TALANOA KI HE MOʻUÍ
Fakalaka Atu ʻa e Tāpuaki ʻa Sihová ʻi he Kotoa ʻEku Ngaahi ʻAmanakí
‘ʻOKU totonu ke u tāimuʻa. Ka ne u fifili, ʻe lava moʻoni ke fakafiefia ia?’ Naʻá ku saiʻia ʻi heʻeku ngāue ʻi Siamané, ʻa ia naʻá ku tokangaʻi ʻa hono hū atu ʻa e meʻakaí ki he ngaahi feituʻu lahi ʻi ʻAfilika, hangē ko Dar es Salaam, Elisabethville, mo Asmara. Naʻe ʻikai te u laveʻiloa te u ngāue taimi-kakato kia Sihova ʻi he ngaahi feituʻu ko iá mo e ngaahi feituʻu lahi kehe ʻi ʻAfilika!
ʻI he faai atu pē ʻo u ikuʻi ʻeku ngaahi veiveiuá pea kamata tāimuʻá, naʻe fakaava mai ai ʻa e matapā ki ha moʻui naʻe fakalaka atu ia ʻi he kotoa ʻeku ngaahi ʻamanakí. (ʻEf. 3:20) Ka te ke fifili nai pe naʻe hoko fēfē ia. Tuku ke u kamata mei he kamataʻangá.
Naʻe fanauʻi au ʻi Pēlini, Siamane, ʻi he ngaahi māhina siʻi pē hili ʻa e kamata ʻa e Tau II ʻa Māmaní ʻi he 1939. ʻI he ofi ki he ngata ʻa e taú ʻi he 1945, naʻe lahi ʻa e fakatō pomu ʻi Pēlini. Lolotonga ha fakatō pomu ʻe taha, naʻe kau ai homau halá, pea naʻá ku hola mo hoku fāmilí ki ha feituʻu toitoiʻanga. Ke mau haó, naʻa mau hola ki Erfurt, ʻa e feituʻu naʻe fāʻeleʻi ai ʻeku faʻeé.
Mo ʻeku ongo mātuʻá mo hoku tuofefiné ʻi Siamane, 1950 nai
Naʻe fekumi vēkeveke ʻeku faʻeé ki he moʻoní. Naʻá ne lau ʻa e ʻū tohi ʻa e kau filōsefa pea sivisiviʻi ʻa e ngaahi lotu kehekehe ka naʻe ʻikai ke ne fiemālie. ʻI he 1948, naʻe ʻaʻahi mai ha ongo Fakamoʻoni ʻa Sihova ki homau ʻapí. Naʻe fakaafeʻi kinaua ʻe heʻeku faʻeé pea ʻeke ange ʻa e ngaahi fehuʻi lahi. ʻI loto ʻi he houa ʻe taha, naʻá ne tala mai kiate au mo hoku tuofefine siʻisiʻí, “Kuó u maʻu ʻa e moʻoní!” ʻIkai fuoloa mei ai, ko ʻeku faʻeé, ko hoku tuofefiné mo au naʻa mau maʻu ʻa e ngaahi fakatahá ʻi Erfurt.
ʻI he 1950 naʻa mau foki ki Pēlini, ʻa ia naʻa mau kau ai ki he Fakatahaʻanga Berlin-Kreuzberg. Hili ʻemau toe hiki ʻi Pēlini pē, naʻa mau kau ki he Fakatahaʻanga Berlin-Tempelhof. ʻI he faai atu ʻa e taimí, naʻe papitaiso ʻeku faʻeé, ka naʻá ku toumoua. Ko e hā hono ʻuhingá?
