KUPU AKO 8
Tuli ki he Melinó ʻAki Hono Tauʻi ʻa e Meheká
“Tuku ke tau tuli ki he ngaahi meʻa ʻoku fakatupu melinó pea mo e ngaahi meʻa ʻoku fai ai ʻa e felangahakeʻakí.”—LOMA 14:19.
HIVA 39 Ko ʻEtau Maʻu ʻa e Melinó
ʻI HE KUPÚ NIa
1. Naʻe anga-fēfē hono uesia ʻe he meheká ʻa e fāmili ʻo Siosifá?
NAʻE ʻofa ʻa Sēkope ʻi hono ngaahi fohá kotoa, ka naʻá ne maʻu ha ʻofa makehe ki hono foha taʻu 17 ko Siosifá. Naʻe anga-fēfē ʻa e fakafeangai ʻa e fanga tokoua ʻo Siosifá? Naʻa nau meheka kiate ia, pea naʻe ʻai ʻe he meheka ko iá ke nau loto-kona. Naʻe ʻikai ke fai ʻe Siosifa ha kovi ke ne tuha ai mo hono fehiʻanekinaʻi ia ʻe hono fanga tokouá. Neongo ia, naʻa nau fakatau atu ʻa Siosifa ko ha pōpula pea loi ki heʻenau tamaí, ʻo pehē naʻe tāmateʻi ʻe ha manu fekai ʻa hono foha ʻofaʻangá. Naʻe ʻai kinautolu ʻe he meheká ke veuki ʻa e melino honau fāmilí pea fakalotomamahiʻi mo ʻenau tamaí.—Sēn. 37:3, 4, 27-34.
2. Fakatatau ki he Kalētia 5:19-21, ko e hā ʻoku fakatuʻutāmaki ai ʻa e meheká?
2 ʻI he Folofolá, ko e mehekáb ʻoku kau ia ʻi he ngaahi ngāue fakatupu mate “ʻa e kakanó” ʻa ia ʻe lava ke ne ʻai ha tokotaha ke ʻoua te ne taau ke maʻu tofiʻa ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. (Lau ʻa e Kalētia 5:19-21.) Ko e meheká ko e aka ia ʻoku faʻa tupu mei ai ʻa e ngaahi fua kona hangē ko e fakafili, fekeʻikeʻi mo e ʻita tōlili.
3. Ko e hā te tau lāulea ki ai ʻi he kupu ko ení?
3 Ko e fakatātā fekauʻaki mo e fanga tokoua ʻo Siosifá ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e founga ʻe lava ke maumauʻi ʻe he meheká ʻa e ngaahi vahaʻangataé pea fakahohaʻasi ʻa e melino naʻe maʻu ʻe ha fāmili. Neongo heʻikai ʻaupito ke tau fai ʻa e meʻa naʻe fai ʻe he fanga tokoua ʻo Siosifá, ko kitautolu kotoa ʻoku tau maʻu ha loto ʻoku taʻehaohaoa mo kākā. (Sel. 17:9) Pea tāneʻineʻi ke tau fāinga ʻi he taimi ʻe niʻihi mo e ongoʻi meheká. Tau lāulea angé ki he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga fakaefakatokanga ʻe niʻihi ʻi he Tohi Tapú ke tokoniʻi kitautolu ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi ʻuhinga ʻoku faiaka nai ai ʻa e meheká ʻi hotau lotó. Te tau lāulea leva ki he ngaahi founga ʻaonga ke tauʻi ai ʻa e meheká pea pouaki ʻa e melinó.
KO E HĀ ʻE LAVA KE NE FAKATUPUNGA ʻA E MEHEKÁ?
