KUPU AKO 21
ʻOkú Ke Houngaʻia ʻi he Ngaahi Meʻaʻofa ʻa e ʻOtuá?
“He lahi fau ē ko e ngaahi meʻa kuó ke faí, ʻe Sihova ko hoku ʻOtua, ʻa hoʻo ngaahi ngāue fakaofó mo hoʻo ngaahi fakakaukau kiate kimautolú.”—SAAME 40:5.
HIVA 15 Fakaeʻa he Fakatupú e Lāngilangi ʻo Sihová
ʻI HE KUPÚ NIa
1-2. Fakatatau ki he Saame 40:5, ko e hā ʻa e ngaahi meʻaʻofa kuo ʻomai ʻe Sihová, pea ko e hā te tau lāulea ai ki aí?
KO Sihova ko ha ʻOtua nima-homo. Fakakaukau ki he niʻihi ʻo e ngaahi meʻaʻofa kuó ne ʻomaí: Ko hotau ʻapi fakaʻofoʻofa mo makehé, ʻa e māmaní; ko hotau ʻuto ʻa ia ʻoku fakaofo hono faʻú; pea mo ʻene Folofola mahuʻingá, ʻa e Tohi Tapú. Fakafou ʻi he meʻaʻofa ʻe tolu ko ení, kuo ʻomai ai ʻe Sihova ha feituʻu ke tau nofo ai, kuó ne ʻomai ʻa e malava ke tau fakakaukau mo fetuʻutaki, pea kuó ne tali ʻa e ngaahi fehuʻi mahuʻinga taha ʻoku tau ʻeké.—Lau ʻa e Saame 40:5.
2 ʻI he kupu ko ení, te tau lāulea nounou ai ki he meʻaʻofa ʻe tolu ko ení. Ko e lahi ange ʻetau fakalaulauloto kiate kinautolú, ko e lahi ange ia ʻetau houngaʻia ʻiate kinautolú pea ʻe mālohi ange ʻetau holi ke fakahōifuaʻi hotau Tokotaha-Fakatupu ʻofá, ʻa Sihova. (Fkh. 4:11) Te tau toe mateuteu lelei ange ai ke tokoniʻi ʻa e faʻahinga kuo takihalaʻi ʻe he tokāteline loi ʻo e ʻevalūsioó.
KO HOTAU PALANITE MAKEHÉ
3. Ko e hā ʻoku makehe ai ʻa e māmaní?
3 Ko e poto ʻo e ʻOtuá ʻoku hā mahino ia ʻi he anga ʻene ngaohi hotau ʻapí, ʻa e māmaní. (Loma 1:20; Hep. 3:4) ʻOku ʻikai ko hotau palanité pē ʻoku vilo ki he laʻaá, ka ʻoku makehe ʻa e māmaní he ʻoku ʻi ai ʻa e meʻa kotoa ʻoku fiemaʻu ke fakatolonga ai ʻa e moʻuí.
4. Ko e hā ʻoku lava ai ke tau pehē ʻoku lelei ange ʻa e māmaní ʻi ha vaka?
4 ʻE lava ke tau fakahoa ʻa e māmaní ki ha vaka ʻoku tētē ʻi he fuʻu ʻōsení. Ka ʻoku ʻi ai ʻa e kehekehe lahi ʻi ha vaka ʻoku fonu ʻi he kakaí pea mei he māmaní. Ko e fakatātaá, ko e hā hono fuoloa ʻa e moʻui ʻa e kakai ʻi he vaká kapau te nau tokonaki pē haʻanau ʻosikena, meʻakai mo e vai pea ʻikai lava ke tuku ange mei he vaká ʻa e kinohaʻá? ʻE vave pē ʻa e mate ʻa e kakai ʻi he vaká. ʻI hono kehé, ko e māmaní ʻokú ne fakatolonga ʻa e moʻui ʻa e laui piliona. ʻOkú ne tokonaki ʻa e ʻosikena, meʻakai mo e vai ʻoku tau fiemaʻú, pea heʻikai ʻaupito ke ʻosi ʻa e ngaahi tokonaki mahuʻinga ko iá. Neongo ko e kinohaʻá ʻoku ʻikai ke tuku ange atu ia ki he vavaá; ko e māmaní ʻoku kei fakaʻofoʻofa pē mo nofoʻi. ʻOku malava fēfē ia? Naʻe fakatupu ʻe Sihova ʻa e māmaní mo e malava ke toe ngāueʻaki ʻa e ngaahi meʻa ʻi aí. Te tau vakai nounou angé ki ha feviloʻaki makehe ʻe ua, ko e vilo ʻa e ʻosikená mo e vilo ʻa e vaí.