IKUʻI ʻEKU MAÁ MO E TOUMOUÁ
Naʻe faingataʻa ke u fakalakalaka koeʻuhi naʻá ku mā ʻaupito. Neongo naʻá ku ʻalu ʻi he ngāue fakafaifekaú, ʻi he taʻu ʻe ua naʻe ʻikai ʻaupito ke u lea ke fai ha fakamoʻoni. Naʻe liliu ʻa e ngaahi meʻá ʻi heʻeku feohi mo e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine naʻa nau fakamoʻoniʻi ʻenau loto-toʻa mo e līʻoa kia Sihová. Ko e niʻihi naʻa nau kātekina ʻa e kemi fakamamahi Nasí pe tuku pilīsone ʻi Siamane Hahake. Ko e niʻihi naʻa nau tuku ʻenau tauʻatāiná ke ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki, kae ʻave fakafufū ʻa e ʻū tohí ki Siamane Hahake. Naʻe maongo moʻoni kiate au ʻenau faʻifaʻitakiʻangá. Naʻá ku fakaʻuhinga kapau naʻa nau tuku ʻenau moʻuí ke ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki koeʻuhi ko Sihova mo honau fanga tokouá, pea ʻoku totonu leva ke u feinga ke tuku e maá.
Naʻe kamata ke u ikuʻi ʻeku maá ʻi heʻeku kau ʻi ha feingangāue fakamalanga makehe ʻi he 1955. ʻI ha tohi, naʻe pulusi ʻi he Informant,a naʻe fanongonongo ai ʻe Tokoua Nathan Knorr ko e feingangāué ko e taha ia ʻo e feingangāue lahi taha kuo fokotuʻutuʻu ʻe he kautahá. Naʻá ne pehē kapau ʻe kau kotoa ki ai ʻa e kau malangá, “ʻoku totonu ke tau maʻu ʻa e māhina fakaofo taha ʻo e faifakamoʻoní kuo faifai ange pea hokosia ʻi he māmani ko ení.” He moʻoni ē ko ia! ʻIkai fuoloa, ne u fakatapui ʻeku moʻuí kia Sihova, pea ʻi he 1956, naʻá ku papitaiso fakataha ai mo ʻeku tamaí mo hoku tuofefiné. Ka naʻe pau ke u fai ha fili mahuʻinga ʻe taha.
ʻI he taʻu lahi, naʻá ku ʻilo ko e tāimuʻá ʻe faai atu pē ko e ngāue totonu ia ke tuli ki aí, ka naʻá ku hanganaki tautoloi. ʻUluakí, naʻá ku fili ke fai ha ako ngāue ʻi he fefakatauʻaki koloa hū atu mo e hū mai ʻi Pēliní. Hili iá, naʻá ku loto ke u ngāue ʻi ha vahaʻa taimi ʻi he meʻa naʻá ku ako aí ke maʻu ha taukei. Ko ia ai, ʻi he 1961, ne u tali ha ngāue ʻi Hamburg, ʻa e kolo taulanga lahi taha ʻi Siamané. Ko e lahi ange ʻeku ngāué, ko e lahi ange ia ʻeku tautoloi ke hū ki he ngāue taimi-kakató. Ko e hā te u faí?
ʻOku ou houngaʻia hono ngāueʻaki ʻe Sihova ʻa e fanga tokoua anga-ʻofa ke tokoniʻi au ke fokotuʻu ʻa e ngaahi taumuʻa fakalaumālie. Ko e niʻihi hoku ngaahi kaungāmeʻá naʻa nau kamata tāimuʻa pea fokotuʻu mai ha faʻifaʻitakiʻanga lelei kiate au. Tānaki atu ki aí, ko Tokoua Erich Mundt, ko ha tokotaha ne hao mei he kemi fakamamahí naʻá ne fakalototoʻaʻi au ke falala kia Sihova. Naʻá ne pehē ʻi he kemi fakamamahí, ko e fanga tokoua naʻa nau falala pē kiate kinautolú naʻa nau hoko ʻo vaivai ki mui ai. Ka ko e faʻahinga naʻe falala kakato kia Sihová naʻa nau hanganaki faitōnunga pea hoko ko e ngaahi pou ʻi he fakatahaʻangá.