4. Ko e hā naʻe meheka ai ʻa e kau Filisitiá kia ʻAisaké?
4 Lakalakaimonū fakamatelie. Ko ʻAisake ko ha tangata koloaʻia, pea naʻe meheka ʻa e kau Filisitiá ʻi he lakalakaimonū ʻa ʻAisaké. (Sēn. 26:12-14) Naʻe aʻu ʻo nau tanu ʻa e ngaahi vaitupu naʻe ngāueʻaki ʻe ʻAisake ke fakainu ʻaki ʻene fanga sipí mo ʻene tākangá. (Sēn. 26:15, 16, 27) Hangē ko e kau Filisitiá, ko e kakai ʻe niʻihi ʻi he ʻahó ni ʻoku nau meheka ʻi he faʻahinga ʻoku lahi ange ʻenau ngaahi koloa fakamatelié ʻiate kinautolú. ʻOku ʻikai ke ngata pē ʻi heʻenau loto ke maʻu ʻa e koloa ʻa e niʻihi kehé kae loto foki ke faʻao ia meiate kinautolu.
5. Ko e hā naʻe meheka ai ʻa e kau taki lotú kia Sīsuú?
5 Fakahoungaʻi ha taha. Naʻe meheka ʻa e kau taki lotu Siú kia Sīsū koeʻuhi naʻe fakahoungaʻi lahi ia ʻe he kakai anga-mahení. (Māt. 7:28, 29) Naʻe hoko ʻa Sīsū ko e fakafofonga ia ʻo e ʻOtuá, pea naʻá ne akoʻi ʻa e moʻoní. Neongo ia, naʻe fakamafola ʻe he kau taki lotu ko ení ʻa e ngaahi loi fakatupu maumau mo e lauʻikovi loi ʻo maumauʻi ai ʻa e hingoa lelei ʻo Sīsuú. (Mk. 15:10; Sione 11:47, 48; 12:12, 13, 19) Ko e hā ʻa e lēsoni fakaefakatokanga ʻoku lava ke tau ako mei hení? Kuo pau ke tau tauʻi ha hehema pē ke meheka ki he faʻahinga ʻoku ʻi ai honau ngaahi ʻulungaanga ʻoku ʻofeina ai kinautolu ʻe he fakatahaʻangá. ʻI hono kehé, ʻoku totonu ke tau feinga ke faʻifaʻitaki ki heʻenau ngaahi founga anga-ʻofá.—1 Kol. 11:1; 3 Sio. 11.
6. Naʻe anga-fēfē hono fakahaaʻi ʻe Taiotifi ʻa e meheká?
6 Ngaahi monū fakateokalati. ʻI he ʻuluaki senitulí, ko Taiotifi naʻá ne meheka ki he faʻahinga naʻa nau takimuʻa ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané. Naʻá ne “fie takimuʻa” ʻi he fakatahaʻangá, ko ia naʻá ne fakamafola ha talanoa fulikivanu ke taʻetokaʻi ai ʻa e ʻapositolo ko Sioné mo e fanga tokoua fua fatongia kehé. (3 Sio. 9, 10) Neongo heʻikai ke tau fai ha meʻa hangē ko ia ko Taiotifí, ko kitautolu foki ʻe lava ke tau kamata ke meheka ki ha kaungā-Kalisitiane ʻokú ne maʻu ha vāhenga-ngāue naʻa tau fakaʻamu ke maʻu—tautefito kapau ʻoku tau ongoʻi ʻoku tau taau ʻo hangē pē ko e tokotaha ʻokú ne maʻu ʻa e fatongia ko iá.
ʻOku hangē hotau lotó ko e kelekelé, pea ko hotau ʻulungaanga leleí ʻoku hangē ko e matalaʻiʻakau fakaʻofoʻofá. Ka ko e meheká ʻoku hangē ha vao koná. ʻE lava ke kāsia ʻe he meheká ʻa e tupulaki ʻa e ʻulungaanga leleí, hangē ko e ʻofa, manavaʻofa mo e anga-lelei (Sio ki he palakalafi 7)
7. ʻE lava fēfē ke uesia kitautolu ʻe he meheká?