5. ʻOku anga-fēfē vilo ʻa e ʻosikená, pea ko e hā ʻokú ne fakamoʻoniʻí?
5 Ko e ʻosikená ko ha kasa ʻokú ne fakatolonga ʻa e moʻuí ʻa ia ʻoku ngāueʻaki ʻe he meʻamoʻui ʻe niʻihi, ʻo kau ai kitautolu. ʻOku fakafuofua ko e ngaahi meʻamoʻuí ʻoku nau mānavaʻaki ʻa e toni ʻe teau piliona ʻo e ʻosikena ʻi he taʻu. ʻOku tuku ange atu ʻe he ngaahi meʻamoʻui ko ení ʻa e kasa ʻoku ui ko e kāponi taiʻokisaiti. Neongo ia, ko e ngaahi meʻamoʻui ko ení heʻikai ke nau ngāueʻaki kotoa ʻa e ʻosikená, pea ko e ʻatimosifiá heʻikai ʻaupito ke fonu ʻi he kasa kāponi taiʻokisaití. He ko e hā? Koeʻuhi naʻe toe fakatupu ʻe Sihova mo e ngaahi meʻamoʻui kehe—mei he ʻuluʻakau lalahí ki he fanga kiʻi ʻakau valevale—ʻa ia ʻoku nau mānavaʻaki ʻa e kāponi taiʻokisaití pea tuku ange atu ʻa e ʻosikena. Ko hono moʻoní, ko e vilo ʻa e ʻosikená ʻokú ne fakamoʻoniʻi ʻa e lea ʻi he Ngāue 17:24, 25: “Ko e ʻOtua . . . ʻokú ne ʻoange ki he kakai kotoa pē ʻa e moʻui mo e mānava.”
6. ʻOku anga-fēfē vilo ʻa e vaí, pea ko e hā ʻokú ne fakamoʻoniʻí? (Sio foki ki he puha “Vilo ʻa e Vaí ko e Meʻaʻofa meia Sihova.”)
6 Ko e vaí ʻoku ʻi he māmaní koeʻuhí ko hotau palanité ʻoku tuʻu ʻi ha mamaʻo feʻunga mei he laʻaá. Kapau naʻa tau kiʻi ofi ange ki ai, heʻikai ke toe ʻi ai ha vai, pea vela ʻo ʻikai toe lava ha moʻui. Kapau naʻe toe kiʻi mamaʻo ange ʻa e māmaní mei he laʻaá, ʻe poloka kotoa e vaí, pea ʻe fonu ʻa e māmaní ʻi he sinou mo e ʻaisi. Koeʻuhi naʻe fokotuʻu ʻe Sihova ʻa e māmaní ʻi he feituʻu tonu mātē ko ení, ko e vilo ʻa e vaí ʻi he māmaní ʻokú ne fakatolonga ʻa e moʻuí. ʻOku tutu ʻe he laʻaá ʻa e ʻōsení mo e funga ʻo e māmaní pea ʻalu hake ʻa e mao ko iá ʻo faʻuʻaki ʻa e ʻaó. ʻI he taʻu taki taha, ʻoku mimisi ʻe he laʻaá ʻa e vai ʻoku ofi ʻi he kiupiki maile ʻe 120,000 (kiupiki kilomita ʻe 500,000). ʻOku nofo ʻa e vai ko ení ʻi he ʻatimosifiá ʻi ha ʻaho ʻe hongofulu nai ki muʻa ke tō ko ha ʻuha pe sinou. ʻOku toe foki ai ʻa e vaí ki he tahí pe ngaahi feituʻu kehe ʻoku ʻi ai ʻa e vaí pea toe hoko atu ʻene viló. ʻOku fakamoʻoniʻi ʻi he vilo feʻungamālie ko ení ko Sihova ʻoku poto mo mālohi.—Siope 36:27, 28; Tml. 1:7.
7. Ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻe lava ke tau fakahaaʻi ai ʻetau houngaʻia ʻi he meʻaʻofa ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Saame 115:16?
