Kī ki he Fiefia ʻa e Fāmilí
Teuʻi ʻo e Kau Taʻu Hongofulu Tupú ki he Tuʻunga ko e Kakai Lalahí
“Ko e talanoa ki hoku ngaahi fohá naʻe faʻa fakafiefia. Naʻa nau fanongo tokanga ki he meʻa naʻe pau ke u leaʻakí, pea naʻa nau tali leva ia. Ka ʻi he taimí ni ʻi heʻenau taʻu hongofulu tupú, ʻoku mau fepaki ʻi he meʻa kotoa pē. ʻOku aʻu ʻo nau fehuʻia ʻa ʻemau meʻa ʻoku fai tuʻumaʻu fakalaumālié. ‘ʻOku pau moʻoni ke tau talanoa fekauʻaki mo e Tohi Tapú?’ ko ʻenau ʻeké ia. Ki muʻa ke hoko hoku ngaahi fohá ʻo tangata lahí, naʻe ʻikai ʻaupito haʻaku fakakaukau ʻe teitei hoko eni ki hoku fāmilí—naʻa mo e taimi naʻá ku sio ai ʻi heʻene hoko ki he niʻihi kehé.”—Leki.a
ʻOKÚ KE tauhi hake ha talavou? Kapau ko ia, ʻokú ke siotonu ʻi he taha ʻo e ngaahi tuʻunga fakatupu tokanga taha ʻi he tupu hake ʻa hoʻo tamá. ʻE toe lava ke hoko ko e taha ia ʻo e meʻa fakalotomamahi tahá. ʻOku ongo maheni ʻa e ngaahi meʻa ʻoku hoko hake hení?
▪ ʻI he kei siʻi ange ʻa ho fohá, naʻá ne hangē ha vaka ʻoku haʻi ki hono tauʻangá—ko koe. ʻI he taimí ni heʻene taʻu hongofulu tupú, ʻokú ne fusi mālohi ʻa e maeá, ʻo vēkeveke ke folau, pea ʻokú ke ongoʻi ʻoku ʻikai fakaafeʻi koe ke ke heka.
▪ ʻI he taimi naʻe kei siʻi ai hoʻo taʻahiné, naʻá ne tala atu ʻa e meʻa kotoa pē. ʻI heʻene hoko ko eni ʻo taʻu hongofulu tupú, kuó ne fokotuʻu ʻe ia haʻane ‘kalapu fakasōsiale’ mo hono ngaahi kaumeʻá, pea ʻokú ke ongoʻi ʻo hangē ʻoku ʻikai fakaʻatā koe ke ke mēmipa ai.
Kapau ʻoku hoko ha meʻa meimei tatau ʻi ho ʻapí, ʻoua ʻe fakaʻosiʻaki fakavave ʻoku hoko hoʻo tamá ko ha tokotaha angatuʻu heʻikai toe lava ke liliu. Ko e hā leva e meʻa ʻoku hokó? Ke tali ʻa e fehuʻi ko iá, tau lāulea angé ki he ngafa mātuʻaki mahuʻinga ʻoku fakahoko ʻe he taimi talavoú ʻi he tupu ʻa hoʻo tamá.
Taimi Talavoú—Ko ha Taimi Mahuʻinga
Mei he fanauʻí ʻo faai mai ai, ko e moʻui ʻa e kiʻi tamá ʻoku fuofua fai ai ʻa e meʻa kotoa pē—ʻoku fai ai ʻene ʻuluaki manga ke lué, ko e ʻuluaki foʻi lea ke leaʻakí, ko e ʻuluaki ʻaho ʻi he ʻapiakó, ko e niʻihi siʻi pē ia ʻoku fakalaú. ʻOku fiefia ʻa e ongo mātuʻá ʻi he aʻu ʻa ʻena kiʻi tamá ki ha taimi mahuʻingá. Ko e meʻa ʻoku lavaʻí ʻoku ʻomai ai ʻa e fakamoʻoni ʻo ha meʻa ʻokú na fakaʻamu ke sio ki ai—ko e tupu haké.
Ko e taimi talavoú foki ko ha taimi mahuʻinga ia—neongo ʻoku ʻikai nai ke talitali fiefia ia ʻe he mātuʻa ʻe niʻihi. ʻOku mahinongofua ʻa ʻenau manavasiʻí. He ko ē, ko hai ia ha tamai pe faʻē ʻe fiefia ke sio ki ha liliu ʻa ha kiʻi tama tali-angi ʻo hoko ko ha taʻu hongofulu tupu ʻiteʻita? Neongo ia, ko e taimi talavoú ko ha konga mātuʻaki mahuʻinga ia ʻi he tupu haké. ʻI he founga fē?
