TALANOA KI HE MOʻUÍ
Ako mei he Ngaahi Faʻifaʻitakiʻanga Leleí Naʻe Taki Atu Ai Au ki he Tāpuaki Fakakoloa
ʻI HEʻEKU kei siʻí, naʻá ku fāinga ʻi he ngāue fakafaifekaú. ʻI heʻeku fuʻu lahí, ko e ngaahi monū naʻá ku ongoʻi naʻe ʻikai taau ke u tokangaʻí naʻe vaheʻi mai kiate au. Ko ia tuku ke u talanoa atu ki he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga lelei naʻe tokoni ke u ikuʻi ai ʻeku ngaahi manavasiʻí pea fiefia ʻi he ngaahi tāpuaki fakaofo lolotonga ʻeku ngāue taimi-kakato ʻi he taʻu ʻe 58.
Naʻe fanauʻi au ʻi Quebec, ʻi he vahefonua lea faka-Falanisē ʻi Quebec, Kānata. Ko ʻeku ongo mātuʻá, ko Louis mo Zélia, naʻá na ʻohake au ʻi ha ʻātakai ʻofa. Ko ʻeku tamaí naʻe natula mā pea saiʻia he lautohí. Naʻá ku saiʻia he faitohí pea fakaʻamu ke hoko ko ha tokotaha faitohi ʻi ha ʻaho.
ʻI heʻeku taʻu 12, naʻe ʻaʻahi mai ʻa Rodolphe Soucy, ko e taha ʻo e kaungāngāue ʻeku tamaí, mo hono kaumeʻá ki homau ʻapí. Ko e ongo Fakamoʻoni ʻa Sihova kinaua. Naʻe ʻikai ke u fuʻu ʻilo fekauʻaki mo e Kau Fakamoʻoní pea ʻikai loko mahuʻingaʻia ʻi heʻenau lotú. Ka, naʻá ku saiʻia ʻi he founga lelei ʻenau tali ʻa e ngaahi fehuʻí mei he Tohi Tapú. Naʻe toe maongo ia ki heʻeku ongo mātuʻá, ko ia naʻa mau tali ha ako Tohi Tapu.
ʻI he taimi ko iá, naʻá ku ako ʻi ha ʻapiako Katolika. ʻI ha ngaahi taimi, naʻá ku talanoa mo hoku kaungāakó ki he meʻa naʻá ku ʻilo mei he ako Tohi Tapú. Faai atu pē, naʻe ʻilo ʻe he kau faiakó, ʻa ia ko e kau pātele. ʻI he ʻikai ngāueʻaki ʻa e Folofolá ke fakahalakiʻaki ʻa e meʻa naʻá ku leaʻakí, ko e tokotaha ʻo kinautolu naʻá ne tukuakiʻi au ʻi muʻa ʻi he kalasí ko ha tokotaha fakafepaki! Neongo ʻene fakamafasiá, ko e tukuakiʻi ko iá naʻe hoko ia ko ha tāpuaki he naʻe tokoniʻi ai au ke sio ko e ngaahi akonaki fakalotu ʻi he ʻapiakó naʻe ʻikai tatau ia mo e lau ʻa e Tohi Tapú. Naʻá ku ʻiloʻi naʻe ʻikai totonu ke u ʻi ai. Naʻe fakaʻatā au ʻe heʻeku ongo mātuʻá ke hiki ki ha ʻapiako ʻe taha.
AKO KE ʻOFA ʻI HE NGĀUE FAKAFAIFEKAÚ
Naʻe hokohoko atu ʻeku ako ʻa e Tohi Tapú, ka naʻe māmālie ʻeku fakalakalaka fakalaumālié koeʻuhi naʻá ku ilifia ʻi he malanga fale ki he falé. Ko e Siasi Katoliká naʻe faitākiekina lahi pea fakafepaki anga-kakaha ki heʻetau ngāue fakamalangá. Ko Maurice Duplessis, ʻa e palēmia ʻo Quebec, naʻá ne hoko ko ha kaumeʻa vāofi ʻo e siasí. ʻI heʻene poupoú, naʻe fakafeʻātungiaʻi ʻe he fuʻu kakaí ʻa e Kau Fakamoʻoní pea aʻu ʻo ʻohofi. Naʻe fiemaʻu ʻa e loto-toʻa lahi ke malanga ʻi he taimi ko iá.