ʻI heʻeku kamata tāimuʻá, 1963
Pehē foki, ko Tokoua Martin Poetzinger, ʻa ia naʻá ne ngāue ki mui ʻi he Kulupu Pulé, naʻá ne hanganaki fakalototoʻaʻi ʻa e fanga tokouá, ʻo pehē, “Ko e loto-toʻá ʻa e koloa lelei taha ʻe lava ke ke maʻú!” Hili ʻa e fakalaulauloto ki he ngaahi lea ko ení, naʻá ku fakafisi leva mei heʻeku ngāue fakamāmaní pea kamata tāimuʻa ʻi Sune 1963. Ko e fili lelei taha ia naʻe faifai ange ʻo u faí! Hili ʻa e māhina ʻe ua, naʻa mo e ki muʻa ke u kumi ha ngāue foʻoú, naʻe fakaafeʻi au ke ngāue ko ha tāimuʻa makehe. ʻI he ngaahi taʻu siʻi ki mui ai, naʻe fakalaka atu ʻa Sihova ʻi heʻeku ngaahi ʻamanakí. Naʻe fakaafeʻi au ki he kalasi hono 44 ʻo e Akoʻanga Kiliatí.
AKO HA LĒSONI MAHUʻINGA ʻI KILIATI
“ʻOua ʻe foʻi vave ʻi ho vāhenga-ngāué” ko e taha ia ʻo e ngaahi lēsoni mahuʻinga taha naʻá ku akó, tautefito meia Tokoua Nathan Knorr mo Lyman Swingle. Naʻá na fakaʻaiʻai kimautolu ke ʻai ke lavameʻa homau vāhenga-ngāué. Naʻe pehē ʻe Tokoua Knorr: “Ko e hā e meʻa te ke tokangataha ki aí? Ko e ʻulí, ko e fanga ʻinisēkité, ko e masivá? Pe te ke fakatokangaʻi ʻa e ʻuluʻakaú, matalaʻiʻakaú mo e mata fiefia? Ako ke ʻofa ʻi he kakaí!” ʻI he ʻaho ʻe taha, naʻe fakamatala ʻa Tokoua Swingle ki he ʻuhinga ʻoku foʻi vave ai ʻa e fanga tokoua ʻe niʻihi, naʻá ne fāinga mo ʻene ngaahi ongoʻí lolotonga ia naʻe ʻalu noa pē hono loʻimatá. Naʻe fiemaʻu ke kiʻi taʻofi ʻene malangá kae ʻoleva ke kiʻi nonga hifo. Naʻe maongo loloto ia kiate au peá u fakapapauʻi ke ʻoua naʻá ku fakalotomamahiʻi ʻa Kalaisi pe ko hono fanga tokoua faitōnungá.—Māt. 25:40.
Ko au, Claude mo Heinrich ʻi homau vāhenga-ngāue ʻi Lubumbashi, Kongo, 1967
ʻI heʻemau maʻu homau vāhenga-ngāué, ko e niʻihi ʻo e kau Pētelí naʻa nau fieʻilo ʻo ʻeke mai pe te mau ʻalu ki fē. Naʻa nau leaʻaki ha meʻa lelei fekauʻaki mo e vāhenga-ngāue taki taha ka ʻi heʻeku pehē atu: “Kongo (Kinshasa).” Naʻa nau kiʻi longo pea pehē mai: “ʻOo, Kongo! ʻOfa ke kau ʻa Sihova mo koe!” ʻI he ngaahi ʻaho ko iá, ko Kongo (Kinshasa) naʻe ʻiloa ia he ongoongó ʻi he taú mo e fetāmateʻakí. Ka naʻá ku manatuʻi maʻu pē ʻa e ngaahi lēsoni naʻá ku akó. ʻI he hili pē ʻemau maʻu tohi fakamoʻoni ako ʻi Sepitema 1967, ko Heinrich Dehnbostel, Claude Lindsay pea mo au naʻa mau fononga ki he kolomuʻa ʻo Kongó, ʻa Kinshasa.
KO HA AKO LELEI ʻAUPITO KI HE KAU MISINALÉ
Hili ʻemau aʻu ki Kinshasa, naʻa mau ako lea faka-Falanisē he māhina ʻe tolu. Naʻa mau puna leva ki Lubumbashi, ʻa ia ko Elisabethville ia ki muʻa, ofi ki he kauʻāfonua ʻo Semipia ʻi he fakatonga ʻo Kongó. Naʻa mau hiki ki ha ʻapi misinale ʻi he loto koló.
