Talavou—Teuteu ki he Fuʻu Lahí
SIOLOTO ATU ko e toki ʻosi ia hoʻo fononga mei ha motu fakatalopiki ki he ʻĀketiká. ʻI hoʻo hifo pē mei he vakapuná, ʻokú ke ʻiloʻi ʻokú ke ʻi ha ʻea moko ʻīʻī. ʻE lava ke ke feʻunuʻaki ki ai? ʻIo, ka ʻe fiemaʻu ke ke fai ha ngaahi feliliuaki.
Ko ha tuʻunga pehē pē ʻokú ke fehangahangai mo ia ʻi he taimi ʻoku hoko ai hoʻo fānaú ko e kau talavoú. ʻOku hā ngali, kuo liliu fakafokifā ʻa e tuʻunga ʻo e ʻeá. Ko e tamasiʻi naʻe ʻikai te ne mavahe ki muʻa mei ho tafaʻakí ʻokú ne saiʻia ange he taimí ni he feohi mo hono ngaahi toʻumeʻá. Ko e taʻahine naʻe ʻikai kei lava ke tatali ki muʻa ke talanoa atu kiate koe fekauʻaki mo e meʻa naʻe hoko kiate ia he ʻaho ko iá ʻokú ne fai ha ngaahi tali nounou he taimí ni.
“Naʻe fēfē ʻa e akó?” ko hoʻo ʻeké ia.
“Sai pē,” ko ʻene talí ia.
Fakalongolongo.
“Ko e hā ʻokú ke fakakaukau ki aí?” ko hoʻo ʻeké ia.
“Halaʻatā,” ko ʻene talí ia.
Toe ʻāsili ange ʻa e fakalongolongó.
Ko e hā e meʻa kuo hokó? ʻIkai fuoloa ki muʻa, “naʻá ke kaunga tauʻatāina ai ki he moʻui hoʻo fānaú,” ko e lau ia ʻa e tohi ko e Breaking the Code. “ʻI he taimi ní ko e ʻamanaki lelei taha pē te ke maʻú ko e sio atu pē ʻo ʻikai hao kaunga kia kinautolu, pea ʻoku ngalingali ʻe ʻikai lava ke ke fai ha tokoni.”
Kuo pau nai ai ke ke foʻi koe ʻo fakamamaʻo? ʻIkai, ʻikai ʻaupito. ʻE lava ke ke nofo ofi ai pē ki hoʻo fānaú ʻi heʻenau fou atu ʻi he talavoú. Kae kehe, ʻuluakí, ʻoku fiemaʻu ke ke mahinoʻi ʻa e meʻa tofu pē ʻoku hoko lolotonga ʻa e vahaʻa taimi mahuʻinga ko eni kae fakatupu puputuʻu he taimi ʻe niʻihi ʻo e tupu haké.
Tupu Hake mei he Kei Siʻí ki he Fuʻu Lahí
Naʻe fakakaukau ki muʻa ʻa e kau fakatotoló ko e foʻi ʻuto ʻo ha kiʻi leka naʻe meimei tupu ʻo kakato heʻene aʻu ki hono taʻu nimá. ʻI he taimi ní ʻoku nau tui lolotonga e kiʻi liliu ʻa e lahi ʻo e foʻi ʻutó hili e taʻu ko iá, heʻikai lava ke leaʻaki e meʻa tatau fekauʻaki mo ʻene ngāué. ʻI heʻenau aʻu ʻo fuʻu tangatá, ʻoku kamata ʻi he toʻutupú ha maliu mahuʻinga he hōmoné ʻa ia ʻoku liliu ai e anga ʻenau fakakaukaú. Hangē ko ení, lolotonga ʻoku faʻa vakai ʻa e fānau īkí ki he ngaahi meʻá ʻi he tuʻunga pau mo faingofua, ko e kau talavoú ʻoku nau hehema ke fakakaukau ʻo toe fakalaka atu ai, ʻo fuatautau ʻa e ngaahi ʻīsiu tefito ʻo ha meʻa. (1 Kolinitō 13:11) ʻOku nau fakatupulekina ʻa e tuipau, pea ʻoku ʻikai te nau mā ʻi hono fakahāhā iá.
