Naʻá Ke ʻIloʻi?
Ko e hā ʻa e fakamoʻoni ʻi tuʻa mei he Tohi Tapú ko Sīsuú ko ha tokotaha moʻoni ia ʻi he hisitōliá?
▪ Ko ha kau faʻu-tohi fakaemāmani ʻa ia naʻa nau moʻui ofi ki he taimi ʻo Sīsuú naʻa nau fai ha lave fakahangatonu kiate ia. Naʻe ʻi honau lotolotongá ʻa Koliniusi Tasitusi, ʻa ia naʻá ne hiki ʻa e hisitōlia ʻo Loma ʻi he malumalu e pule ʻa e kau ʻemipolá. ʻI he fekauʻaki mo ha vela ʻa ia naʻe ʻauha ai ʻa Loma ʻi he 64 T.S., ʻoku fakamatala ʻa Tasitusi naʻe sasala ha talanoa ʻo pehē ko ʻEmipola Nelo naʻe tupu mei ai ʻa e fakatamakí. Ko Neló, ko e lau ia ʻa Tasitusí, naʻá ne feinga ke tukuakiʻi ia ki ha kulupu ʻa ia naʻe ui ʻe he kakaí ko e kau Kalisitiane. ʻOku tohi ʻe Tasitusi: “Ko Kilisitō, ʻa ia naʻe haʻu mei ai ʻa honau hingoá, naʻe tāmateʻi ia ʻi he nima ʻo e kōvana ko Ponitō Pailató ʻi he pule ʻa Taipilioó.”—Annals, XV, 44.
Ko e faihisitōlia Siu ko Feleiviasi Siosifasí ʻokú ne toe lave foki kia Sīsū. ʻI he lāulea ki he ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he vahaʻa taimi ʻo e mate ʻa Fesito, ko e kōvana Loma ʻo Siuteá ʻi he 62 T.S. nai, mo e hoko mai ʻa hono fetongí, ko ʻAlapinasi, ʻoku pehē ʻe Siosifasí ko e Taulaʻeiki Lahi ko ʻĀnasí (ʻAnanaia) “naʻá ne ui ha fakataha ʻa e kau fakamaau ʻo e Sanetalimí pea ʻomai ki honau ʻaó ha tangata ko Sēmisi, ko e tokoua ʻo Sīsū ʻa ia naʻe ui ko e Kalaisí, mo e niʻihi kehe.”—Jewish Antiquities, XX, 200 (ix, 1).
Ko e hā naʻe ui ai ʻa Sīsū ko Kalaisí?
▪ Ko e ngaahi fakamatala Kōsipelí ʻoku pehē ai ko e taimi ko ia naʻe hā ai ʻa e ʻāngelo ko Kepalelí kia Mele ke fanongonongo te ne feitamá, naʻá ne tala ange kiate ia ʻoku fiemaʻu ke fakahingoa ʻa ʻene tamá ko Sīsū. (Luke 1:31) Ko ha hingoa eni naʻe lahi hono ngāueʻaki ʻi he lotolotonga ʻo e kau Siú ʻi he taimi ʻo e Tohi Tapú. Ko e faihisitōlia Siu ko Siosifasí naʻá ne tohi ʻo kau ki he kakai ʻe toko 12, tuku kehe ʻa e faʻahinga ko ia naʻe lave ki ai ʻi he Tohi Tapú, ʻa ia naʻe uiʻaki kinautolu ʻa e hingoa ko iá. Ko e tama ʻa Melé naʻe ui ia ko e “Nasaleti,” ʻa ia naʻe hoko ʻo fakapapauʻi ai ia ko Sīsū ʻa ia naʻe haʻu mei Nāsaletí. (Maake 10:47) Naʻá ne toe ʻiloa foki “koe Kalaisi,” pe Sīsū Kalaisi. (Mātiu 16:16, PM) Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo ení?
Ko e foʻi lea faka-Tonga ko e “Kalaisí” ko e haʻu ia mei he lea faka-Kalisi ko e Khri·stosʹ, ko e tatau ia ʻo e foʻi lea faka-Hepelū ko e Ma·shiʹach (Mīsaia). Ko e ongo foʻi leá fakatouʻosi ʻoku ʻuhingá ko e “Tokotaha Pani.” Ko e foʻi leá ni naʻe totonu hono ngāueʻaki ia ki he niʻihi kehe ki muʻa ʻia Sīsuú. Ko e fakatātaá, ko Mōsese, ʻĒlone, mo Tuʻi Tēvita naʻe pehē ko e kau pani kotoa kinautolu, ʻo ʻuhingá naʻe fakanofo kinautolu ki he ngaahi tuʻunga ʻo e fatongia mo e mafai naʻe foaki mai ʻe he ʻOtuá. (Livitiko 4:3; 8:12; 2 Samiuela 22:51; Hepelu 11:24-26) Ko Sīsū, ʻa e Mīsaia naʻe tomuʻa talá, ʻa e fakafofonga tuʻu-ki-muʻa ʻo Sihová. Ko ia ai, naʻe feʻungamālie ʻa hono maʻu ʻe Sīsū ʻa e hingoa “koe Kalaisi, koe Alo oe Otua moui.”—Mātiu 16:16, PM; Taniela 9:25.
[Fakatātā ʻi he peesi 15]
Fakakaukau ʻa e tokotaha ʻātí ki he fōtunga ʻo Feleiviasi Siosifasí