7 Ko e meheká ʻoku hangē ia ha vao koná. ʻI he faiaka pē ʻa e tenga ʻo e meheká ʻi hotau lotó, ʻe lava ke faingataʻa ke fakaʻauha. Ko e meheká ʻoku tupulaki ia ʻi he ngaahi ongoʻi ʻikai lelei, hangē ko e loto-kovi, pōlepole mo e siokita. ʻE lava ke kāsia ʻe he meheká ʻa e tupulaki ʻa e ngaahi ʻulungaanga lelei, hangē ko e ʻofa, manavaʻofa mo e anga-lelei. ʻI heʻetau sio pē ki he kamata tupu ʻa e meheká, ʻoku fiemaʻu ke tau taʻakifuʻu ia mei hotau lotó. ʻE lava fēfē ke tau tauʻi ʻa e meheká?
FAKATUPULEKINA ʻA E ANGA-FAKATŌKILALÓ MO E FIEMĀLIÉ
ʻE lava fēfē ke tau tauʻi ʻa e vao ko e meheká? ʻI he tokoni ʻa e laumālie māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá, ʻe lava ke tau taʻakifuʻu ʻa e meheká pea fetongiʻaki ia ʻa e anga-fakatōkilaló mo e fiemālié (Sio ki he palakalafi 8-9)
8. Ko e hā ʻa e ongo ʻulungaanga ʻe lava ke tokoni ke tau tauʻi ai ʻa e meheká?
8 ʻE lava ke tau tauʻi ʻa e meheká ʻaki hono fakatupulekina ʻa e anga-fakatōkilaló mo e fiemālié. ʻI he fonu hotau lotó ʻi he ngaahi ʻulungaanga lelei ko ení, heʻikai leva ke ʻi ai ha feituʻu ke tupu ai ʻa e meheká. Ko e anga-fakatōkilaló te ne tokoniʻi kitautolu ke ʻoua te tau fakakaukau ʻo fuʻu tōtuʻa fekauʻaki mo kitautolu. Ko ha tokotaha anga-fakatōkilalo ʻoku ʻikai ke ne ongoʻi ʻokú ne tuha mo ha meʻa lahi ange ʻi he niʻihi kehé. (Kal. 6:3, 4) Ko ha tokotaha ʻoku fiemālie ʻokú ne nonga pē ʻi he meʻa ʻokú ne maʻú pea ʻoku ʻikai ke ne fakahoa ʻa ia tonu ki he niʻihi kehé. (1 Tīm. 6:7, 8) ʻI he sio ha tokotaha ʻoku anga-fakatōkilalo mo fiemālie ki ha tokotaha ʻokú ne maʻu ha meʻa lelei, ʻokú ne fiefia ai.
9. Fakatatau ki he Kalētia 5:16 mo e Filipai 2:3, 4, ko e hā ʻe tokoniʻi kitautolu ʻe he laumālie māʻoniʻoní ke faí?
9 ʻOku fiemaʻu kiate kitautolu ʻa e tokoni ʻa e laumālie māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá kapau ʻoku tau loto ke fakaʻehiʻehi mei he tōʻonga fakakakano ʻo e meheká pea fakatupulekina leva ʻa e anga-fakatōkilaló mo e fiemālié. (Lau ʻa e Kalētia 5:16; Filipai 2:3, 4.) ʻOku lava ke tokoniʻi kitautolu ʻe he laumālie māʻoniʻoni ʻo Sihová ke sivisiviʻi ʻetau ngaahi fakakaukau mo e fakaueʻiloto loloto tahá. ʻI he tokoni ʻa e ʻOtuá, ʻoku lava ke tau fetongiʻaki ʻa e ngaahi fakakaukau mo e ongoʻi fakatupu maumaú ʻa e ngaahi meʻa fakatupu langa hake. (Saame 26:2; 51:10) Fakakaukau ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Mōsese mo Paulá, ko e ongo tangata naʻá na tauʻi lavameʻa ʻa e hehema ke meheká.
