Tokanga ki he Mahuʻinga ʻo e Fakaongoongoleleí
KUÓ KE fanongo ʻi ha taha ʻoku lāunga ʻi he siʻi ke fakaongoongoleleiʻi ia ʻe heʻene pule ngāué? Kuó ke lāunga nai ʻi ha meʻa tatau? Pe, kapau ko ha tokotaha kei siʻi koe, kuó ke leaʻaki ʻa e meʻa tatau ʻo fekauʻaki mo hoʻo ongo mātuʻá pe ko hoʻo kau faiakó?
Ko e niʻihi ʻo e ngaahi lāunga ko ení ʻoku moʻoni nai. Kae fakatatau ki ha faiako Siamane ʻe taha, ʻi he taimi ʻoku fai ai ʻe he kau ngāué ʻa e lāunga ko ení, ʻoku ʻikai ko e ʻuhinga lahi ʻo ʻenau hohaʻá ko e ʻikai ha fakaongoongoleleí ka ko e ʻikai ha mahuʻingaʻia fakafoʻituitui ange ʻa ʻenau pulé. Pe ko e hā pē ʻa e tuʻungá, ʻoku hā mai ʻoku ʻi ai ʻa e meʻa ʻoku ʻikai ke maʻu. Ko e fakaongoongoleleí pea mo ha ongoʻi ʻo e mahuʻingaʻia fakafoʻituituí ʻoku mātuʻaki mahuʻinga fakatouʻosi ia ka tau maʻu ha ngaahi vahaʻangatae fakafiemālie.
ʻOku toe moʻoni foki eni ʻi he fekauʻaki mo e lotú. Ko e fakatahaʻanga Kalisitiané ʻoku fiemaʻu ke fakaʻilongaʻi ʻaki ha laumālie ʻoku ʻi ai ʻa e fakaongoongolelei, ongoʻi māfana mo ha ongoʻi ʻo e mahuʻingaʻia fakafoʻituitui. Ko hono kau mēmipá ʻoku nau lavaʻi pea tauhi ha tuʻunga lelei pehē ʻaki hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi fakahinohino ʻa e Tohi Tapú. Kae kehe, neongo ʻa e mātuʻaki anga-ʻofa ʻa ʻetau fakatahaʻangá, ʻoku malava maʻu pē ke toe lelei ange. ʻI he fakakaukau atu ki hení, tau lāulea angé ki he faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻe tolu ʻo hono fai ʻa e fakaongoongoleleí: ko e sevāniti ʻa e ʻOtuá naʻe moʻui ki muʻa ʻi he kau Kalisitiané ko ʻIlaiū, ko e ʻapositolo ko Paulá pea mo Sīsū Kalaisi tonu.
Akonaki ʻi he Anga-Fakaʻapaʻapa mo e Tokaʻi
Ko ʻIlaiū ʻa ia ʻoku ngalingali ko ha kāinga mamaʻo ʻo ʻĒpalahame, naʻá ne fakahoko ha ngafa mahuʻinga ʻi hono tokoniʻi ʻa Siope ke ne maʻu ha vakai mafamafatatau ki hono vahaʻangatae mo e ʻOtuá. Ko ʻIlaiuú naʻe anga-fakaʻapaʻapa mo anga-tokaʻi. Naʻá ne tatali anga-kātaki ki hono taimi ke lea aí. Pea ʻi he fakaanga pē ʻa e faʻahinga naʻe lau ko e ngaahi kaungāmeʻa ʻo Siopé, naʻe vave hono fakaongoongoleleiʻi ʻe ʻIlaiū ʻa e ʻalunga anga-tonu ʻo Siopé, tuku kehe ʻene fai ha akonaki. Naʻá ne fai ia ʻi he ongoʻi māfana pea naʻe hā mai ha ongoʻi ʻo e mahuʻingaʻia fakafoʻituitui ko ha kaumeʻa ia, ʻo ne ngāueʻaki ʻa e hingoa ʻo Siopé kae ʻikai hangē ko e niʻihi ko eé. Naʻá ne kole anga-fakaʻapaʻapa ange: “Siope, ke ke fanongo muʻa ki heʻeku lea, pea fokotuʻu telinga mai ki heʻeku ngaahi fakamatala kotoa.” ʻI heʻene ʻai ia ʻi he tuʻunga ʻo Siopé ʻi he anga-tokaʻi, naʻá ne fakahā: “Vakai, ko au ʻoku ou alaanga mo koe; ko e meʻa ʻa Ela naʻe laʻusi mo au foki mei he ʻumea.” Pea ʻi he fakaongoongolelei leva, naʻá ne pehē: “Kapau ʻoku ai haʻo lea, pea tali au: lea, he ʻoku ou [fiefia ʻi hoʻo] tonuhia.”—Siope 33:1, 6, 32.
