʻanga ʻo e akonaki naʻe fai ki mui ʻe hono foha ko Solomoné ki he kau talavoú: “Manatu ki he ʻAfifio naʻe ngaohi koe lolotonga hoʻo talavou . . . Ke ke ʻapasia kia Elohimi, ʻo tauhi ʻene ngahi fekau; he ko e kotoa ʻo e tangata ia.” (Koheleti 12:2, 13 [Koh 12:1, 13, PM]) ʻI he kei talavoú, naʻe ʻosi ʻiloʻi ai ʻe Tēvita naʻe ‘fakaofo hono ngaohí.’ Naʻá ne maʻu ʻa e ngaahi ʻaonga lahi ʻi he kotoa ʻo ʻene moʻuí ʻi heʻene moʻui ʻo fehoanaki mo e ʻilo ko ʻení. Kapau ko kitautolú, ʻa e iiki mo e lalahi, te tau fakahīkihikiʻi mo tauhi hotau Tokotaha-Fakatupu Maʻongoʻongá, ko ʻetau moʻui he taimi ní mo ia he kahaʻú ʻe hoko ia ʻo fakafiefia. ʻI he fekauʻaki mo e faʻahinga ko ia ʻoku nau nofo ofi kia Sihova pea moʻuiʻaki ʻene ngaahi founga māʻoniʻoní, ʻoku talaʻofa mai ʻe he Tohi Tapú: “Te nau fua ai pe ʻi heʻenau motuʻa; te nau mohu huhuʻa mo laumata: Ke fakaha ko e totonu ʻa Sihova.” (Sāme 92:14, 15) Pea te tau maʻu ʻa e ʻamanaki ʻo e fiefia ʻi he ngaahi ngāue fakaofo ʻa hotau Tokotaha-Ngaohí ʻo taʻengata.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Sio ki he tatau ʻo e Awake! ʻo Sune 22, 2004, ko e pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
b Toe sio ki he “Ko Ho Ongo Kofuuá—Ko ha Meʻasivi ki he Moʻuí,” ʻi he tatau ʻo e Awake! ʻo ʻAokosi 8, 1997.
c Ko e ngaahi lea ʻa Tēvita ʻi he Sāme 139:18e ʻoku hā ngali ʻuhinga ia kapau naʻá ne fakamoleki ʻa e ʻahó kotoa ʻo aʻu ki heʻene mohe ʻi he poʻulí ʻi hono fakalau ʻa e ngaahi fakakaukau ʻa Sihová, ʻi heʻene ʻā hake ʻi he pongipongí, ʻe kei lahi pē ʻa e meʻa ke ne fakalaú.
ʻE Lava Ke Ke Fakamatalaʻi?
• ʻOku anga-fēfē hono fakahāhaaʻi ʻe he anga ʻo e tupu ʻa ha tama kei ʻi manava ʻa e ‘fakaofo hotau ngaohí’?
• Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau fakalaulauloto ki he ngaahi fakakaukau ʻa Sihová?
• ʻI he founga fē ʻoku fekauʻaki ai ʻa e tuí mo hotau vahaʻangatae mo Sihová?
[Fakatātā ʻi he peesi 23]
Ko e tupu ʻa ha pēpē ʻi manavá ko e muimui ia ki ha tisaini naʻe tomuʻa fakapapauʻi
DNA
[Maʻuʻanga Tā]
Pēpē kei ʻi manava: Lennart Nilsson
[Fakatātā ʻi he peesi 24]
Hangē ko e fānau ʻoku falala ki ha tamai ʻofá, ʻoku tau falala pau kia Sihova
[Fakatātā ʻi he peesi 25]
ʻI he fakakaukauloto atu ki he ngāue ʻa e toʻukupu ʻo Sihová, naʻe ueʻi ai ʻa Tēvita ke ne fakahīkihikiʻi Ia