Ko ha kiʻi talavou ʻIsileli ʻokú ne lele kia Mōsese mo Siosiua ke tala ange ʻoku ʻi ai ha ongo tangata ʻi he ʻapitangá ʻokú na tōʻonga hangē ha palōfitá. Naʻe tala ange ʻe Siosiua kia Mōsese ke taʻofi ʻa e ongo tangatá, ka naʻe fakafisi ʻa Mōsese. ʻI hono kehé, ʻokú ne tala ange kia Siosiua ʻokú ne fiefia ʻi hono tuku ʻe Sihova Hono laumālié ki he ongo tangatá. (Sio ki he palakalafi 10)
10. Ko e hā ʻa e tuʻunga naʻe mei lava ke ʻahiʻahiʻi ai ʻa Mōsesé? (Sio ki he tā ʻi he takafí.)
10 Ko Mōsese naʻe lahi hono mafai ki he kakai ʻa e ʻOtuá, ka naʻe ʻikai ke ne loto-kovi ʻo taʻofi ʻa e monū ko iá mei he niʻihi kehé. Ko e fakatātaá, ʻi he taimi ʻe taha, naʻe toʻo ʻe Sihova ʻa e konga hono laumālie māʻoniʻoní meia Mōsese pea ʻoange ki ha kulupu ʻo e kau mātuʻa ʻIsileli ʻa ia naʻa nau tuʻu ʻo ofi ki he tēniti ʻo e fakatahá. Taimi nounou mei ai, naʻe fanongo ʻa Mōsese ko ha mātuʻa ʻe toko ua naʻe ʻikai ke na ʻalu ki he tēniti ʻo e fakatahá naʻá na maʻu foki mo e laumālie māʻoniʻoní pea kamata ke na tōʻonga hangē ha palōfitá. Naʻe anga-fēfē ʻene fakafeangai ʻi hono tala ange ʻe Siosiua ke taʻofi ʻa e mātuʻa ʻe toko uá? Naʻe ʻikai ke meheka ʻa Mōsese ʻi he tokanga ʻa Sihova ki he ongo tangata ko ení. ʻI hono kehé, naʻá ne fiefia ʻi he anga-fakatōkilalo mo kinaua ʻi hona monuú. (Nōm. 11:24-29) Ko e hā ʻa e lēsoni ʻoku lava ke tau ako meia Mōsesé?
ʻE lava fēfē ke faʻifaʻitaki ʻa e kau mātuʻa Kalisitiané ki he anga-fakatōkilalo ʻa Mōsesé? (Sio ki he palakalafi 11-12)c
11. ʻE lava fēfē ke faʻifaʻitaki ʻa e kau mātuʻá kia Mōsesé?
11 Kapau ko ha tokotaha mātuʻa koe, kuo faifai ange ʻo kole atu ke ke akoʻi ha taha kehe ke ne tokangaʻi ha monū ʻi he fakatahaʻangá ʻa ia ʻokú ke saiʻia moʻoni ai? Ko e fakatātaá, ʻokú ke saiʻia nai ʻi he monū ʻo hono fakahoko ʻa e Ako Taua Leʻo he uike taki taha. Ka ʻo kapau ʻokú ke anga-fakatōkilalo ʻo hangē ko Mōsesé, heʻikai te ke ongoʻi hohaʻa kapau ʻoku kole atu ke ke akoʻi ha tokoua kehe ke faai atu pē ʻo ne malava ke fakahoko ʻa e monū ko iá. ʻI hono kehé, te ke fiefia ke tokoniʻi ho tokouá.
12. ʻOku anga-fēfē hono fakahāhā ʻe he kau Kalisitiane tokolahi ʻi he ʻahó ni ʻa e fiemālié mo e anga-fakatōkilaló?