Ko e tōʻongafai fakaʻapaʻapa mo tokaʻi ʻo e niʻihi kehé ʻoku hangē ia hano fakaongoongoleleiʻi kinautolú. ʻOku hangē ia ʻoku tau tala ange ki he tokotaha ʻoku fanongó, ‘ʻOku ou lau koe ʻokú ke taau mo ʻeku tokangá pea taau ke fakaʻapaʻapaʻi.’ ʻOku tau fakahoko atu ai ha ongoʻi māfana pea fakahā ai ʻetau mahuʻingaʻia fakafoʻituitui ʻiate ia.
Ko e anga-fakaʻapaʻapá ʻoku ʻuhinga ia ki he meʻa lahi ange ʻi he muimui pē ki he ngaahi lao totonu ʻo e ʻulungāanga leleí. Ke aʻu ki he loto ʻo e niʻihi kehé, ko ʻetau anga-fakaʻapaʻapá kuo pau ke moʻoni pea fai mei he lotó. Kuo pau ke hoko ia ko hano fakahaaʻi ʻo e mahuʻingaʻia mo e ʻofa moʻoni.
Fakaongoongoleleí ko ha Founga Ia ʻo e Anga-Fakapotopotó
Naʻe fakahaaʻi ʻe he ʻapositolo ko Paulá ko hono fakaongoongoleleiʻi ʻo e niʻihi kehé ko ha founga ia ʻo hono fakahaaʻi ʻo e anga-fakapotopotó. Ko e fakatātaá, lolotonga ʻene malanga ʻi ʻAtenisi ʻi heʻene fononga fakamisinale hono uá, naʻá ne taukapoʻi ai ʻa e lotu faka-Kalisitiané ʻi he ʻao ʻo ha kau filōsefa Kalisi. Fakatokangaʻi ʻa e anga ʻo ʻene feangai anga-fakapotopoto mo e ngāue faingataʻa ko ení. “Naʻe ai ha niʻihi ʻo e faʻahinga Epikulio, mo e faʻahinga Sitoiko, ko e kau filōsefa, naʻa nau fepaki mo ia. Pea pehe ʻe ha niʻihi, Ko e hā nai ʻa e ʻuhinga ʻo e lau ʻa e siana pālau ni? pea ko e niʻihi naʻa nau pehe, ʻOku ne matamata ko e toko taha fokotuʻu ʻotua foʻou.” (Ngāue 17:18) Neongo ʻa e ngaahi lau ko iá, naʻe kei nonga pē ʻa Paula ʻo ne tali ange: “Akimoutolu i Atenisi, oku ou vakai oku mou faa fai o lahi ae lotu.” ʻI he ʻikai fakahalaiaʻi ʻenau tauhi ʻaitolí, naʻe fakaongoongoleleiʻi ʻe Paula ʻenau līʻoa ki he lotú.—Ngāue 17:22, PM.
Naʻe mālualoi nai ʻa Paula? ʻIkai ʻaupito. Naʻá ne ʻiloʻi naʻe ʻikai ʻaʻana ke fakamāuʻi ʻa e kau fanongó; naʻá ne ʻiloʻi lelei ko ia tonu, naʻe ʻi ai ʻa e taimi naʻe ʻikai haʻane ʻilo ki he moʻoní. Ko hono fekauʻi iá ke fakahaaʻi atu ʻa e pōpoaki ʻa e ʻOtuá, ʻikai ko hono fakamāuʻi ʻa e niʻihi kehé. Naʻá ne ʻiloʻi mei he meʻa naʻá ne hokosiá ʻa e meʻa kuo fakamoʻoniʻi he ʻahó ni ʻe he tokolahi ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová: ʻOku iku pē ʻo hoko ʻa e kau taukapoʻi loto-moʻoni ʻe niʻihi ʻo e lotu loí ʻo kau ʻi he kau taukapoʻi mālohi taha ʻo e lotu moʻoní.