Koeʻuhi ne teʻeki ngāueʻi ʻa e ngaahi feituʻu ngāue lahi ʻi Lubumbashi, naʻa mau fiefia ke hoko ko e fuofua faʻahinga ke vahevahe atu ʻa e moʻoní ki he kau nofo ʻi aí. ʻIkai fuoloa, naʻe tokolahi ange ʻemau kau ako Tohi Tapú ʻi he meʻa naʻe lava ke mau fakahokó. Naʻa mau toe faifakamoʻoni ki he kau maʻu mafai naʻa nau ngāue ki he puleʻangá pe ko e kau polisí. Naʻe fakahāhā ʻe he tokolahi ʻa e fakaʻapaʻapa lahi ki he Folofola ʻa e ʻOtuá mo ʻetau ngāue fakamalangá. Naʻe lahi lea faka-Suahili pē ʻa e kakaí, ko ia naʻá ku ako mo Claude Lindsay ʻa e lea ko iá. Hili pē iá, naʻe vaheʻi kimaua ki ha fakatahaʻanga lea faka-Suahili.
Neongo naʻá ma maʻu ʻa e ngaahi hokosia fakafiefia, naʻá ma fehangahangai foki mo e ngaahi pole. Naʻá ma fehangahangai mo hono faʻa tukuakiʻi loi kimaua ʻe ha kau sōtia toʻo meʻatau naʻa nau konā pe kau polisi anga-kakaha. ʻI he taimi ʻe taha naʻe hū mai ha kulupu ʻo e kau polisi ʻosi fakamahafu ki heʻemau fakatahá ʻi he ʻapi misinalé pea ʻave kimautolu ki he ʻapi polisí, ʻa ia naʻa nau tuku ai ke mau tangutu he falikí ʻo aʻu ki he hongofulú nai ʻi he efiafi ko iá ki muʻa ke nau tuku ange kimautolu.
ʻI he 1969, naʻe vaheʻi au ki he ngāue fefonongaʻakí. ʻI he sēketi ko iá, naʻá ku aʻu tonu ai ki he feituʻu vao ʻo ʻAfiliká, ʻo lue lōloa ʻo fou atu he saafa loloa mo pelepelá. ʻI he kolo ʻe taha, naʻe mohe ha motuʻa moa mo hono ʻuhikí ʻi hoku lalo mohengá he poʻulí. Heʻikai ʻaupito ngalo ʻiate au ʻene fafangu pongipongia au ʻi he ki muʻa ke mafoa ʻa e atá ʻaki ʻene ʻuʻuá. ʻOku ou maʻu ʻa e ngaahi manatu melie ʻo e talanoa mo e fanga tokouá fekauʻaki mo e moʻoni Fakatohitapú lolotonga ʻa e tangutu ʻi ha veʻe afi he efiafí.
Ko e taha ʻo e ngaahi pole lahi tahá ko e fekuki mo e fanga tokoua fakangalingalí, ʻa ia naʻa nau poupou ki he paati fakafepaki Kitawala.b Naʻe papitaiso ʻa e niʻihi pea aʻu ʻo hoko ko e kau mātuʻa ʻi he fakatahaʻangá. Ko e tokolahi ʻo e “ngaahi maka ʻoku pulipulia” ko ení naʻe fakaeʻa ʻe he fanga tokoua mo e fanga tuofāfine moʻoní. (Sute 12) Faai atu pē, naʻe fakamaʻa ʻe Sihova ʻa e ngaahi fakatahaʻangá pea tō ʻa e fakavaʻe ki ha tupu lahi fakaʻulia.