Ko Paolo, mei ʻĪtalí, naʻá ne fakatokangaʻi ʻa e liliu ko iá ʻi heʻene talavoú. “ʻI heʻeku sio atu ki hoku foha taʻu hongofulu tupú,” ko ʻene laú ia, “ʻoku ou ongoʻi hangē ʻoku ʻi muʻa ʻiate au ha kiʻi tangata, ʻo ʻikai kei tamasiʻi. ʻOku ʻikai ko e liliu fakaesinó pē. Ko e meʻa ʻoku ou ʻohovale taha aí ko e anga ʻene fakakaukaú. ʻOku ʻikai te ne ilifia ke fakamatalaʻi ʻene fakakaukaú mo taukapoʻi ia!”
Kuó ke sio ki ha meʻa meimei tatau ʻi hoʻo kiʻi talavoú? Mahalo pē ʻi heʻene kei siʻí, naʻá ne muimui pē he ngaahi tuʻutuʻuní. Ko e fakamatala pē naʻe fiemaʻu kiate iá ko e pehē “Koeʻuhí ko e meʻa ia ʻoku ou tala atú.” ʻI he taimí ni, ʻi he tuʻunga ko ha talavoú, ʻokú ne fiemaʻu ʻa e ngaahi ʻuhinga, pea mahalo ʻe aʻu ʻo ne fehuʻia e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaeʻulungaanga ʻoku moʻuiʻaki ʻe he fāmilí. ʻI he taimi ʻe niʻihi ko ʻene fakamatematē maí ʻoku hangē ia ko haʻane angatuʻú.
Kae ʻoua ʻe fakaʻosiʻaki ʻoku feinga hoʻo talavoú ke veuki hoʻo ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaeʻulungāngá. ʻOkú ne fāinga pē nai ke ʻai hoʻo ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaeʻulungāngá ko ʻene meʻa, ke ʻai ia ki heʻene moʻuí. Ke fakatātaaʻi, sioloto atu ʻokú ke hiki mei ha ʻapi ki ha ʻapi ʻe taha pea ʻokú ke ʻalu mo hoʻo naunau falé. ʻE faingofua ke maʻu ha tuʻuʻanga ki he naunau fale taki taha ʻi he ʻapi foʻoú? Ngalingali ʻe ʻikai. Ka ko e meʻa ʻe taha ʻoku paú, heʻikai te ke lī ha meʻa pē ʻokú ke vakai ki ai ʻoku mahuʻinga.
ʻOku fehangahangai hoʻo talavoú mo ha tuʻunga pehē ʻi heʻene teuteu ki he taimi ʻa ia te ne ‘tukuange ai ʻene tamaí mo ʻene faʻeé.’ (Sēnesi 2:24) Ko e moʻoni, ko e ʻaho ko iá ʻoku kei mamaʻo nai; ko hoʻo talavoú ʻoku teʻeki ai ke ne fuʻu lahi. Kae kehe, ko hono moʻoní, ʻokú ne ʻosi faʻo ʻene ʻū meʻá. ʻI he kotoa ʻo e taʻu hongofulu tupú, ʻokú ne sivisiviʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaeʻulungaanga kuo ʻohakeʻaki iá, pea ʻokú ne fili pe ko fē ai te ne fononga mo ia ki he fuʻu lahí.a
Ko e fakakaukau atu ki hono fai ʻe hoʻo tamá ʻa e ngaahi fili peheé te ke manavasiʻi nai ai. Kae kehe, ʻoku lava ke ke fakapapauʻi, ʻi he taimi ʻe tupu hake ai ʻo fuʻu lahí, te ne tauhi pē ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaeʻulungaanga ʻokú ne vakai ki ai ʻoku mahuʻingá. Ko ia ai, ʻi he taimí ni—lolotonga ʻoku kei ʻi ʻapi hoʻo talavoú—ko e taimi ia ke ne fakatotoloʻi fakaʻāuliliki ai e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻa ia te ne moʻuiʻakí.—Ngāue 17:11.
Ko e moʻoni, ʻoku ʻaonga ke fai ia ʻe hoʻo talavoú. He ko ē, kapau te ne tali hoʻo ngaahi tuʻungá ʻo ʻikai fehuʻia he taimí ni, te ne tali nai ʻamui ʻa e ngaahi tuʻunga ʻa e niʻihi kehé ʻo ʻikai fehuʻia. (ʻEkisoto 23:2) ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Tohi Tapú ha talavou pehē naʻe faingofua hono fakataueleʻí koeʻuhí ʻokú ne “masiva ʻatamai”—ko ha kupuʻi lea ʻoku ʻuhingá ko e ʻikai ha ʻiloʻilo, ʻo kau ai e ngaahi meʻa kehe. (Palōveepi 7:7) Ko ha talavou ʻoku ʻikai haʻane tuipaú ʻe lava ke “fepālekina holo ʻo hangē ko ia ʻoku fai ʻe ha ngaahi peaú mo feʻaveʻaki holo ʻe he matangi kotoa pē ʻo e akonaki ʻoku fakafou ʻi he olopoto ʻa e tangatá.”—ʻEfesō 4:14.