Ko e founga ʻa Paulá naʻe lelei pea naʻe maʻu ai ʻa e ngaahi ola lelei. “Naʻe ai ha kau matāpule naʻe piki kiate ia, ʻo nau lotu: ko honau taha ko Taionisio, ʻa ia naʻa ne kau ki he haʻa Aleopeiko, pea mo ha fefine naʻe hingoa ko Temaleti, mo e niʻihi kehe.” (Ngāue 17:34) He fakapotopoto moʻoni ko hono fakaongoongoleleiʻi ʻe Paula ʻa e tui loto-moʻoni ʻa e kau ʻAtenisí—neongo naʻe hala—kae ʻikai ko hono fakahalaiaʻi ʻa e ʻikai te nau maʻu ʻa e ʻilo totonú! Ko e kakai ko ia ʻoku takihalaʻi ʻe he ngaahi fakamatala halá ʻoku nau faʻa maʻu pē ʻa e ngaahi loto ʻoku lelei.
ʻI hono ui ʻa Paula ke ne fai ha taukapo ʻi he ʻao ʻo Hēlota ʻAkilipa II, naʻá ne toe ngāueʻaki foki ha founga fakapotopoto. Naʻe ʻiloa ʻa Hēlota ʻi he ʻi ai hono vahaʻangatae fakamalaʻia mo hono tuofefine ko Pelenaisé, ko ha meʻa naʻe fakahalaiaʻi mahino ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá. Ka neongo ia, naʻe ʻikai ke leaʻaki ʻe Paula ia ha foʻi lea fakahalaia ʻe taha. ʻI hono kehé, naʻá ne ʻilo ha makatuʻunga totonu ki hono fakaongoongoleleiʻi ʻo Hēlotá. “ʻE Kingi Akilipa, ʻoku ou lau ko hoku monú ʻete tuʻu ʻi ho ʻao he ʻaho ni ke fai ʻete fakamatala ki he ngaahi meʻa kehekehe ʻoku fakahopo ai au ʻe he kakai Siu: koeʻuhi ko e potopotoʻi koe ʻi he ngaahi toʻonga kotoa pe ʻa e kakai Siu, mo e ngaahi meʻa ʻoku ʻu ki ai honau loto.”—Ngāue 26:1-3.
He fakapotopoto moʻoni kia kitautolu ke tau ngāueʻaki ha founga fakapotopoto pehē ʻi heʻetau feangai mo e niʻihi kehé! ʻI hono fakaongoongoleleiʻi ha kaungāʻapi, ko ha kaungāako pe ko ha kaungāngāue ʻoku lava ke pouaki ai ha ngaahi vahaʻangatae melino pea fakaʻaiʻai ai ʻa e ʻulungāanga leleí. ʻI heʻetau aʻu ki he lotó fakafou ʻi he fakaongoongolelei ʻoku taau ke faí, ʻe malava ai ʻi he taimi ʻe niʻihi ke tau ueʻi ʻa e faʻahinga tāutaha loto-moʻoní ke nau fetongi ʻa ʻenau ngaahi fakaʻuhinga mo e ngaahi tōʻonga halá ʻaki ʻa e ngaahi tōʻonga ʻoku fehoanaki mo e ʻilo totonú.