ʻI he 1971, naʻe vaheʻi au ki he ʻōfisi vaʻa ʻi Kinshasa, ʻa ia naʻá ku tokangaʻi ʻa e ngaahi vāhenga-ngāue kehekehe, hangē ko e fetuʻutakí, ʻota ʻo e ʻū tohí mo e ngaahi meʻa fakangāue. ʻI Pēteli, naʻá ku ako ai ke fokotuʻutuʻu ʻa e ngāué ʻi ha fuʻu fonua lahi ʻo fakatatau pē ki he ngaahi sēvesi naʻe ala maʻu aí. ʻOku faʻa laui māhina hono ʻave ha meili ke toki aʻu ki he ngaahi fakatahaʻangá. ʻE fakahifo ʻa e meilí mei ha vakapuna ki ha ngaahi vaka ʻa ia ʻoku nau faʻa fihia he fanga kiʻi ʻakau ʻoku tupu he vaí ʻo laui uike. Kae kehe, naʻe fakahoko ʻa e ngāué neongo ʻa e meʻá ni mo e ngaahi pole kehe.
Naʻá ku ʻohovale ke sio ki he anga hono fokotuʻutuʻu ʻe he fanga tokouá ʻa e ngaahi fakataha-lahi lalahí ʻo fakatatau pē ki he naunau naʻa nau maʻú. Naʻa nau langa ʻa e ngaahi peletifōmú ʻi he ngaahi foʻi tafunga lō hina, ngāueʻaki ʻa e musie lalahi ke holisi ʻaki pea takatakaiʻi ke molū ki he tangutú. Naʻa nau ngāueʻaki ʻa e kofé ko ha ngaahi pou pea ngāueʻaki ʻa e papa mei he kahó ki he ʻato pe tēpile. Pea ʻoku nau tuʻutuʻu ʻa e kiliʻiʻakaú ʻo ngāueʻaki ia ko ha faʻo. Naʻe maongo maʻu pē kiate au ʻa e ngāue mālohi mo e poto ʻa e fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné. Naʻá ku ʻofeina moʻoni kinautolu. He fakangalongataʻa ē kiate au ʻa ʻeku hiki ki ha vāhenga-ngāue foʻoú!
NGĀUE ʻI KENIĀ
ʻI he 1974, naʻe vaheʻi au ki he ʻōfisi vaʻa ʻi Nairobi, Keniā. Naʻe lahi ʻa e ngāue ke faí, ko e vaʻa Keniā naʻa nau poupouʻi ʻa e ngāue fakamalanga ʻi he fonua ofi mai ʻe hongofulu, ko e niʻihi naʻe tapui ai ʻetau ngāué. Naʻe toutou vaheʻi au ke ʻaʻahi ki he ngaahi fonua ko ení, tautefito ki ʻItiopea, ʻa ia naʻe fakatangaʻi ai hotau fanga tokouá pea fehangahangai mo e ʻahiʻahi kakaha. Naʻe ngaohikovia anga-fakamamahi ʻa e tokolahi ʻo kinautolu pea tuku pilīsone; naʻe aʻu ʻo tāmateʻi ʻa e niʻihi. Ka naʻa nau kātaki faitōnunga koeʻuhi naʻa nau maʻu ha vahaʻangatae lelei mo Sihova mo e niʻihi kehé.
ʻI he 1980, naʻe hoko ha meʻa fakafiefia ʻi heʻeku moʻuí ʻi heʻeku mali mo Gail Matheson, ʻa ia ko ʻene haʻu mei Kānata. Naʻá ma kau ki he kalasi tatau ʻi Kiliati. Naʻá ma fetohiʻaki maʻu pē. Naʻe ngāue ʻa Gail ʻi hono vāhenga-ngāue fakamisinale ʻi Polivia. Hili ʻa e taʻu ʻe 12, naʻá ma toe fetaulaki ʻi Niu ʻIoke. Hili pē iá, naʻá ma mali ʻi Keniā. ʻOku ou houngaʻia moʻoni ʻia Gail ʻi heʻene vakai fakalaumālié mo e faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻi he fiemālié. ʻOku hokohoko atu ʻene hoko ko hoku tokotaha poupou mahuʻinga mo ha kaumeʻa anga-ʻofa.
ʻI he 1986, naʻe vaheʻi kimaua mo Gail ki he ngāue fefonongaʻakí lolotonga ia naʻá ku ngāue he taimi tatau ʻi he Kōmiti Vaʻá. Ko e ngāue fefonongaʻakí naʻe kau ai ʻa e ngāue ʻi he ngaahi fonua ʻi he malumalu ʻo e vaʻa Keniā.
