Fakaʻofoʻofaʻia ʻi he Tisainí Ako ki he Tokotaha-Tisainí
MAHALO pē nai kuó ke fanongo ʻi he tangata ʻĪtali tā-valivali mo tā-tongitongi ko Michelangelo. Neongo kuo teʻeki nai te ke mamata ʻi ha taha ʻo ʻene ngaahi ngāue laulōtahá tonu, ngalingali te ke loto-tatau mo e faihisitōlia ʻaati ʻa ia naʻá ne ui ʻa e mataotao ʻĪtalí ni ko ha “tangata ʻaati fakaofo mo taʻealafakatataua.” Ko e ngaahi talēniti ʻo Michelangelo ʻe ʻikai lava ke fakaʻikaiʻi. Ko hai ia ʻe fakaʻofoʻofaʻia ʻi he ngāue ʻa Michelangelo pea ʻikai te ne fakahaaʻi ko ha tokotaha ʻaati tuʻu-ki-muʻa ia?
Fakakaukau angé ki he tuʻunga fihi fakaʻulia mo kehekehe ʻo e moʻuí ʻoku lakalakaimonū takatakai ʻia kitautolu ʻi he māmaní. ʻI ha tuʻunga feʻungamālie naʻe lave ai ʻa e New York Times ki he lea ʻa e palōfesa ʻe taha ʻo e saienisi ki he meʻamoʻuí: “ʻOku hā mai ʻa e fakaʻilonga ʻo e tisainí ʻi he ngaahi tafaʻaki ʻo e meʻamoʻuí.” Naʻá ne tānaki mai: “ʻOku lahi ʻaupito ʻi he moʻuí ʻene hā mai ai ʻa e tisainí.” ʻOku ʻuhinga lelei ke fakaʻofoʻofaʻia ʻi he tisainí kae ʻikai fakahaaʻi naʻe ʻi ai ha tokotaha-tisaini?
Ko e ʻapositolo ko Paulá, ʻa ia ko ha tokotaha naʻe vēkeveke fakatokanga ki he ngaahi meʻa naʻe takatakai kiate iá, naʻá ne lave ʻo fekauʻaki mo e faʻahinga naʻa nau “lotu mo tauhi ki he meʻa kuo ngaohi, ʻo laka ʻiate ia naʻa ne ngaohi.” (Loma 1:25) ʻI hono uesia ʻe he ngaahi fakakaukau mafolalahia ʻo e ʻevalūsioó, ʻoku fakafisi pe ʻikai ai ke fakahaaʻi ʻe he niʻihi ʻoku tuhu moʻoni ʻa e tisainí ki ha tokotaha-tisaini. Ka ʻoku fakafofongaʻi ʻe he foʻi fakakaukau ʻo e ʻevalūsioó ʻa e tuʻunga lelei taha ʻo e saienisi moʻoní? Fakatokangaʻi ange ʻa e fakamulituku ʻa Christoph Schönborn, ko e ʻeiki ʻepikopō Katolika ʻo Viená, ʻa ia naʻe fakahaaʻi ʻi he New York Times: “Ko ha faʻahinga fakakaukau pē ʻokú ne fakaʻikaiʻi pe feinga ke tukunoaʻi ʻa e fakamoʻoni hulu fau ki hono tisaini ʻo e meʻamoʻuí ʻoku fakaefakakaukau pē, ʻikai ko e saienisi.”
ʻE Ngata Ai ʻa e Saienisí?
Kae kehe, ʻoku ʻi ai ʻa e faʻahinga ʻoku nau ongoʻi ko hono tali ko ia ʻa e tuʻunga ʻoku ʻi ai ʻa e fakamoʻoni ʻo ha Tokotaha-Fakatupú te ne “taʻofi ʻa e fekumí.” Naʻe fakamatalaʻi ʻa e manavasiʻi ko ení ʻi ha kupu ʻi he makasini New Scientist ʻo pehē, ko e “saienisí ʻa ia ʻoku taʻefakangatangata ai ʻa e meʻa ke akó ʻe ngata ia, ʻo taʻofi ʻe ha fakangatangata taʻealamahinoʻi ʻa ia ko e pehē ‘naʻe ngaohi ia ʻe he tokotaha-tisainí.’” ʻOku makatuʻunga lelei ʻa e manavasiʻi ko iá? ʻIkai ʻaupito. Ko hono moʻoní, ko e tuʻunga fehangahangaí ʻoku moʻoní. Ko e hā hono ʻuhingá?