ʻOku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻe aʻu ki he taimi “ʻe tukuange ʻe he tangata ʻene tamai mo ʻene faʻe.” (Senesi 2:24) Ko ha ngāue tefito ʻi he taimi talavoú ko e tokoni ʻi hono teuʻi ʻa ho fohá pe ʻofefiné ki he ʻaho fakafiefia mo fakamamahi ko iá. ʻI he taimi ko iá, ʻoku totonu ke malava ai hoʻo tamá ʻo lea, hangē ko ia ko e ʻapositolo ko Paulá: “Lolotonga naʻa ku tamasiʻi naʻa ku lea fakatamasiʻi, naʻa ku feinga fakatamasiʻi, naʻa ku fakakaukau fakatamasiʻi: kae talunga ʻeku hoko ko e tangata, kuo u tuku ʻa e toʻonga fakatamasiʻi.”—1 Kolinito 13:11.
Ko hono moʻoní, ko e meʻa ia ʻoku fai ʻe ho fohá pe ʻofefiné lolotonga ʻa e taʻu hongofulu tupú—ko hono tukuange ʻa e ngaahi tōʻonga fakatamasiʻí pea ako ke hoko ko ha tokotaha lahi, fua fatongia ʻa ia ʻoku lava ke ne fai pē ʻene fili pea matuʻotuʻa feʻunga ke mavahe mei ʻapi. Ko hono moʻoní, ʻoku fakamatalaʻi ʻi he tuʻunga fakamamahi ʻe ha tohi maʻuʻanga fakamatala ʻe taha ʻa e taimi talavoú ko e taimi ʻo e “mavahe ʻosi mei ʻapi.”
Ko ia ai, ʻi he taimi ní ko e foʻi fakakaukau tofu pē ko ia ko hoʻo “kiʻi” tamasiʻí pe taʻahiné ʻe hoko ʻo tauʻatāiná ʻe langaʻi nai ai ʻa hoʻo veiveiua. Te ke ʻeke nai:
▪ “Kapau ʻoku ʻikai fua fatongia feʻunga ʻa hoku fohá ke tauhi ʻa hono lokí ke maʻa, te ne tokangaʻi fēfē ha ʻapaatimeni?”
▪ “Kapau ʻoku ʻikai alafalalaʻanga feʻunga ʻa hoku ʻofefiné ke tauhi ki he taimi ʻoku tala ke foki ai ki ʻapí, ʻe fēfē haʻane tauhi ki he taimi ʻo ha ngāue?”
Kapau ʻokú ke fāinga mo e ngaahi hohaʻa peheé, manatuʻi eni: Ko e tauʻatāiná ʻoku ʻikai ko ha matapā pē ia ʻoku lue atu ai ʻa hoʻo tamá; ko ha hala ia ʻokú ne fononga ai, pea ʻoku fiemaʻu ʻa e ngaahi taʻu ke fakakakato ai ʻene fonongá. ʻI he taimi ní, ʻokú ke ʻilo mei he meʻa ʻokú ke sio ki aí ʻoku “tāvani ʻa e vale ʻi he loto ʻo ha tamasiʻi”—pe ko ha taʻahine.—Palovepi 22:15.
Kae kehe, ʻi he tataki totonú, ʻoku ngalingali ʻe tupu hake ai ʻa hoʻo tamá mei he taimi talavoú ʻo hoko ko ha tokotaha lahi fua fatongia ʻi heʻene “ako [hono] ngaahi ongoʻanga ke sivi ʻa e lelei mo e kovi.”—Hepelu 5:14.
Kī ki he Lavameʻa
Ke teuʻi ʻa hoʻo talavoú ki he tuʻunga ko e tokotaha lahí, ʻoku fiemaʻu ke ke tokoniʻi ia ke ne fakatupulekina ʻa ʻene “mafai fakaefakaʻuhingá” koeʻuhi ke ne malava ai ke fai ha ngaahi fili fakapotopoto ʻiate ia pē.b (Loma 12:1, 2, NW) Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu hokó ʻe tokoniʻi ai koe ke ke fai ia.