ʻE lava fēfē ke ke taʻofi ia mei heʻene hoko ki hoʻo tamá? Fakapapauʻi ʻokú ne maʻu e meʻa ʻaonga ʻe tolu ko ení:
1 NGAAHI MAFAI ʻILOʻILO
Naʻe tohi ʻa e ʻapositolo ko Paulá ʻo pehē ko e “kakai matuʻotuʻá . . . kuo akoʻi ʻenau ngaahi mafai ʻiloʻiló fakafou ʻi hono ngāueʻaki iá, ke ne fakafaikehekeheʻi fakatouʻosi ai ʻa e tonú mo e halá.” (Hepelū 5:14) ‘Ka naʻá ku akoʻi ki heʻeku tamá ʻa e tonú mei he halá ʻi he ngaahi taʻu kuohilí,’ ko hoʻo leá nai ia. Pea ʻoku ʻikai ha veiveiua, ko e akoʻi ko iá naʻá ne maʻu ʻaonga mei ai he taimi ko iá pea teuʻi ai ia ki he vahaʻa taimi hono hoko ko eni ʻo e tupu haké. (2 Tīmote 3:14) Neongo ia, naʻe pehē ʻe Paula ko e kakaí ʻoku fiemaʻu ke akoʻi ʻenau ngaahi mafai ʻiloʻiló. Lolotonga ʻoku maʻu nai ʻe he fānau īkí ha ʻilo ʻo e tonú mo e halá, ko e kau talavoú ʻoku fiemaʻu ke nau “hoko ʻo matuʻotuʻa ʻi he ngaahi mafai fakaemahinó.” (1 Kolinitō 14:20; Palōveepi 1:4; 2:11) ʻOkú ke fiemaʻu hoʻo talavoú, ke ʻoua ʻe talangofua kuikui pē, ka ke ngāueʻaki e ngaahi pōtoʻi fakaʻuhinga fefeka. (Loma 12:1, 2) ʻE lava fēfē ke ke tokoniʻi ia ke ne fai iá?
Ko e founga ʻe tahá ko hono fakaʻatā ke ʻomai ʻene fakakaukaú. ʻOua ʻe fakahohaʻasí, pea feingaʻaki hoʻo lelei tahá ke ʻoua ʻe māfana vave—tatau ai pē kapau te ne leaʻaki ha meʻa ʻoku ʻikai te ke loto ke fanongo ki ai. ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Vave ki he fanongo, fakatuotuai ki he lea, fakatuotuai ki he ʻita.” (Sēmisi 1:19; Palōveepi 18:13) ʻIkai ko ia pē, naʻe pehē ʻe Sīsū: “ʻOku mei he meʻa ʻoku hulu ʻi he lotó ʻa e meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he ngutú.” (Mātiu 12:34) Kapau te ke fanongo, te ke malava ai ke ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻoku hohaʻa moʻoni ki ai hoʻo talavoú.
ʻI he taimi ʻokú ke lea aí, feinga ke ngāueʻaki e ngaahi fehuʻí kae ʻikai ko e ngaahi fakamatala taʻeʻuhingá. Naʻe ʻeke ʻe Sīsū he taimi ʻe niʻihi, “Ko e hā hoʻomou fakakaukaú?” ke tohoakiʻi mai ʻo ʻikai ngata pē he fakakaukau ʻene kau ākongá kae toe pehē foki ki he faʻahinga ko ia naʻe matengataʻá. (Mātiu 21:23, 28) ʻE lava ke ke fai e meʻa meimei tatau ki hoʻo talavoú, naʻa mo e taimi ʻokú ne fakahaaʻi ai ha fakakaukau ʻoku kehe ia mei haʻaú. Ko e fakatātaá:
Kapau ʻe pehē hoʻo talavoú: “ʻOku ʻikai te u fakapapauʻi pe ʻoku ou tui ki he ʻOtuá.”