Sīpinga Haohaoa ʻa Sīsū ʻi Hono Fai ʻo e Fakaongoongoleleí
Naʻe fai ʻe Sīsū ʻa e fakaongoongolelei. Ko e fakatātaá, ʻi he hili ʻene toetuʻu mo ʻene ʻalu hake ki hēvaní, ʻi he tataki ʻa e ʻOtuá naʻe lea ai ʻa Sīsū fakafou ʻi he ʻapositolo ko Sioné ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻe fitu ʻi ʻĒsia Mainá. Naʻá ne fakaongoongoleleiʻi maʻu pē ʻa e faʻahinga naʻe taau mo e fakaongoongoleleí. Ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻi ʻEfesō, Peakamosi mo Taiatailá, naʻá ne ngāueʻaki ʻa e ngaahi lea ko ení: “ʻOku ou ʻilo pe hoʻo ngaahi ngaue, ʻa hoʻo fakaongosia, mo kataki; mo e ʻikai te ke mākatakiʻi ʻa e kau kovi”; “ʻoku ke kuku hoku hingoa, pea naʻe ʻikai te ke fakaikaiʻi ʻa e tui kiate au”; pea “ʻoku ou ʻilo pe hoʻo ngaahi ngāue, ʻa hoʻo ʻofa, mo hoʻo tui, mo hoʻo tokoni, mo hoʻo kātaki, mo e lahi hake hoʻo ngāue ki mui ʻi hoʻo ngāue muʻa.” Naʻa mo e fiemaʻu ki he fakatahaʻanga ʻi Sātisí ha akonaki fefeka, naʻe fakatokangaʻi ʻe Sīsū ʻa e faʻahinga tāutaha naʻe taau ke fakaongoongoleleiʻí ʻo ne pehē: “Ka ʻoku ke maʻu ha hingoa niʻihi ʻi Satisi, ʻa ia kuo ʻikai te nau ʻuliʻi honau kofu; pea ko kinautolu te nau haʻele mo au kuo kofu hinehina: he ʻoku nau tāu.” (Fakahā 2:2, 13, 19; 3:4) Ko ha sīpinga lelei moʻoni naʻe fokotuʻu ʻe Sīsuú!
ʻI he faʻifaʻitaki kia Sīsuú, ʻoku ʻikai ʻaupito totonu ke tau fakahalaiaʻi kotoa ha kulupu koeʻuhi ko e tōnounou ʻa ha tokosiʻi pe fai ha akonaki ʻoku fiemaʻu ʻo ʻikai foki ʻoange ai ʻa e fakaongoongolelei totonú. Kae kehe, ʻoku lelei ke manatuʻi kapau te tau toki fai pē ʻa e fakaongoongoleleí ʻi he taimi ʻoku tau palani ai ke fai ha akonaki, ʻe hoko nai ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻo ʻikai fie fai ha fanongo ki heʻetau fakaongoongoleleí. Fai ke lahi ʻa e fakaongoongoleleí ʻi heʻene malava ke fai peheé! Pea ʻi hono fiemaʻu leva ke fai ha akonaki ʻi ha taimi kehe, ʻe tali lelei ange ai ia.
Kau Mātuʻa ʻOku Nau Fai ʻa e Fakaongoongolelei Totonu
Ko Cornelia, ko ha fefine Kalisitiane ʻokú ne ngāue he taimí ni ʻi ha ʻōfisi vaʻa ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi ʻIulope, ʻokú ne manatu ki he 1970 tupu siʻí ki hono ʻeke ange kiate ia ʻe he ʻovasia fefonongaʻaki naʻe ʻaʻahi angé, pe naʻe fēfē ʻene ako fakafoʻituituí mo ʻene lau makasiní. “Naʻá ku kiʻi ongoʻi mā,” ko ʻene laú ia. Ka naʻá ne fakahaaʻi ange naʻe ʻikai lava ke ne lau ʻa e kupu kotoa pē ʻi he makasiní. “ʻI he ʻikai te ne fakaangaʻi au ʻi he meʻá ni,” ko ʻene manatú ia, “naʻá ne fakaongoongoleleiʻi au ʻi he meʻa naʻe lava ke u laú. Naʻá ku ongoʻi loto-lahi moʻoni ʻi heʻene fakaongoongoleleí pea talu mei ai mo ʻeku fakapapauʻi ke u lau ʻa e kupu kotoa pē.”
Ko Ray, ʻa ia ʻoku ngāue ʻi ha ʻōfisi vaʻa ʻi ʻIulope, ʻokú ne manatu ki he ʻuluaki ʻaho ʻo ʻene ngāue tāimuʻá. Ko e ʻovasia tauhi ʻo e fakatahaʻangá, ko ha tangata ia ʻoku ngāue mo ʻi ai hono ngaahi fatongia fakafāmili pea mo hano ngaahi fatongia lahi ʻi he fakatahaʻangá, naʻá ne hū ki he Fale Fakatahaʻangá ʻi he efiafi ko iá ʻo ne hangatonu kia Ray ʻo ʻeke ange, “Naʻe fēfē ʻa e ʻuluaki ʻaho ʻo hoʻo ngāue tāimuʻá?” ʻI he meimei taʻu ʻaki eni ʻe 60 mei ai, ʻoku kei manatuʻi pē ʻe Ray ʻa e mohu fakakaukau ʻa e mātuʻa ko iá.