Filipai 4:5 (PM): “Tuku ke ilo e he kakai kotoabe hoo mou ulugaaga lelei.” ʻOku kole ʻa hoʻo taʻu hongofulu tupú, mahalo pē ke fuoloa ange ʻa e taimi ʻe toki foki mai ai ki ʻapí. ʻOku ʻikai leva te ke tali. ʻOku totoʻe atu ʻa hoʻo kiʻi talavoú, “ʻOkú ke ʻai ʻe koe au ke u hangē ha kiʻi leká!” Ki muʻa ke ke tali, “Ko ia, ʻoku hangē pē hoʻo tōʻongá ha kiʻi leká,” fakakaukau angé ki hení: ʻOku hehema ʻa e kau taʻu hongofulu tupú ke fiemaʻu ha tauʻatāina lahi ange ʻi he meʻa ʻoku lava ke nau faí, ka ʻoku hehema nai ʻa e ngaahi mātuʻá ke ʻoatu ʻa e tauʻatāina siʻi ange ʻi he meʻa ʻoku lava ke nau fakaʻataá. ʻE lava nai ke ke fai ha fakangofua ʻi he taimi ki he taimi? Ko e hā ʻoku ʻikai te ke fakakaukau ai fekauʻaki mo e anga ʻo e vakai ʻa hoʻo taʻu hongofulu tupú?
ʻAHIʻAHIʻI ENI: Tohiʻi ʻa e tafaʻaki ʻe taha pe ua ʻa ia ʻe lava ke ke kiʻi fakaʻatā ai ha tauʻatāina lahi ange ki hoʻo talavoú. Fakamatalaʻi kiate ia ʻokú ke fakaʻatā ange ʻa e tauʻatāina ko ení ʻi ha tuʻunga ko ha ʻahiʻahi. Kapau te ne fakahoko ia ʻi he fua fatongia, ʻe aʻu ki ha taimi ʻe lava ke fakaʻatā ai kiate ia ʻa e tauʻatāina lahi ange. Kapau heʻikai te ne fai pehē, ko e tauʻatāina kuo ʻoangé ʻe toe fakasiʻisiʻi.—Mātiu 25:21.
Kolose 3:21: “ʻA e ngaahi tamai, ʻoua ʻe fakafiuʻi ʻa hoʻomou fānaú. Kapau ʻoku fuʻu faingataʻa ke fakahōhōʻiaʻi kimoutolu, te nau loto nai ai ke tuku ʻenau feingá.”—International Children’s Bible. ʻOku feinga ʻa e mātuʻa ʻe niʻihi ke puleʻi tōtuʻa ʻenau taʻu hongofulu tupú. Ke puleʻi iá, ʻoku nau siofi ʻene mingimingiʻi meʻa kotoa. ʻOku nau fili ʻa hono ngaahi kaumeʻá pea fakaongoongo ʻa ʻene ngaahi telefoní. Ka ʻoku lava ke ʻikai ola lelei ʻa e ngaahi foungá ni. Ko hono tuku-faleʻi iá ʻe ʻai pē ai ia ke ne loto nai ke hola; ko e toutou fakaangaʻi ʻa hono ngaahi kaumeʻá ʻe fakalalahi pē nai ai ʻenau hā leleí; ko hono fakaongoongo ʻene telefoní ʻe lava ke ueʻi ai ia ke ne kumi ha ngaahi founga ke fetuʻutaki ai mo hono ngaahi kaumeʻá ʻo ʻikai te ke ʻilo ki ai. Ko e lahi ange hoʻo feinga ke puleʻi iá, ko e siʻi ange ia hoʻo malava ke puleʻi iá. Ko e moʻoni, kapau kuo ʻikai ʻaupito ako ʻa hoʻo taʻu hongofulu tupú ke fai ʻiate ia pē ʻa e ngaahi fili lolotonga ʻene ʻi ʻapí, te ne ʻiloʻi fēfē ʻa e founga ke fai ai ia hili ʻene mavahé?
ʻAHIʻAHIʻI ENI: Ko e taimi hoko mai te ke talanoa ai ki hoʻo taʻu hongofulu tupú fekauʻaki mo ha meʻa ʻoku fai ki ai ʻa e tokangá, tokoniʻi ia ke ne fakaʻuhinga ki he founga ʻe tapua atu ai ia ʻi heʻene ngaahi filí. Ko e fakatātaá, ʻi he ʻikai fakaangaʻi ʻa hono ngaahi kaumeʻá, tala ange: “Fēfē kapau ʻe puke ʻa [hingoa] ʻi haʻane maumauʻi ʻa e laó? ʻE ʻai ʻe he meʻa ko iá ke ke hā fēfē?” Tokoniʻi hoʻo taʻu hongofulu tupú ke sio ki he founga ʻe fakaleleiʻi ai pe fakameleʻi ʻe heʻene ngaahi filí ʻa hono ongoongó.—Palovepi 11:17, 22; 20:11.