ʻI he ʻikai tali: “Naʻá ma akoʻi koe ʻo lelei ange ai—ko e moʻoni ʻokú ke tui ki he ʻOtuá!”
ʻE lava ke ke pehē: “Ko e hā ʻokú ne ʻai koe ke ke ongoʻi peheé?”
Ko e hā ke tohoakiʻi mai ai e fakakaukau hoʻo talavoú? Koeʻuhí neongo kuó ke ʻosi fanongo ki he meʻa ʻokú ne leaʻakí, ʻoku fiemaʻu ke ke ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻokú ne fakakaukau ki aí. (Palōveepi 20:5) Ko e ʻīsiú ʻoku kaunga lahi ange nai ia ki he ngaahi tuʻunga ʻa e ʻOtuá ʻi he ʻi ai ʻa e ʻOtuá.
Ko e fakatātaá, ko ha talavou ʻokú ne ongoʻi ʻoku tenge ia ke ne talangataʻa ki he ngaahi lao fakaeʻulungaanga ʻa e ʻOtuá te ne feinga nai ke ʻai ke ala tali ia ʻaki ʻene fili ke ʻoua ʻe tui ki he ʻOtuá. (Saame 14:1) ‘Kapau ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha ʻOtua,’ ʻe lava ke ne fakaʻuhinga ‘ʻoku ʻikai leva fiemaʻu ia ke u moʻui ʻo fakatatau ki he ngaahi tuʻunga Fakatohitapú.’
Kapau ʻoku hā ngali fakakaukau pehē hoʻo talavoú, ʻe fiemaʻu nai ke ne fakaʻuhinga ʻi he foʻi fehuʻi, ʻOku ou tui moʻoni ko e ngaahi tuʻunga ʻa e ʻOtuá ko e lelei pē ia maʻaku? (ʻAisea 48:17, 18) Kapau ʻokú ne tui ko e lelei ia maʻana, fakalototoʻaʻi ia ke ne sio ʻoku tuha ke ne maluʻi hono tuʻunga leleí.—Kalētia 5:1.
Kapau ʻe pehē hoʻo talavoú: “Ko e lotu nai eni ia ʻaʻau, ka ʻoku ʻikai ʻuhinga iá ʻoku ʻaʻaku.”
ʻI he ʻikai tali: “Ko e lotu ʻatautolu, ko koé ko ʻema tama, pea te ke tui ki he meʻa ʻokú ma tala atu ke ke tui ki aí.”
ʻE lava ke ke pehē: “Ko ha lea mātuʻaki fefeka ia. Kae kehe, kapau te ke talitekeʻi ʻeku tuí, kuo pau ke ʻi ai ha meʻa ke ke fetongiʻaki ia. Ko ia, ko e hā e meʻa ʻokú ke tui ki aí? Ko e hā e tuʻunga fakaeʻulungaanga ʻokú ke fakakaukau ʻoku totonu ke moʻuiʻakí?”
Ko e hā ke tohoakiʻi mai ai e fakakaukau hoʻo talavoú? Koeʻuhí ko e fakaʻuhinga mo ia ʻi he founga ko ení ʻe lava ke tokoniʻi ai ia ke ne sivisiviʻi ʻene fakakaukaú. Te ne ʻohovale nai ke ʻiloʻi ʻoku tatau ʻene tuí mo haʻaú ka ko e meʻa ʻokú ne hohaʻa ki aí ko e moʻoni ʻoku kehe ʻaupito ia.
Ko e fakatātaá, mahalo pē ʻoku ʻikai ʻiloʻi ʻe hoʻo talavoú ʻa e founga ke fakamatalaʻi ai ʻene tuí ki he niʻihi kehé. (Kolose 4:6; 1 Pita 3:15) Pe ʻokú ne manako nai ʻi ha taha ʻoku ʻikai te ne tui tatau mo ia. Aʻu ki he tefito ʻo e palopalemá, pea tokoniʻi hoʻo talavoú ke ne fai pehē foki. Ko e lahi ange ʻene ngāueʻaki ʻene ngaahi mafai ʻiloʻiló, ko e lelei ange ia ʻene mateuteu ke hoko ko e tokotaha lahí.