Malanga ʻi ha fakataha-lahi ʻi Asmara, 1992
ʻOku ou manatuʻi lelei ʻa hono fai ʻa e teuteu ki ha fakataha-lahi ʻi Asmara (ʻi ʻElitilia) ʻi he 1992 ʻi he taimi naʻe ʻikai tapui ai ʻetau ngāué ʻi he feituʻu ko iá. Ko e meʻa fakamamahí, ko e feituʻu pē naʻe maʻú ko ha faama palakū naʻe toe kovi ange ʻa loto ia ʻi heʻene hā mai ki tuʻá. ʻI he ʻaho fakataha-lahí, naʻá ku ofo ʻi hono liliu ʻe he fanga tokouá ʻa e fāmá ki ha feituʻu ʻoku tuha mo e lotu kia Sihová. Naʻe ʻomi ʻe he ngaahi fāmilí ha ngaahi tupenu teuteu ʻo ʻufiʻufi ʻaki ha meʻa naʻe ʻikai hā lelei. Naʻa mau fiefia ʻi ha fakataha-lahi fakafiefia mo fakaueʻiloto mo e toko 1,279 naʻe ʻi aí.
Ko e ngāue fefonongaʻakí ko ha liliu lahi koeʻuhi ko e feituʻu naʻá ma nofo ai he uike taki taha naʻe kehe ʻaupito. ʻI he taimi ʻe taha naʻá ma nofo ʻi ha fuʻu ʻapi masani ofi ki tahi; ʻi he taimi ʻe taha, naʻá ma nofo ʻi ha kiʻi fale kapa anga-maheni, ʻo tuʻu ʻa e falemālōloó ʻi ha fute nai ʻe 300 (mita ʻe 100) mei ai. Ka neongo pe ko fē naʻá ma ngāue aí, ko e manatu ʻokú ma koloaʻaki lahi tahá ʻa e ngaahi ʻaho femoʻuekina ʻi he malangá mo e kau tāimuʻa mo e kau malanga faivelengá. ʻI heʻema maʻu homa vāhenga-ngāue hokó, naʻe pau ke ma tuku ange ʻa e ngaahi kaumeʻa ʻofeina tokolahi ʻa ia te ma ongoʻi ʻenau pulí.
UTU ʻA E NGAAHI TĀPUAKI ʻI ʻITIOPEÁ
Lolotonga ʻa e konga ki mui ʻo e 1980 tupú mo e konga ki muʻa ʻo e 1990 tupú, naʻe fokotuʻu fakalao ʻetau ngāué ʻi he ngaahi fonua ʻe niʻihi ʻi he malumalu ʻo e vaʻa Keniaá. Ko hono olá, naʻe fokotuʻu ha vaʻa mavahe mo e ngaahi ʻōfisi ʻi he fonuá. ʻI he 1993, naʻe vaheʻi kimaua ke ngāue ʻi he ʻōfisi ʻi Addis Ababa, ʻi ʻItiopea, ʻa ia hili ʻa e laui hongofuluʻi taʻu ʻo e ngāue fakapulipulí, naʻe fakalao he taimí ni ʻa e ngāué.
ʻI he ngāue fefonongaʻakí ʻi he feituʻu ʻuta ʻItiopeá, 1996
Kuo tāpuakiʻi ʻe Sihova ʻa e ngāue ʻi ʻItiopeá. Naʻe kau ʻa e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine tokolahi ʻi he ngāue tāimuʻá. Laka hake ʻi he pēseti ʻe 20 ʻo e kotoa ʻo e kau malangá kuo nau ngāue tāimuʻa tuʻumaʻu ʻi he taʻu taki taha talu mei he 2012. Tānaki atu ki aí, ko e ngaahi ako fakateokalatí naʻe ʻoatu ai ʻa e akoʻi naʻe fiemaʻú, pea laka hake ʻi he Fale Fakatahaʻanga ʻe 120 naʻe langá. ʻI he 2004 naʻe hiki ʻa e fāmili Pētelí ki ha fale foʻou pea mo ha Holo ʻAsemipilī ʻi he kelekele tatau kuo fakamoʻoniʻi foki ai ko ha tāpuaki.