12 Fakakaukau ki ha tuʻunga ʻe taha ʻa ia ʻoku fehangahangai mo e fanga tokoua taʻumotuʻa tokolahi. ʻI he laui hongofuluʻi taʻu, kuo nau ngāue ko e sea ʻo e kulupu ʻo e kau mātuʻá. Ka ʻi heʻenau taʻu 80, ʻoku nau loto-lelei ke tuku ange honau vāhenga-ngāué. Ko e kau ʻovasia sēketi ʻa ia ʻoku nau taʻu 70 ʻoku nau anga-fakatōkilalo ʻo tuku ange ʻa e monū ko iá pea tali hano vaheʻi kinautolu ki ha toe vāhenga-ngāue ʻe taha. Pea ʻi he ngaahi taʻu ki mui ní, ko e ngaahi mēmipa tokolahi ʻo e fāmili Pēteli takatakai ʻi he māmaní kuo nau kamata ʻi he ngaahi vāhenga-ngāue foʻou ʻi he ngāue fakamalangá. Ko e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine faitōnunga ko ení ʻoku ʻikai ke nau ʻita ʻi he faʻahinga ʻoku nau tokangaʻi he taimí ni ʻa e vāhenga-ngāue naʻa nau maʻu ki muʻá.
13. Ko e hā naʻá ne mei fakataueleʻi ʻa Paula ke meheka ki he kau ʻapositolo ʻe toko 12?
13 Ko e ʻapositolo ko Paulá ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ia ʻe taha ʻo ha tokotaha naʻá ne fakatupulekina ʻa e fiemālié mo e anga-fakatōkilaló. Naʻe ʻikai ke fakaʻatā ʻe Paula ʻa e meheká ke tupu ʻiate ia. Naʻá ne ngāue mālohi ʻi he ngāue fakafaifekaú, ka naʻá ne anga-fakatōkilalo ʻo pehē: “Ko e siʻi taha au ʻi he kau ʻapositoló, pea ʻoku ʻikai te u taau mo hono ui ko ha ʻapositoló.” (1 Kol. 15:9, 10) Naʻe muimui ʻa e kau ʻapositolo ʻe toko 12 kia Sīsū lolotonga ʻene ngāue fakafaifekau ʻi he māmaní, ka naʻe toki hoko ʻa Paula ko ha Kalisitiane ʻi he hili ʻa e pekia ʻa Sīsū pea toetuʻú. Neongo naʻe faai atu pē ʻo fakanofo ʻa Paula ko ha “ʻapositolo ki he ngaahi puleʻangá,” naʻe ʻikai ke ne taau ki he monū makehe ke kau ʻi he kau ʻapositolo ʻe toko 12. (Loma 11:13; Ngā. 1:21-26) ʻI he ʻikai ke meheka ʻa Paula ki he kau tangata ʻe toko 12 ko iá mo ʻenau feohi vāofi mo Sīsuú, naʻá ne fiemālie pē ʻi he meʻa naʻá ne maʻú.
14. Ko e hā te tau fai kapau ʻoku tau fiemālie mo anga-fakatōkilalo?
14 Kapau ʻoku tau fiemālie mo anga-fakatōkilalo, te tau hangē ko Paulá pea fakahāhā ʻa e fakaʻapaʻapa ki he mafai kuo ʻoange ʻe Sihova ki he niʻihi kehé. (Ngā. 21:20-26) Kuó ne fokotuʻutuʻu ki he kau tangata kuo ʻosi fakanofó ke nau takimuʻa ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané. Neongo ʻenau taʻehaohaoá, ʻoku vakai ʻa Sihova kiate kinautolu ko e “ngaahi meʻaʻofa ko e kau tangata.” (ʻEf. 4:8, 11) ʻI he taimi ʻoku tau fakaʻapaʻapa ai ki he kau tangata ʻosi fakanofo ko ení pea muimui anga-fakatōkilalo ki heʻenau tatakí, ʻoku tau nofo ofi ai kia Sihova pea fiefia ʻi he melino mo hotau kaungā-Kalisitiané.