2 TĀKIEKINA ʻE HA TOKOTAHA LAHI
ʻI he ngaahi anga fakafonua ʻe niʻihi he ʻahó ni, ʻoku siʻi pe ʻikai ha fakamoʻoni ai ki he “hohaʻa mo e loto-mafasia” ʻoku taukaveʻi ʻe he kau toketā ʻatamai ʻe niʻihi kuo pau ke ʻamanekina lolotonga ʻa e ngaahi taʻu hongofulu tupú. Kuo ʻiloʻi ʻe he kau fakatotoló ko e toʻutupu he ngaahi sōsaieti ko iá ʻoku fakakau kinautolu ki he moʻui ʻa ha tokotaha lahi ʻi ha taʻu siʻi. ʻOku nau ngāue mo e kakai lalahi, feohi mo e kakai lalahi, pea ʻoku tuku kia kinautolu ʻa e ngaahi fatongia ʻo ha tokotaha lahi. ʻOku ʻikai ʻi ai ʻa e ngaahi kupuʻi lea ia hangē ko e “founga moʻui ʻa e toʻutupú,” “faihia ʻa e toʻutupú,” naʻa mo e “tuʻunga talavoú.”
ʻI hono kehé, fakakaukau atu ki he hokosia ʻa e toʻutupu he ngaahi fonua lahi ʻa ē ʻoku fakatahatahaʻi kinautolu ki he ngaahi ʻapiako fuʻu tokolahi pea ko e feohi mohu ʻuhinga pē ʻoku nau maʻú ko e toʻutupu kehé. ʻI heʻenau foki ki ʻapí, ʻoku ʻikai ha taha ai. ʻOku fakatou ngāue ʻa e tamaí mo e faʻeé. ʻOku nofo mamaʻo ʻa e ngaahi kāinga. Ko e kakai ʻoku lahi taha ʻenau feohi mo iá ko honau ngaahi toʻumeʻá.b ʻOkú ke sio ki he fakatuʻutāmakí? ʻOku ʻikai ko ha meʻa pē eni ia fekauʻaki mo e tō ʻo feohi mo e kakai hala. Kuo ʻiloʻi ʻe he kau fakatotoló naʻa mo e toʻutupu ala faʻifaʻitakiʻangá ʻoku nau hehema ke tō ki he tōʻonga taʻealafalalaʻanga kapau ʻoku nau mamaʻo mei he kakai lalahí.
Ko e sōsaieti ʻe taha naʻe ʻikai fakamavaheʻi ai e toʻutupú mei he kakai lalahí ko ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá.c Ko e fakatātaá, ʻoku fakamatala ʻa e Tohi Tapú kia ʻŪsaia, ʻa ia naʻe hoko ko e tuʻi ʻo Siuta lolotonga ʻene kei taʻu hongofulu tupú. Ko e hā naʻá ne tokoniʻi ʻa ʻŪsaia ke ne fakahokoʻaki ʻa e fatongia mamafa ko iá? ʻOku hā mahino, ʻi hano konga, ko e tākiekina ko ia ha tokotaha lahi ko Sākalaia, ʻa ia ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Tohi Tapú ko ha ‘faiako ia ʻi he manavahe kia Elohimi.’—2 Kalonikali 26:5.
ʻOku maʻu ʻe hoʻo talavoú ha toko taha pe tokolahi ange ko e kau faleʻi ʻa ia ko e kakai lalahi ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaeʻulungaanga tatau mo koe? ʻOua ʻe ongoʻi meheka ʻi he ngaahi tākiekina ʻaonga peheé. Ko hono maʻu kinautolú ʻe lava ke tokoniʻi ai hoʻo talavoú ke ne fai ʻa e meʻa ʻoku totonú. ʻOku fakahaaʻi ʻe ha palōveepi Fakatohitapu: “Ko ia ʻoku fafale ki he kau poto, te ne hoko ko e poto.”—Palōveepi 13:20.
3 ONGOʻI ʻO E FUA FATONGIA
ʻI he ngaahi fonua ʻe niʻihi, ʻoku tapui ai ʻe he Laó ʻa hono fakangāueʻi ʻo e toʻutupú ʻo laka hake he ngaahi houa pau ʻi he uike, pe mei hono fai e ngaahi ngāue pau ʻe niʻihi. Naʻe fokotuʻu ʻa e ngaahi fakataputapui peheé ke maluʻi e fānaú mei he ngaahi tuʻunga ngāue fakatuʻutāmakí—ko ha ola ʻo e fuʻu liliu lahi ʻo ngāueʻaki e meʻangāue fakamīsiní ʻi he senituli hono 18 mo e 19.