Ko ha tokoua naʻá ne tokoniʻi au ke ikuʻi ʻeku manavaheé ko John Rae, ko ha tokotaha maʻu tohi fakamoʻoni ako mei he kalasi hono hiva ʻo e Akoʻanga Kiliatí. Ko John, ʻa ia naʻá ne taukei ʻaupito, anga-vaivai, anga-fakalongolongo pea fotungofua. Naʻe tātātaha haʻane akonakiʻi fakahangatonu au, ka ko ʻene faʻifaʻitakiʻanga leleí naʻe maongo kiate au. Naʻe fāinga ʻa John ke lea faka-Falanisē, ko ia naʻá ku faʻa ʻalu mo ia ʻi he ngāue fakafaifekaú pea tokoni kiate ia ʻi he leá. ʻI hono fakamoleki ʻa e taimi mo John naʻe tokoni ia ke faai atu pē ʻo u tuʻu loto-toʻa maʻá e moʻoní. ʻI he hili ha taʻu ʻe hongofulu mei heʻeku fuofua fetuʻutaki mo e Kau Fakamoʻoní, naʻá ku papitaiso, ʻi Mē 26, 1951.
Ko e faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻa John Rae (A) naʻá ne tokoniʻi au (E) ke ikuʻi ʻeku manavasiʻi ʻi he ngāue fale ki he falé
Ko ʻemau kiʻi fakatahaʻanga ʻi Quebec ko e tokolahi tahá ko e kau tāimuʻa. Ko ʻenau tākiekina leleí naʻe ueʻi ai au ke u hoko ko ha tāimuʻa. ʻI he taimi ko iá, naʻa mau malanga fale ki he fale ʻo ngāueʻaki pē ʻa e Tohi Tapú. ʻI he ʻikai ha ʻū tohí, naʻe pau ke mau ngāueʻaki ola lelei ange ʻa e Folofolá. Ko ia ai, naʻá ku feinga ke alāanga mo e ngaahi veesi Tohi Tapú ke taukapoʻi ʻa e moʻoní. Kae kehe, naʻe fakafisi ʻa e tokolahi ke lau ʻa e Tohi Tapú kapau naʻe ʻikai ke tali fakaʻofisiale ʻe he Siasi Katoliká.
ʻI he 1952, naʻá ku mali mo Simone Patry, ko ha tuofefine faitōnunga fakalotofonua. Naʻá ma hiki ki Montreal, pea ʻi loto ʻi he taʻu ʻe taha, naʻá ma maʻu ha tāpuaki ko homa ʻofefine, ko Lise. Neongo naʻe pau ke taʻofi ʻeku ngāue tāimuʻá ʻi he ki muʻa siʻi pē ke ma malí, naʻá ku feinga mo Simone ke tauhi ʻema moʻuí ke faingofua koeʻuhi ke lava ʻo ma kau kakato ʻi he ngaahi ngāue ʻa e fakatahaʻangá ko ha fāmili.
Hili atu ha taʻu ʻe hongofulu mei ai naʻá ku toe fakakaukau fakamātoato ke fakalahi ʻeku ngāue fakafaifekaú. ʻI he 1962, lolotonga ʻeku kau ʻi he Ako Fakafaifekau ʻo e Puleʻangá maʻá e kau mātuʻá ʻi he māhina ʻe taha ʻi he Pēteli ʻi Kānatá, naʻe vaheʻi au ke loki mo ha tokoua ko Camille Ouellette. Ko e faivelenga ʻa Camille ʻi he ngāue fakafaifekaú naʻe maongo moʻoni kiate au—tautefito he naʻe ʻi ai hono fāmili. ʻI he taimi ko iá, naʻe tātātaha ki ha mātuʻa ʻi Quebec ke tāimuʻa mo ʻohake ha kiʻi tama; neongo ia, ko e taumuʻa ia ʻa Camille. ʻI heʻema nofo fakatahá, naʻá ne fakalototoʻaʻi au ke fakakaukau fekauʻaki mo hoku tuʻungá. Hili pē ha laui māhina, naʻá ku fakatokangaʻi ʻe lava ke u toe hoko ko ha tāimuʻa tuʻumaʻu. Naʻe fehuʻia ʻe he niʻihi pe naʻe fakapotopoto ʻeku filí, ka naʻá ku ngaʻunu ki muʻa, ʻo tuipau ʻe tāpuakiʻi ʻe Sihova ʻeku ngaahi feinga ke kau lahi ange ʻi he ngāue fakafaifekaú.
FOKI KI QUEBEC KO HA TĀIMUʻA MAKEHE
ʻI he 1964, naʻe fili au mo Simone ke ngāue ko ha tāimuʻa makehe ʻi Quebec, ʻa homa kolo tupuʻangá, ʻa ia naʻá ma ngāue ai ʻi he ngaahi taʻu lahi hokó. ʻI he taimi ko ení, naʻe fakalakalaka ʻa e tuʻunga ʻo e ngāue fakamalangá, ka naʻa mau kei fehangahangai pē mo e fakatanga.