“TULI KI HE NGAAHI MEʻA ʻOKU FAKATUPU MELINÓ”
15. Ko e hā ʻoku fiemaʻu ke tau faí?
15 Heʻikai lava ke maʻu ha melino kapau ʻoku tau fakaʻatā ʻa e meheká ke tupulaki. ʻOku fiemaʻu ke tau taʻakifuʻu ʻa e meheká mei hotau lotó tonu pea fakaʻehiʻehi mei hono tō ʻa e ongoʻi meheká ʻi he niʻihi kehé. Kuo pau ke tau fai ʻa e ngaahi sitepu mahuʻinga ko ení kapau ʻoku tau loto ke talangofua ki he fekau ʻa Sihova ke “tuli ki he ngaahi meʻa ʻoku fakatupu melinó pea mo e ngaahi meʻa ʻoku fai ai ʻa e felangahakeʻakí.” (Loma 14:19) Ko e hā ʻa e meʻa pau ʻe lava ke tau fai ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke tauʻi ʻa e meheká, pea ʻe lava fēfē ke tau pouaki ʻa e melinó?
16. ʻE lava fēfē ke tau tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke tauʻi ʻa e meheká?
16 Ko ʻetau fakakaukaú mo e ngaahi tōʻongá ʻe lava ke hoko ko ha tākiekina mālohi ʻi he niʻihi kehé. ʻOku loto ʻa e māmaní ke tau “fiehāʻaki ʻa e meʻa” ʻoku tau maʻú. (1 Sio. 2:16) Ka ko e fakakaukau ko iá ʻokú ne pouaki ʻa e meheká. ʻOku lava ke tau fakaʻehiʻehi mei hono tafunaki ʻa e meheká ʻi he niʻihi kehé kapau ʻoku tau fili ke ʻoua ʻe toutou talanoa fekauʻaki mo e meʻa ʻoku tau maʻú pe palani ke fakataú. Ko ha founga ʻe taha ʻoku lava ke tau fakaʻehiʻehi ai mei hono pouaki ʻa e meheká ko e hoko ʻo anga-fakanānā fekauʻaki mo e ngaahi monū ʻoku tau maʻu ʻi he fakatahaʻangá. Kapau ʻoku tau tohoaki ʻa e tokangá ki he ngaahi monū ʻoku tau maʻú, ʻoku tau ʻai ai ha kelekele lelei ʻa ia ʻe lava ke tupu ai ʻa e meheká. ʻI hono kehé, ʻi he taimi ʻoku tau fakahāhā ai ʻa e mahuʻingaʻia fakafoʻituitui loto-moʻoni ʻi he niʻihi kehé pea lāuʻilo ki he meʻa lelei ʻoku nau faí, ʻoku tau tokoniʻi ai kinautolu ke nau ongoʻi fiemālie pea ʻoku tau pouaki ai ʻa e fāʻūtaha mo e melino ʻi he fakatahaʻangá.