Ke tali ko e hoko fāinoa mai pea hoko ai ʻa e ʻevalūsioó ʻa e tupuʻanga ʻo hotau ʻunivēsí pea mo e moʻui ʻi he māmaní, ko hono siʻaki moʻoni ia ha feinga pē ke maʻu ha fakamatala ʻoku mohu ʻuhingá. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko hono tali ko ia ko ha Tokotaha-Fakatupu poto ʻa e tupuʻanga ʻo e ngaahi meʻa ʻoku tau sio takatakai ki ai ʻiate kitautolú te ne tataki kitautolu ke tau fakatotoloʻi ʻa e natula pea mo hono ngāueʻaki ʻa hono potó ʻa ia ʻoku hā ʻi he ʻuniveesi fakamatelié. Fakakaukau angé ki hení: ʻI hono ʻiloʻi ko Leonardo da Vinci naʻá ne tā ʻa e “Mona Lisa” kuo ʻikai ke taʻofi ai ʻa e kau faihisitōlia ʻātí mei hono fakatotoloʻi ʻa ʻene foungá pea mo e ngaahi meʻangāue naʻá ne ngāueʻakí. ʻI he tuʻunga meimei tatau, ko hono tali ko ia ʻoku ʻi ai ha Tokotaha-Tisainí ʻoku ʻikai totonu ke ne taʻofi kitautolu mei he fekumi ki he ngaahi fakaikiiki pea mo e tuʻunga fihi ʻo ʻene ngaahi tisainí pea mo ʻene fakatupú.
ʻI he ʻikai taʻofi ʻe he Tohi Tapú ʻa e fekumi lahi angé, ʻoku fakalototoʻaʻi ai ʻa e fekumi ki ha ngaahi tali fakatouʻosi ki he ngaahi fehuʻi fakasaienisí mo fakalaumālié. Naʻe fakalaulauloto ʻa Tuʻi Tēvita ʻo e kuonga muʻá ki he faʻunga ʻo hono sino ne fakaofo hono faʻú. Ko ia, naʻá ne pehē ai: “Oku fakamanavahe mo fakaofo hoku gaohi: oku fakaofo hoo gaahi gaue; bea oku ilo bau ki ai e hoku laumalie.” (Sāme 139:14, PM) Ko hono moʻoní, ʻoku fakahaaʻi mai ʻi he Tohi Tapú ʻa e ʻeke ʻe he Tokotaha-Fakatupú ki he pēteliake ko Siopé: “Kuo ke sivi ʻo ʻilo ʻapē ʻa e laulahi ʻo mamani?” (Siope 38:18) ʻOku ʻikai moʻoni fakahaaʻi mai ʻe he meʻa ko iá hano taʻofi ʻo e fekumí mo e fakatotoló. Ko hono moʻoní, ʻoku fakaafeʻi mai heni ʻe he Tokotaha-Tisaini Mataotaó hano ako ʻo ʻene ngaahi ngāué. Fakakaukau foki ki he fakaafe naʻe hiki ʻe he palōfita ko ʻAiseá ʻa ia ʻoku tataki ai kitautolu ke fakalahi atu ʻetau mahinoʻi ʻa e Tokotaha ʻoku ʻaʻana ʻa e fakatupu takatakai ʻiate kitautolú: “Tangaki ki ʻolunga homou mata, ʻo vakai. Ko hai kuo ne fakatupu ʻa e ngaahi meʻa ko é?” Ko e moʻoni, ʻoku ʻohake leva ʻe he Aisea 40:26 ha moʻoniʻi meʻa, ko e ʻunivēsí naʻe fakatupu ia mei ha matavai ʻo e ivi mo e mālohi longomoʻui. Ko e moʻoniʻi meʻa ko iá ʻoku huʻufataha ia mo e ngaahi ʻilo fakasaienisi (ki he iví mo e meʻa matelié).