ʻI ha hoʻatā Tokonaki ʻe taha, naʻe puke au ʻi Sainte-Marie, ko ha kiʻi kolo ofi pē ki Quebec. Naʻe ʻave au ʻe ha ʻōfisa ki he ʻapi polisí pea tuku pilīsone au koeʻuhi naʻá ku malanga fale ki he fale ʻo taʻemaʻu ha ngofua. Ki mui ai, naʻe ʻave au ki ha fakamaau ko Baillargeon, ko ha tangata fakailifia. Naʻá ne ʻeke mai pe ko hai te ne fakafofongaʻi au ʻi he fakamaauʻangá. ʻI heʻeku lave ki he hingoa ʻo Glen How,a ko ha loea Fakamoʻoni ʻiloa, naʻá ne ilifia mo pehē mai: “ʻOiauē! ʻIkai ko ia!” Naʻe ʻiloa ʻa Glen How ʻi heʻene taukapoʻi fakalao ʻa e Kau Fakamoʻoní ʻi he taimi ko iá. Naʻe vave hono fakahā mai mei he fakamaauʻangá kuo fakafoki ʻa e tauteá.
Ko e fakafepaki ki heʻetau ngāue ʻi Quebec naʻe toe faingataʻa ai ke totongi ha feituʻu feʻungamālie ki he fakatahá. Ko ʻemau kiʻi fakatahaʻangá naʻa mau maʻu pē ha fale kā motuʻa naʻe ʻikai ʻi ai ha hita. Ke māfana ʻi he taimi momoko ʻīʻī, naʻe ngāueʻaki ʻe he fanga tokouá ʻa e hita lolo. Naʻa mau faʻa fakatahataha takatakai ʻi he hitá ʻi ha laui houa ki muʻa he fakatahá ke vahevahe ʻa e ngaahi hokosia fakalototoʻa.
ʻOku fakaofo ke sio ki he tupulaki ʻa e ngāue fakamalangá ʻi he faai mai ʻa e ngaahi taʻú. ʻI he 1960 tupú, naʻe ʻi ai ha fanga kiʻi fakatahaʻanga iiki pē ʻi Quebec, ko e vahefonua Côte-Nord mo e Muitolotolo Gaspé. ʻI he ʻahó ni, ʻoku laka hake ʻi he sēketi ʻe ua ʻi he ngaahi feituʻu ko ení, pea ʻoku fakataha ʻa e fanga tokouá ʻi he ngaahi Fale Fakatahaʻanga fakaʻofoʻofa.
FAKAAFE KI HE NGĀUE FEFONONGAʻAKÍ
ʻI he 1977, naʻá ku maʻu ha fakataha ki he kau ʻovasia fefonongaʻakí ʻi Toronto, Kānata
Naʻe fakaafeʻi au mo Simone ki he ngāue fakasēketí ʻi he 1970. Pea ʻi he 1973, naʻe vaheʻi kimaua ki he ngāue fakavahé. Lolotonga ʻa e ngaahi taʻu ko iá, naʻá ku ako ʻa e meʻa lahi mei he fanga tokoua lavameʻa hangē ko Laurier Saumurb mo David Splane,c ʻa ia naʻá na ngāue fefonongaʻaki. Hili ʻa e ʻasemipilī taki taha, naʻá ma faʻa fevahevaheʻaki mo David ʻa e ngaahi founga ke fakaleleiʻiʻaki ʻema faiakó. ʻOku ou manatuʻi ʻi he taimi ʻe taha naʻe tala mai ʻe David: “Léonce, naʻá ku saiʻia hoʻo malanga fakaʻosí. Naʻe lelei, ka te u lava ʻo faʻu ha malanga ʻe tolu mei he kotoa hoʻo maʻuʻanga fakamatalá!” Naʻá ku hehema ke tānaki ha fakamatala lahi ki heʻeku malangá. Naʻe fiemaʻu ke u ako ke hangatonu ange ki he poiní.