17. Ko e hā naʻe malava ke fai ʻe he fanga tokoua ʻo Siosifá, pea ko e hā hono ʻuhingá?
17 ʻE lava ke tau ikuna ʻi he faitau mo e meheká! Tau toe fakakaukau angé ki he fanga tokoua ʻo Siosifá. ʻI he hili ha ngaahi taʻu mei heʻenau ngaohikoviʻi ʻa Siosifá, naʻa nau fetaulaki ʻi ʻIsipite. Ki muʻa ke fakahaaʻi ange ʻe Siosifa ʻa ia tonu ki hono fanga tokouá, naʻá ne ʻahiʻahiʻi kinautolu ke ʻiloʻi pe kuo nau liliu. Naʻá ne fokotuʻutuʻu ha kai ʻa ia naʻá ne fai ha tokanga lahi ange ki hono tokoua siʻisiʻi tahá, ʻa Penisimani ʻi he niʻihi kehé. (Sēn. 43:33, 34) Neongo ia, naʻe ʻikai ke ʻi ai ha fakaʻilonga mei hono fanga tokouá naʻa nau meheka kia Penisimani. ʻI hono kehé, naʻa nau fakahāhā ʻa e tokanga loto-moʻoni ki honau tokouá mo ʻenau tamaí, ʻa Sēkope. (Sēn. 44:30-34) Koeʻuhi naʻe tuku ange ʻe he fanga tokoua ʻo Siosifá ʻa e meheká, naʻe lava ke nau fakafoki mai ʻa e melinó ki honau fāmilí. (Sēn. 45:4, 15) ʻI he tuʻunga meimei tatau, kapau ʻoku tau taʻakifuʻu ha ongoʻi meheka pē, te tau tokoni ai ke tauhi ʻa e melino ʻi hotau fāmilí mo ʻetau fakatahaʻangá.
18. Fakatatau ki he Sēmisi 3:17, 18, ko e hā ʻe hoko kapau ʻoku tau tokoni ke faʻu ha ʻātakai melino?
18 ʻOku loto ʻa Sihova ke tau tauʻi ʻa e meheká pea tuli ki he melinó. Kuo pau ke tau ngāue mālohi ke fai fakatouʻosi ʻa e ongo meʻa ko iá. Hangē ko ia naʻe lāulea ki ai ʻi he kupu ko ení, ʻoku tau maʻu ha hehema ke meheka. (Sēm. 4:5) Pea ʻoku takatakaiʻi kitautolu ʻe ha māmani ʻokú ne pouaki ʻa e meheká. Ka ʻo kapau ʻoku tau fakatupulekina ʻa e anga-fakatōkilaló, fiemālié mo e houngaʻiá, heʻikai ai ke ʻi ai ha feituʻu ki he meheká. ʻI hono kehé, te tau tokoni ki hono faʻu ha ʻātakai melino ʻa ia ʻe lava ke tupu ai ʻa e ngaahi fua ʻo e māʻoniʻoní.—Lau ʻa e Sēmisi 3:17, 18
HIVA 35 Houngaʻia he Kātaki Fakaʻotuá
a Ko e kautaha ʻa Sihová ʻoku melino. Ka ko e melino ko ení ʻoku lava ke fakahohaʻasi ia kapau ʻoku tau fakaʻatā ʻa e ongoʻi meheká ke tupulaki. ʻI he kupu ko ení, te tau lāulea ki he meʻa ʻokú ne fakatupunga ʻa e meheká. Te tau toe lāulea ki he founga ʻe lava ke tau tauʻi ai ʻa e tōʻonga fakatupu maumau ko ení mo e founga ke pouaki ai ʻa e melinó.
b LEA MO HONO ʻUHINGA: Hangē ko ia ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Tohi Tapú, ko e meheká ʻoku lava ke ne ʻai ha tokotaha ke ʻikai ngata pē ʻene loto ke maʻu ʻa e meʻa ʻoku maʻu ʻe he niʻihi kehé kae toe feinga ke faʻao ia meiate kinautolu.
c FAKAMATALA ʻO E FAKATĀTĀ: Lolotonga ha fakataha ʻa e kulupu ʻo e kau mātuʻá, ʻoku kole ai ki ha tokoua taʻumotuʻa ʻa ia ʻokú ne fakahoko ʻa e Ako Taua Leʻo ʻi he fakatahaʻangá ke akoʻi ha mātuʻa kei siʻi ke tokangaʻi ʻa e monū ko ení. Neongo ʻoku saiʻia ʻa e tokoua taʻumotuʻá ʻi hono vāhenga-ngāué, ʻokú ne poupou ʻaufuatō ki he fili ʻa e kau mātuʻá ʻaki hono ʻoange ki he tokoua kei siʻí ʻa e fokotuʻu ʻaonga mo e fakaongoongolelei loto-moʻoni.