Lolotonga ko e ngaahi lao ki he ngāue ʻa e fānaú ʻoku maluʻi ai e toʻutupú mei he fakatuʻutāmakí mo e pāʻusiʻí, ʻoku taukaveʻi ʻe he kau mataotao ʻe niʻihi ko e ngaahi fakataputapui ko ení ʻoku toe taʻofi ai kinautolu mei he fua fatongiá. Ko hono olá, ʻoku pehē ʻe he tohi ko e Escaping the Endless Adolescence, kuo fakatupulekina ʻe he kau taʻu hongofulu tupu tokolahi “ha ongoʻi ʻikai sai ʻoku ʻi ai ʻenau totonu ʻo nau meimei tuha ke maʻu e ngaahi meʻa ʻoku ʻoange kia kinautolú ʻo ʻikai pau ke nau ngāue mālohi ke maʻu ia.” ʻOku fakahaaʻi ʻe he kau faʻu-tohí ko e fakakaukau ko ení “ʻoku hā ngali ko ha tali fakanatula ia ki he moʻui ʻi ha māmani kuo fokotuʻu lahi ange ki hono fakafiefiaʻi e kau taʻu hongofulu tupú ʻi he ʻamanekina ha meʻa meia kinautolú.”
ʻI hono kehé, ʻoku fakamatala e Tohi Tapú ʻo kau ki he toʻutupu ʻoku nau fua e ngaahi fatongia mamafa ʻi ha taʻu siʻi. Fakakaukau kia Tīmote, ʻa ia ʻoku ngalingali naʻe taʻu hongofulu tupu pē he taimi naʻá ne fetaulaki ai mo e ʻapositolo ko Paulá—ko ha tangata naʻá ne tākiekina mālohi ia. ʻI he taimi ʻe taha, naʻe tala ai ʻe Paula kia Tīmote: “Ke ke tafunaki hangē ha afí ʻa e meʻaʻofa ʻa e ʻOtuá ʻa ia ʻoku ʻiate koé.” (2 Tīmote 1:6) Lolotonga ʻene taʻu hongofulu tupu lahí nai pe 20 tupu siʻí, naʻe mavahe ai ʻa Tīmote mei ʻapi ʻo fononga mo e ʻapositolo ko Paulá, ʻi he tokoni ke fokotuʻu e ngaahi fakatahaʻangá mo langa hake ʻa e fetokouaʻakí. Hili nai ha hongofuluʻi taʻu ʻo e ngāue mo Tīmoté, naʻe malava ai ʻa Paula ke ne tala ki he kau Kalisitiane ʻi Filipaí: “ʻOku ʻikai te u maʻu ha toe taha mo ha hehema fakaefakakaukau hangē ko ia ʻokú ne maʻú ʻa ia te ne tokanga moʻoni ki he ngaahi meʻa fekauʻaki mo kimoutolú.”—Filipai 2:20.
ʻOku faʻa vēkeveke ʻa e kau talavoú ke fua fatongia, tautefito ʻi he taimi ʻoku nau ʻiloʻi ai ko e fai peheé ʻoku kau ki ai e ngāue mohu ʻuhinga ʻoku ola lelei. ʻOku ʻikai ngata pē ʻi hono akoʻi kinautolu ʻe he meʻá ni ke nau hoko ko e kakai lalahi fua fatongia ʻi he kahaʻú ka ʻoku toe ʻomai ai ʻenau lelei tahá he taimí ni.
Feʻunuʻaki ki ha “ʻEa” Foʻou
Hangē ko ia ne lave ki ai ʻi he kamataʻanga ʻo e kupu ko ení, kapau ko ha mātuʻa koe ʻa ha talavou, ngalingali ʻokú ke ʻiloʻi ʻokú ke ʻi ha “ʻea” kehe mei he tuʻunga ko ia naʻá ke ʻi ai ʻi ha ngaahi taʻu siʻi he kuohilí. Fakapapauʻi ʻe lava ke ke feʻunuʻaki, hangē pē ko ia kuó ke fai lolotonga e ngaahi tuʻunga kehe ʻo e tupu hake hoʻo kiʻi tamá.