Naʻá ku ngāue ʻi he ngaahi kolo ʻi he tafaʻaki fakahahake ʻo Kānatá
Naʻe vaheʻi ʻa e kau ʻovasia fakavahé ke nau fakalototoʻaʻi ʻa e kau ʻovasia sēketí. Kae kehe, ko e kau malanga tokolahi ʻi Quebec naʻa nau ʻiloʻi lelei au. Naʻa nau faʻa loto ke ngāue mo au ʻi he ngāue fakafaifekaú ʻi heʻeku ʻaʻahi ki he ngaahi sēketí. Neongo naʻe fakafiefia ʻa e kau fakataha mo kinautolu ʻi he ngāue fakafaifekaú, naʻe ʻikai ke u fakamoleki ha taimi feʻunga mo e ʻovasia sēketí. ʻI he tuʻunga ʻe taha, naʻe fakamanatu mai ʻe ha ʻovasia sēketi anga-ʻofa: “ʻOku lelei hoʻo tuku taimi ki he fanga tokouá, kae ʻoua ʻe ngalo ko hoʻo ʻaʻahi maí kia au. ʻOku ou fiemaʻu foki mo ha fakalototoʻa!” Naʻe tokoniʻi au ʻe he akonaki ko ení ke u mafamafatatau ange.
Ko e meʻa fakamamahí, ʻi he 1976 naʻe hoko ha meʻa taʻeʻamanekina mo fakamamahi. Ko Simone, ʻa hoku uaifi ʻofaʻangá, naʻá ne puke lahi peá ne mohe ʻi he maté. Ko ʻene laumālie feilaulauʻi-kitá mo e ʻofa kia Sihová naʻá ne hoko ai ko ha kaumeʻa fakaofo. Ko e hanganaki femoʻuekina ʻi he ngāue fakafaifekaú naʻá ne tokoniʻi moʻoni au ke fekuki mo e mole hoku uaifí, pea ʻoku ou fakamālō kia Sihova ki heʻene poupou anga-ʻofa lolotonga ʻa e taimi faingataʻa ko iá. Ki mui ai, naʻá ku mali mo Carolyn Elliott, ko ha tuofefine tāimuʻa faivelenga lea faka-Pilitānia naʻá ne haʻu ki Quebec ke ngāue ʻi he feituʻu naʻe lahi ai ʻa e fiemaʻú. ʻOku fotungofua ʻa Carolyn mo mahuʻingaʻia loto-moʻoni ʻi he niʻihi kehé, tautefito ki he faʻahinga ʻoku mā pe tuēnoá. Naʻá ne hoko ko ha tāpuaki moʻoni ʻi heʻene kau fakataha mo au ʻi he ngāue fefonongaʻakí.
KO HA TAʻU MAHUʻINGA
ʻI Sanuali 1978, naʻe kole mai ke u faiako ʻi he fuofua Ako Ngāue Tāimuʻa ʻi Quebec. Naʻá ku manavasiʻi ʻaupito, koeʻuhi ko e akó naʻe foʻou kiate au ʻo hangē pē ko e kau akó. Kae mālō ko e ʻuluaki kalasi naʻá ku faiako aí naʻe kau ki ai ʻa e kau tāimuʻa taukei tokolahi. Neongo naʻá ku faiako, naʻá ku ako ʻa e meʻa lahi mei he kau akó!
Ki mui ange, ʻi he 1978, naʻe fakahoko ai ʻa e Fakataha-Lahi Fakavahaʻapuleʻanga “Ikuna ʻa e Tuí” ʻi he Sitētiume ʻOlimipiki Montreal. Ko e fakataha-lahi lahi taha ia kuo fai ʻi Quebec, ʻa ia naʻe toko 80,000 tupu. Naʻe vaheʻi au ke ngāue mo e Potungāue Faiongoongo ʻi he fakataha-lahí. Naʻá ku talanoa mo e kau faiongoongo tokolahi pea naʻá ku ʻohovale ʻi he sio ki he kotoa ʻo e ngaahi meʻa lelei naʻa nau ʻohaké. Naʻe houa ʻe 20 tupu ʻa e ngaahi fakaʻekeʻeke ʻi he televīsoné mo e letioó, pea lauingeau ʻa e ngaahi kupu naʻe pulusi. Ko ha faifakamoʻoni fakaofo ē ko ia!
HIKI KI HA FEITUʻU NGĀUE KEHE
Naʻe hoko ha liliu lahi kiate au ʻi he 1996. Hili ʻa e ngāue ʻi he lea faka-Falaniseé ʻi Quebec talu mei heʻeku papitaisó, naʻe vaheʻi au ke ngāue ʻi he lea faka-Pilitāniá ʻi ha feituʻu ʻi Toronto. Naʻe ʻikai ke u ongoʻi taau pea ilifia ʻi he fakakaukau atu ke fai ʻa e ngaahi malangá ʻi heʻeku lea faka-Pilitānia ʻikai leleí. Naʻe fiemaʻu ke u lotu lahi ange pea falala kakato ange kia Sihova.