Ko e moʻoni, ko e tali ki he ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e fakatupú ʻoku ʻikai ala maʻungofua maʻu pē. Ko e konga ʻo hono ʻuhingá he ʻoku fakangatangata ʻa hotau mafai ʻi he mahinó pea ko ʻetau mahinoʻi ʻa e māmani ʻoku tau nofo aí ʻoku ʻikai ke kakato. Naʻe mahino eni kia Siope. Naʻá ne fakahīkihikiʻi ʻa e Tokotaha-Fakatupú, ʻa ia ko ʻene fakahinohinó ē ʻoku tautau ai hotau foʻi kolopé ki ha meʻa ʻoku ʻikai hā mai ʻi he vavaá pea mei ʻolunga ʻi he māmaní ʻoku tautau ai ha ngaahi konga ʻao vai. (Siope 26:7-9) Kae kehe, naʻe ʻiloʻi ʻe Siope ko e ngaahi meʻa fakaofo ko iá ‘ko e hikuhiku pe ʻo e ngaahi ʻalunga ʻo e Tokotaha-Fakatupú.’ (Siope 26:14) Ko e moʻoni, naʻe loto ʻa Siope ke ako lahi ange fekauʻaki mo e māmani takatakai ʻiate iá. Pea naʻe fakahā ʻe Tēvita ʻa hono ngaahi ngataʻangá, ʻo ne tohi: “Ko e ʻilo pehe ʻoku fakaofo fau kia kita; ʻoku hopo hake, ʻoku ʻikai [te u] aʻusia.”—Sāme 139:6.
Ko hono tali ʻo e ʻi ai ʻo ha Tokotaha-Fakatupú ʻoku ʻikai te ne taʻotaʻofi ʻa e fakalakalaka fakasaienisí. Ko e fekumi ki ha ʻilo ʻoku fālahi ange ʻi he ngaahi meʻa fakamatelie mo fakalaumālié ʻoku taʻefakangatangata moʻoni ia. Naʻe hiki anga-fakatōkilalo ʻe ha tuʻi ʻo e kuonga muʻá ʻa ia naʻe ʻiloa ʻi he lahi ʻo ʻene ʻiló: “Kuo ne ʻai ʻa e ngaahi fakakaukau ʻo e ʻitānití ki he ʻatamai ʻo e tangatá, neongo ia ʻoku ʻikai lava ke mahinoʻi ʻe he tangatá ʻa e ngāue kuo fai ʻe he ʻOtuá mei he kamataʻangá ki he ngataʻangá.”—Koheleti 3:11, Holy Bible—New Life Version.
Ko e “ʻOtua Fakakakato” Pē?
ʻOku fakafepaki ʻa e niʻihi ʻo pehē ʻoku fakahū taʻeʻuhinga pē ʻa e ʻOtuá “ko ha fakamatala ke fakaleleiʻiʻaki” ha meʻa pē ʻoku ʻikai ala fakamoʻoniʻi fakasaienisi. ʻI hono fakalea ʻe tahá, ʻoku pehē ʻi he taukavé ni ko ha Tokotaha-Tisaini fakaʻotua pehē ʻoku hoko ia ko e “ʻOtua fakakakato” pē, ʻo hangē ko e “ʻOtuá” ko ha foʻi lea mana ke ngāueʻaki ʻi he taimi ʻoku ʻikai malava ai ʻe he tangatá ke fikaʻi ʻa e ngaahi meʻá. Ka ko e hā ʻa e ngaahi meʻa taʻekakato ʻoku ʻuhinga ki ai hení? Ko ha fanga kiʻi meʻa iiki pē mo ʻikai loko mahuʻinga ʻi heʻetau ʻiló? ʻIkai, ko e ngaahi tuʻunga taʻekakato lahi moʻoni eni ʻo e fakamatala ngali moʻoni ʻa ia ʻoku ʻi he ʻevalūsiō ʻa Darwin. Ko e ngaahi meʻa mahuʻinga eni ʻi he ngaahi tafaʻaki ʻo e moʻuí ʻa ia ko e foʻi fakakaukau ʻo e ʻevalūsioó kuo ʻikai malava ke ne fakamatalaʻi. Ko e moʻoni, ko e kau tui ʻevalūsiō ʻoku fakafalala ki he ngaahi taukave ʻikai hano makatuʻungá ʻoku nau ʻai ʻa e foʻi fakakaukau ʻa Darwin ko ʻenau “ʻOtua fakakakató” ia.