Vakai ki he taʻu hongofulu tupu hoʻo tamá ko ha faingamālie ia kiate koe (1) ke tokoniʻi ia ke ne fakatupulekina ʻene ngaahi mafai ʻiloʻiló, (2) ke tokonaki ʻa e tataki ʻa ha tokotaha lahi, pea (3) ke fakahūhū ʻiate ia ha ongoʻi ʻo e fua fatongia. ʻI he fai peheé, te ke teuteuʻi ai hoʻo talavoú ki he fuʻu lahí.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻOku feʻungamālie ʻa e lave ha tohi maʻuʻanga fakamatala ʻe taha ki he tuʻunga talavoú ko ha “nofo ā lōloa.” Ki ha fakamatala lahi ange, sio ki he Taua Leʻo ʻo Siulai-Sepitema 2009, peesi 10-12, ko e pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
b Ko e fakafiefiá kuo faʻufaʻu ke tohoakiʻi e kau taʻu hongofulu tupú ʻi heʻenau hehema ke feohi mo honau ngaahi toʻumeʻá, ʻo fakaʻaiʻai ai e fakakaukau ko e toʻutupú ʻoku ʻi ai pē founga moʻui ʻanautolu ʻoku ʻikai lava ke mahinoʻi ia pe kau ki ai e kakai lalahí.
c Ko e ongo kupuʻi lea “tuʻunga talavou” mo e “taʻu hongofulu tupú” ʻoku ʻikai maʻu ia ʻi he Tohi Tapú. ʻOku hā mahino, ko e toʻutupu he lotolotonga ʻo e kakai ʻa e ʻOtuá fakatouʻosi ʻi he kuonga ki muʻa he Kalisitiané mo e kuonga ʻo e Kalisitiané naʻe fakakau kinautolu ki he moʻui ʻa ha tokotaha lahi ʻi ha taʻu siʻi ange ʻi he meʻa ʻoku angamaheniʻaki ʻi he ngaahi anga fakafonua lahi he ʻaho ní.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 20]
“ʻOKU ʻIKAI LAVA KE U TUI TE U MAʻU HA ONGO MĀTUʻA LELEI ANGE”
ʻI he leá mo e faʻifaʻitakiʻangá, ko e ngaahi mātuʻa ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻoku nau akoʻi ʻenau fānaú ke nau moʻui ʻo fakatatau ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú. (ʻEfesō 6:4) Kae kehe, ʻoku ʻikai te nau fakamālohiʻi kinautolu ke nau fai pehē. Ko e ngaahi mātuʻa Fakamoʻoní ʻoku nau ʻiloʻi ko e foha pe ʻofefine taki taha, ʻi heʻene fuʻu lahí, kuo pau ke ne fili e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaeʻulungaanga te ne moʻuiʻakí.
Ko e taʻu 18 ko Aislyn, kuó ne ngāueʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaeʻulungaanga ʻa ia naʻe ʻohakeʻaki iá. “Kiate au,” ko ʻene leá ia, “ko ʻeku lotú ʻoku ʻikai ko ha meʻa ia ʻoku ou fai ʻi he ʻaho pē ʻe taha he uike. Ko ʻeku founga moʻuí ia. ʻOkú ne ueʻi e meʻa kotoa pē ʻoku ou faí mo e fili kotoa pē ʻoku ou fakahokó—mei he ngaahi kaungāmeʻa ʻoku ou maʻú ʻo aʻu ki he ngaahi lēsoni ʻoku ou faí mo e ngaahi tohi ʻoku ou laú.”
ʻOku fakahoungaʻi lahi ʻe Aislyn ʻa e tauhi kuo fai kiate ia heʻene ongo mātuʻa Kalisitiané. “ʻOku ʻikai lava ke u tui te u maʻu ha ongo mātuʻa lelei ange,” ko ʻene laú ia, “pea ʻoku ou monūʻia ʻi heʻena fakahūhū kiate au ha holi ke hoko ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová pea hokohoko atu ai pē. Ko ʻeku ongo mātuʻá te na hoko ko ha tākiekina mālohi ʻi heʻeku moʻuí ko e hā pē hono lōloá.”
[Fakatātā ʻi he peesi 17]
Tuku ke lea hoʻo talavoú
[Fakatātā ʻi he peesi 18]
Ko ha faleʻi ha tokotaha lahi ʻe lava ke tākiekina lelei ai hoʻo tamá
[Fakatātā ʻi he peesi 19]
Ko e ngāue mohu ʻuhingá ʻoku tokoniʻi ai e kau talavoú ke hoko ko e kakai lalahi fua fatongia