ʻI he fakakaukau atu ki aí, ʻoku lava ke u pehē naʻá ku fiefia ʻi he taʻu fakaofo ʻe ua ʻi he ngāue ʻi he feituʻu ʻi Toronto. Naʻe tokoniʻi anga-kātaki au ʻe Carolyn ke u loto-maʻu ange ʻi he lea faka-Pilitāniá, pea ko e fanga tokouá naʻa nau mātuʻaki poupou mo fakalototoʻa. Naʻe vave ʻema maʻu ʻa e ngaahi kaumeʻa foʻou tokolahi.
Tānaki atu ki he ngaahi ngāue mo e teuteu ki ha ʻasemipilī ʻi he fakaʻosinga uiké, naʻá ku faʻa fakamoleki ha houa ʻi he efiafi Falaité ke ngāue fale ki he fale ʻi he ngāue fakafaifekaú. Naʻe aʻu ʻo fakakaukau nai ʻa e niʻihi, ‘Ko e hā ke ʻalu ai ʻi he malangá ʻi he ki muʻa pē ʻi he fakaʻosinga uike ʻasemipilī femoʻuekina?’ Neongo ia, naʻe hoko ʻo fakaivifoʻou ʻa e fetalanoaʻaki lelei ʻi he ngāue fakafaifekaú. Naʻa mo e taimí ni, ko e kau ʻi he ngāue fakafaifekaú ʻoku fakalototoʻa maʻu pē kiate au.
ʻI he 1998, naʻe toe vaheʻi kimaua mo Carolyn ki Montreal ko ha ongo tāimuʻa makehe. ʻI he laui taʻu, naʻe kau ʻi hoku vāhenga-ngāué ʻa hono fokotuʻutuʻu ʻa e faifakamoʻoni makehe ʻi he feituʻu kakaí mo e ngāue mo e kau faiongoongó ke holoki ʻa e ʻā vahevahe ʻo e tomuʻa fehiʻa ki he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. ʻOkú ma fiefia mo Carolyn ʻi he malanga ki he kau mulí naʻa nau toki hiki mai ki Kānatá pea ʻoku nau faʻa vēkeveke ke ako lahi ange fekauʻaki mo e Tohi Tapú.
Mo Carolyn, ʻa hoku uaifí
ʻI heʻeku fakakaukau atu ki he taʻu ʻe 68 ʻeku hoko ko ha sevāniti ʻosi papitaiso ʻa Sihová, ʻoku ou ongoʻi faitāpuekina moʻoni. Ko e ako ke fiefia ʻi he ngāue fakafaifekaú pea tokoniʻi ʻa e tokolahi ke nau ʻiloʻi ʻa e moʻoní kuo hoko ko e tāpuaki fakakoloa tahá. Ko hoku ʻofefine, ʻa Lise mo hono husepānití, hili ʻena ʻohake ʻena fānaú, naʻá na kamata tāimuʻa tuʻumaʻu. ʻI he sio ki heʻene hokohoko atu ke faivelenga ʻi he ngāue fakafaifekaú ʻoku fakalotomāfana kiate au. ʻOku tautefito ʻeku fakamālō ki hoku kaungā-Kalisitiane ʻa ia ko ʻenau faʻifaʻitakiʻanga leleí mo e akonaki fakapotopotó naʻe tokoniʻi ai au ke tupulaki fakalaumālie pea tokangaʻi ʻa e ngaahi vāhenga-ngāue fakateokalati kehekehe. Kuó u ʻiloʻi ko e nofoʻaki faitōnunga ʻi ha vāhenga-ngāue ʻoku toki malava pē ia ʻi heʻetau falala ki he laumālie māʻoniʻoni mālohi ʻo Sihová. (Saame 51:11) ʻOku hokohoko atu ʻeku fakamālō kia Sihova ki hono fakaʻatā ke u maʻu ʻa e monū maʻongoʻonga ke fakahīkihikiʻi hono huafá!—Saame 54:6.
a Sio ki he talanoa ki he moʻuí ʻa W. Glen How, “Ko e Taú ʻOku ʻIkai ʻAmoutolu Ia ka ʻOku ʻa e ʻOtuá,” ʻi he Awake!, ʻEpeleli 22, 2000.
b Sio ki he talanoa ki he moʻuí ʻa Laurier Saumur, “Naʻá Ku Maʻu ha Meʻa ke Faitau ki Ai,” ʻi he ʻīsiu ʻo e Watchtowerʻo Nōvema 15, 1976.
c ʻOku ngāue ʻa David Splane ko ha mēmipa ʻo e Kulupu Pule ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.