Ko e Tokotaha-Fakatupu ʻoku fakahaaʻi ʻi he Tohi Tapú ʻoku ʻikai ko ha “ʻOtua fakakakato” pē ia. ʻI hono kehé, ko ʻene ngāué ʻokú ne kātoi ʻa e ngaahi tuʻunga, tafaʻaki mo e ngaahi fakaikiiki kotoa pē ʻo e fakatupú. Naʻe fakamamafaʻi ʻe he tokotaha-tohi-sāmé ʻa e ngāue fakaefakatupu kotoa ʻa Sihová: “Ko koe ʻa e matavai ʻo e moʻui kotoa pē, pea koeʻuhi ko hoʻo māmá ʻoku mau sio ai ki he māmá.” (Sāme 36:9, Today’s English Version) ʻOku fakamatalaʻi lelei ia ko e Tokotaha naʻá ne “gaohi ae lagi mo mamani, bea moe [tahi], moe mea kotoabe oku i ai.” (Ngāue 4:24, PM; Ng 14:15; 17:24) ʻI he ʻuhinga lelei naʻe hiki ai ʻe ha faiako ʻi he ʻuluaki senitulí, ko e ʻOtuá “ne ne ngaohi ʻa e meʻa kotoa pe.”—Efeso 3:9.
Tānaki atu ki ai, naʻe fokotuʻu ʻe he ʻOtuá “ʻa e ngaahi lao ʻo e langi,” ʻa e ngaahi lao fakamatelie ʻokú ne puleʻi ʻa e meʻa matelié mo e iví, ʻa ia ko e ngaahi laó ni ʻoku kei ako ʻe he kau saienisí. (Siope 38:33) Ko ʻene tisainí ʻoku kakato mo mohu taumuʻa, ʻo lavaʻi ai ʻa ʻene taumuʻa ke faʻu ʻa e foʻi māmaní ke nofoʻi ʻe he ngaahi meʻamoʻui kehekehe lahi fakaʻulia.
Tisainí mo e ʻAtamai Leleí
ʻI hono fakamulitukú ʻoku fiemaʻu ke tau vakai ki he tuʻunga ʻo e ʻatamai leleí. ʻI he lave fakalūkufua ʻa e faʻu-tohi saienisi ko John Horgan ki he totonu ʻo e ngaahi fakakaukau fakasaienisi kehekehe, naʻá ne pehē: “ʻI he taimi ʻoku taʻepau ai ʻa e fakamoʻoní, ʻoku ʻikai totonu ke tau mā ke ngāueʻaki ko ha tataki ʻa e ʻatamai leleí.”
ʻOku ʻuhinga lelei moʻoni ke taku ko e moʻuí naʻe mātuʻaki hoko fakafokifā mai pē pe fakafou ʻi ha mālohi taʻealamapuleʻi? Neongo ʻa e manakoa lahi ʻa e foʻi fakakaukau ʻo e ʻevalūsioó, ʻoku tuipau ʻa e kakai poto tokolahi kau ai ʻa e kau saienisí, ʻoku ʻi ai ʻa e Tokotaha-Fakatupu poto. ʻOku fakahā ʻe ha palōfesa saienisi ko e kakaí fakalūkufua “ʻi he tokolahi tahá pea ʻi he ʻatamai leleí ʻoku nau fakakaukau naʻe tisaini ʻa e moʻuí.” Ko e hā hono ʻuhingá? ʻE loto-tatau ʻa e kakai tokolahi mo e lea ʻa e ʻapositolo ko Paulá: “ʻIlonga ha ʻapi, kuo pau naʻe langa ʻe ha taha.” (Hepelu 3:4) ʻOku hoko atu leva ʻa Paula ʻaki ʻa e fakamulituku totonu: “Ko ia naʻa ne langa ʻa e meʻa kotoa pe ko e ʻOtua.” Mei he vakai ʻa e Tohi Tapú, ʻoku ʻikai pē ke ʻuhinga lelei ia ke fakahaaʻi ʻoku fiemaʻu ki ha fale ha tokotaha tisaini mo ha tufunga pea ʻi he taimi tatau pea taku naʻe fakafokifā pē kuo ʻi ai ha kiʻi sela fihi.