Efeso 6:4 (NW): “ʻOua te mou fakaʻitaʻi hoʻomou fānaú, kae hanganaki tauhi hake kinautolu ʻi he akonaki mo e fakatonutonu-fakaʻatamai ʻa Sihová.” Ko e kupuʻi lea “fakatonutonu-fakaʻatamai” ʻoku ʻuhinga iá ki he meʻa lahi ange ʻi hono ʻoatu pē ʻo ha ngaahi foʻi moʻoni. ʻOku ʻuhinga iá ke ʻai ke hā fakamānako ki he ongoʻi ʻa e kiʻi tamá fekauʻaki mo e ʻulungaanga tāú ʻi he founga ko ia ʻe tākiekina ai ʻene ngaahi tōʻongá. ʻOku tautefito ʻa e mahuʻinga ení ʻi he taimi ʻe hoko ai ko ha talavou ʻa hoʻo kiʻi tamá. “Ko e taʻumotuʻa ange ʻa hoʻo fānaú,” ko e lau ia ʻa ha tamai ko Andre, “ko e lahi ange ia ʻa e fiemaʻu ke ke feʻunuʻaki hoʻo leá pea ke fakaʻuhinga mo ia.”—2 Timote 3:14.
ʻAHIʻAHIʻI ENI: ʻI he malanga hake ʻo ha meʻa ʻoku fai ki ai ʻa e tokangá, ʻahiʻahi fetongi tuʻunga. ʻEke ki hoʻo taʻu hongofulu tupú pe ko e hā ʻa e faleʻi te ne fai kapau ko koé ko ʻene kiʻi tama. ʻAi ke ne fai ha fekumi ke maʻu ha ngaahi ʻuhinga ke poupouʻi—pe fakafepakiʻi—ʻa ʻene fakakaukaú. Toe lāulea ki he meʻá ni ʻi he lolotonga ʻo e uiké.
Kaletia 6:7: “ʻIlonga pe meʻa ʻoku to ʻe ha tangata, ko ia ia te ne utu foki.” ʻE lava ke akoʻi ha kiʻi tama fakafou ʻi hono tauteaʻi—mahalo pē ko hono fekau ke ʻalu ki hono lokí pe taʻofi ia mei ha vaʻinga ʻoku saiʻia ai. Ki ha talavou, ʻe lelei ke ke fakakaukau lahi ange fekauʻaki mo e ngaahi nunuʻá.—Palovepi 6:27.
ʻAHIʻAHIʻI ENI: ʻOua ʻe tokoniʻi ia ʻaki hano totongi ʻa hono ngaahi moʻuá pe taukapoʻi ki heʻene faiakó ʻi ha tōlalo ʻa hono tuʻunga he akó. ʻAi ke ne ongoʻi ʻa e ngaahi nunuʻá, pea ʻe tuʻuloa ai ʻa e meʻa te ne ako mei aí.
ʻI he tuʻunga ko ha mātuʻá, ngalingali ʻokú ke fakaʻamu ko e taimi talavoú ʻoku hangē ia ha leleʻanga ʻa ia ʻe lava ʻa hoʻo kiʻi tamá ke lele oma ai ʻo aʻu ki he tuʻunga ko e tokotaha lahi. Kae kehe, ʻoku hāhāmolofia ke lele lelei ʻa e liliu ʻo hoko ko ha tokotaha lahí. Neongo ia, ko e hoko ko ha talavou ʻa hoʻo tamá ʻoku ʻoatu ai kiate koe ha faingamālie fisifisimuʻa ke “ʻatu ako ki ha tamasiʻi, ʻo tāu mo hono ʻalunga.” (Palovepi 22:6) Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he Tohi Tapú ko ha makatuʻunga fefeka ia ʻe lava ke ke langa hake ai ha fāmili fiefia.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Kuo liliu ʻa e hingoá.
b Lolotonga te tau lave ki he tamá ko ha tamasiʻi, ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni kuo lāulea ki aí ʻoku ngāueʻaki fakatouʻosi ia ki he tangata mo e fefine.
[Fakatātā ʻi he peesi 12]
ʻEKE HIFO KIATE KOE . . .
[Fakatātā ʻi he peesi 12]
ʻI he taimi ʻe mavahe ai mei ʻapí, ʻe malava ʻa ʻeku kiʻi talavoú ke fai ʻa e ngaahi meʻa ko ení?
▪ tauhi maʻu ha founga-tuʻumaʻu fakalaumālie
▪ fai ʻa e ngaahi fili lelei
▪ fetuʻutaki lelei mo e niʻihi kehé
▪ tokanga ki he moʻui lelei fakafoʻituituí
▪ levaʻi lelei ʻa e meʻa fakapaʻanga fakafoʻituituí
▪ fakamaʻa mo tauhi ha ʻapi pe ko ha ʻapaatimeni
▪ ʻoua ʻe fakafalala
[Fakatātā ʻi he peesi 12]
Kapau kuo fakahāhā ʻe hoʻo taʻu hongofulu tupú ha tōʻonga fua fatongia, ʻe lava ke ke tuku kiate ia ha tauʻatāina lahi ange?