ʻI he faai mai ʻa e ngaahi taʻú, kuó u maʻu mo Gail ha vahaʻangatae vāofi mo e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ʻi ʻItiopeá. Ko ʻenau loto-māfana mo e anga-leleí ʻoku fakatupu ʻofeina moʻoni. Kuó ma toki fehangahangai ki muí ni mo e ngaahi tuʻunga mahamahakí, ʻa ia naʻe ʻai ai ke vaheʻi kimaua ki he vaʻa ʻi ʻIulope Lotolotó. ʻI aí, ʻoku tokangaʻi anga-ʻofa ai kimaua, ka ʻokú ma ʻofa moʻoni ki homa ngaahi kaumeʻa ʻofeina ʻi ʻItiopeá.
NAʻE ʻAI IA ʻE SIHOVA KE TUPU
Kuó ma hokosia ʻa e founga hono ʻai ʻe Sihova ʻene ngāué ke tupú. (1 Kol. 3:6, 9) Ko e fakatātaá, ʻi heʻeku fuofua faifakamoʻoni ki he kau keli malala Luanitā ʻi Congo Copperbelt, naʻe ʻikai ha kau malanga naʻe līpooti ʻi Luanitā. ʻI he taimí ni ko e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ʻe toko 30,000 tupu ʻi he fonua ko iá. ʻI he 1967, ʻi Kongo (Kinshasa) naʻe ʻi ai ʻa e kau malanga ʻe toko 6,000 nai. ʻI he taimi ní ʻoku ʻi ai ʻa e toko 230,000 nai, pea laka hake ʻi he kakai ʻe taha miliona naʻa nau maʻu ʻa e Fakamanatú ʻi he 2018. ʻI he kotoa ʻo e ngaahi fonua naʻe tokangaʻi ki muʻa ʻe he vaʻa Keniā, ko e tokolahi ʻo e kau malangá kuo tupu ʻo laka hake he 100,000.
Laka hake ʻi he taʻu ʻe 50 kuohilí, naʻe ngāueʻaki ʻe Sihova ʻa e fanga tokoua kehekehe ke tokoniʻi au ke kau ʻi he ngāue fakafaifekau taimi-kakató. Neongo ʻoku ou kei fāinga mo e maá, kuó u ako ke falala kakato kia Sihova. Ko e meʻa naʻá ku hokosia ʻi ʻAfiliká kuó ne tokoniʻi au ke fakatupulekina ʻa e kātaki mo e fiemālie. ʻOku maongo kiate au mo Gail ʻa homa fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ʻoku nau fakahāhā ʻa e anga-talitali kakai makehe, ngāue mālohi mo e falala kia Sihová. ʻOku ou houngaʻia loloto ʻi heʻene ʻofa maʻataʻataá. Ko e moʻoni ko e ngaahi tāpuaki ʻa Sihová kuo fakalaka atu ia ʻi ha meʻa pē naʻe faifai ange ʻo u ʻamanaki ki ai.—Saame 37:4.
a Ki mui ai naʻe ui ko e Ko ʻEtau Ngāue Fakafaifekau pea ʻi he taimi ní kuo fetongi ʻe he Ko ʻEtau Moʻui Faka-Kalisitiané mo e Ngāue Fakafaifekaú—Polokalama Ngāue ki he Fakatahá.
b Ko e “Kitawala” ko e haʻu ia mei he kupuʻi lea faka-Suahili ʻoku ʻuhingá “ke puleʻi pe tataki.” Ko e taumuʻa ʻo e paati fakapolitikale ko ení—ke fakatauʻatāinaʻi kinautolu mei Pelisiume. Ko e kulupu Kitawala naʻa nau maʻu, ako pea tufaki ʻa e ʻū tohi ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová pea mioʻi ʻa e ngaahi akonaki Fakatohitapú ke poupou ki heʻenau vakai fakapolitikalé, tōʻonga fakafaimaná mo e founga moʻui taʻetāú.