ʻI he Tohi Tapú ʻoku lave ai fekauʻaki mo e faʻahinga ʻoku nau fakafisingaʻi ʻa e ʻi ai ʻa ha Tokotaha-Tisaini mo ha Tokotaha-Fakatupú: “Kuo pehe ʻe he vale ʻi hono loto, ‘Oku ʻikai ha ʻOtua.’” (Sāme 14:1) ʻOku valokiʻi heni ʻe he tokotaha-tohi-sāmé ʻa e faʻahinga ʻoku teʻeki ke nau tuipaú. ʻE tataki nai ha taha ʻe heʻene vakai fakafoʻituituí kae ʻikai ʻe he moʻoní. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e tokotaha poto mo ʻiloʻiló ʻokú ne tali anga-fakatōkilalo ʻa e ʻi ai ʻa ha Tokotaha-Fakatupú.—Aisea 45:18.
Ki he faʻahinga tokolahi ʻoku fakakaukaú, ko e fakamoʻoni ʻokú ne poupouʻi ha Tokotaha-Tisaini Aoniú ʻoku ʻikai fehālaaki.
ʻOku Malava Ke Ke ʻIloʻi ʻa e Tokotaha-Tisainí
Kapau ʻoku tau vakai ko e faʻu kitautolu, naʻe faʻu kitautolú ki he hā? Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻo ʻetau moʻuí? Ko e saienisí ʻiate ia pē ʻoku ʻikai malava ke ne ʻomai ha tali fakafiemālie ki he ngaahi fehuʻi peheé. Kae kehe, ko e ngaahi ʻīsiu mahuʻinga ko ení ʻoku fiemaʻu ki ai ha tali fakatuipau mo fakafiemālie. ʻOku malava ke hoko ʻa e Tohi Tapú ʻo ʻaonga lahi ʻaupito ʻi he meʻá ni. ʻOkú ne fakamatalaʻi ʻa Sihova ʻo ʻikai ko e Tokotaha-Fakatupu pē ka ko ha Tokotaha-Fakahoko-Taumuʻa foki, ko ha taha ʻoku ʻi ai ʻene ngaahi ʻuhinga lelei ki he meʻa ʻokú ne faí. ʻOku fakahā ʻi he Tohi Tapú ʻa e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá, ʻo ne ʻomai kiate kitautolu ʻa e kahaʻu mo e ʻamanaki.
Neongo ia, ko hai ʻa Sihova? Ko e faʻahinga ʻOtua fēfē ia? ʻOku fakaafeʻi atu koe ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ke ke feinga ke ʻilo ki hotau Tokotaha-Tisaini Mataotaó ko ha tokotaha moʻoni ia. ʻOku malava ke ke ʻilo ʻo fekauʻaki mo hono huafá pea mo hono ngaahi ʻulungāangá pea mo ʻene feangainga mo e tangatá. Fakafou ʻi he ngaahi peesi ʻo ʻene Folofola ko e Tohi Tapú, te ke sio ai ki he ʻuhinga ʻoku ʻikai totonu ai ke tau fakaʻofoʻofaʻia pē ʻi heʻene tisaini fakaʻofoʻofá ka ke toe fakahīkihikiʻi ia ko e Tokotaha-Tisainí.—Sāme 86:12; Fakahā 4:11.
[Fakatātā ʻi he peesi 4]
Michelangelo
[Fakatātā ʻi he peesi 5]
Ko e tui ki ha Tokotaha-Tisainí ʻoku fehoanaki ia mo e saienisi moʻoní
[Fakatātā ʻi he peesi 6]
Ko e kehekehé mo e angangofua ki he ʻātakaí ko e fakamoʻoni ia ʻo e kehekehe ʻi ha tisaini pōtoʻi
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
Fiemaʻu ʻi he tisainí ha tokotaha-tisaini