Hangē ko ia ʻoku hā mei he ongo meʻa ko ení, ko hano fakahaaʻi loto-moʻoni mo anga-ʻofa ha houngaʻia ʻi he meʻa kuo fai ʻe he niʻihi kehé—ʻo ʻikai ko ha ngaahi lea taʻefakakaukauʻi pē pe ko ha fakahekeheke taʻeʻuhinga—ʻoku malava ke ne fai ʻa e meʻa lahi. ʻI he fakatahaʻanga Kalisitiané, ʻoku lahi ʻaupito ʻa e ngaahi ʻuhinga ke fakaongoongoleleiʻi ai ʻa hotau kaungātuí. Fakakaukau ki heʻenau holi ke tauhi kia Sihová, ko ʻenau ngaahi tali teuteu leleí, ko ʻenau fakalakalaka ʻi hono ikuʻi ʻenau manavasiʻi ʻi he ʻalu ki he siteisí koeʻuhi ke fai ha ngaahi malanga pe ko ha ngaahi fakahāhā, ko ʻenau faivelenga ʻi he malangá mo e faiakó mo ʻenau feinga ke fakamuʻomuʻa ʻa e ngaahi meʻa ʻo e Puleʻangá mo e ngaahi taumuʻa fakalaumālié. ʻI heʻetau fakaongoongoleleiʻi ʻa e niʻihi kehé, ʻoku fakapaleʻi lahi ai kitautolu. ʻOku tau fiefia ai pea ʻoku tau maʻu ai ha fakakaukau ʻaonga.—Ngāue 20:35.
ʻOku lelei ki he kau mātuʻa ʻi he fakatahaʻangá ke nau fakaongoongoleleiʻi ʻa e ngāue lelei ʻa e fakatahaʻangá. Pea ʻi he taimi ʻoku fiemaʻu ai ke fai ha akonaki, ʻoku nau ʻoatu ia ʻi he laumālie ʻo e ʻofa. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku nau fakaʻehiʻehi mei he hoko ʻo fuʻu tokanga ki hono ʻai ke tonu mātē ʻa e meʻa kotoa pē ʻo vakai ai ki ha meʻa pē ʻoku ʻikai ke tonu ko ha fehālaaki mamafa ia.
Ko e kau mātuʻa Kalisitiane ʻoku nau muimui ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻo e anga-fakaʻapaʻapa mo e anga-ʻofa naʻe fakahāhā ʻe ʻIlaiū, ko e fakafeangai anga-fakapotopoto ʻa Paulá pea mo e tokanga anga-ʻofa ʻa Sīsuú te nau hoko ko e matavai ʻo e fakalototoʻa moʻoni ki honau ngaahi tokouá. Ko e fakaongoongoleleí te ne fakaʻaiʻai ai ʻa e niʻihi kehé ki he lelei ange pea ʻe maʻu ai ʻa e ngaahi vahaʻangatae fiefia mo feongoongoi. He fiefia moʻoni ko Sīsū ʻi he taimi ʻo hono papitaisó ʻi he fanongo ki hono fakaongoongoleleiʻi ia ʻe heʻene Tamai fakahēvaní ʻi heʻene folofola hifo: “Ko hoku ʻAlo Pele koe; ko koe kuo u hōifua ai”! (Maake 1:11) ʻOfa ke tau ʻai ʻa e loto ʻo hotau ngaahi tokouá ke fiefia ʻaki ʻetau ngaahi lea loto-moʻoni mo ʻaonga ʻo e fakaongoongoleleí.
[Fakatātā ʻi he peesi 15]
Ko ha founga fakapotopoto naʻe ʻomai ai ʻa e ngaahi ola lelei kia Paula, pea ʻoku malava foki ke hoko ia kia kitautolu
[Fakatātā ʻi he peesi 16]
Ko e fakaongoongolelei ʻi he ongoʻi māfana mo loto-moʻoní ʻoku malava ke ne fai ʻa e meʻa lahi