7 ʻE lava fēfē ke tau fakatupulekina ʻa e houngaʻia ʻi hotau palanite fakaofó mo e ngaahi tokonaki kotoa ʻi aí? (Lau ʻa e Saame 115:16.) Ko e founga ʻe taha ko ʻetau fakalaulauloto ki he ngaahi meʻa naʻe fakatupu ʻe Sihová. ʻE ueʻi ai kitautolu ke fakamālō kia Sihova ʻi he ʻaho taki taha ki he ngaahi meʻa lelei ʻokú ne ʻomaí. Pea ʻoku tau fakahaaʻi ʻetau houngaʻia ʻi he māmaní ʻaki hono tauhi ʻa e feituʻu ʻoku tau nofo aí ke maʻa.
KO HOTAU ʻUTO LAULŌTAHÁ
8. Ko e hā ʻoku lava ai ke tau pehē ko hotau ʻutó ʻoku faʻu ʻi ha founga fakaofo?
8 Ko e ʻuto ʻo e tangatá ʻoku faʻu ʻi ha founga fakaofo. ʻI hoʻo ʻi he manava hoʻo faʻeé, ko ho ʻutó naʻe faʻu ia ʻo fakatatau ki hono palaní, pea ko e sela ʻuto foʻou ʻe laui afe naʻe faʻu ʻi he miniti taki taha! ʻOku fakafuofua ʻa e kau fakatotoló ko e ʻuto ʻo ha tokotaha lahi ʻoku ʻi ai ʻa e sela makehe ʻoku ofi ʻi he 100 pilioná ʻoku ui ko e niuloni. Ko e fanga kiʻi sela ko eni ʻoku faʻuʻaki hotau ʻutó ko hono mamafá ko e pāuni nai ʻe 3.3 (kilokalami ʻe 1.5). Fakakaukau angé ki he niʻihi ʻo e ngaahi malava fakaofo ʻa e ʻutó.
9. Ko e hā ʻokú ne fakamoʻoniʻi kiate koe ko ʻetau malava ke leá ko ha meʻaʻofa mei he ʻOtuá?
9 Ko ʻetau malava ke leá ko ha mana. Fakakaukau atu ki he meʻa ʻoku hoko ʻi he taimi ʻoku tau lea aí. Ko e foʻi lea taki taha ʻokú ke leaʻakí, ko ho ʻutó ʻoku fiemaʻu ke fengāueʻaki mo e uoua ʻe 100 nai ʻi ho ʻeleló, mongá, loungutú, kaungaó mo e fatafatá. Ko e ngaahi uoua kotoa ko ení kuo pau ke nau ngaʻunu tonu mātē kae malava ke mahino ʻa e leá. Fakatatau ki he malava ke lea ʻi he ngaahi leá, naʻe fakahaaʻi ʻi ha ako naʻe pulusi ʻi he 2019 ko e fanga kiʻi pēpē toki fāʻeleʻí ʻoku lava ke nau mahinoʻi ʻa e fanga foʻi leá. ʻOku poupouʻi ʻi he meʻá ni ʻa e meʻa ʻoku tui ki ai ʻa e kau fakatotolo tokolahi—ʻoku fanauʻi kitautolu mo e malava ke ʻilo mo ako ʻa e ngaahi leá. Ko hono moʻoní, ko ʻetau malava ke leá ko ha meʻaʻofa ia mei he ʻOtuá.—ʻEki. 4:11.
10. ʻE lava fēfē ke tau fakahaaʻi ʻetau houngaʻia ʻi he meʻaʻofa mei he ʻOtuá ko e leá?
10 Ko e founga ʻe taha ʻe lava ke tau fakahaaʻi ai ʻetau houngaʻia ʻi he meʻaʻofa ʻo e leá ko hono fakamatalaʻi ʻetau tui ki he ʻOtuá ki he faʻahinga ʻoku nau fifili pe ko e hā ʻoku ʻikai ke tau tali ai ʻa e akonaki ʻo e ʻevalūsiō. (Saame 9:1; 1 Pita 3:15) Ko e faʻahinga ʻoku nau pouaki ʻa e tokāteline ko iá ʻoku nau saiʻia ke tau tui ko e māmaní mo e meʻamoʻui kotoa ʻi aí naʻe hokonoa mai pē. ʻI hono ngāueʻaki ʻa e Tohi Tapú mo e ngaahi poini ʻe niʻihi naʻa tau lāulea ki ai ʻi he kupu ko ení, ʻoku lava ai ke tau taukapoʻi ʻetau Tamai fakahēvaní pea fakamatalaʻi ki he faʻahinga ʻoku nau loto-lelei ke fanongó ʻa e ʻuhinga ʻoku tau tuipau ai ko Sihova ʻa e Tokotaha-Fakatupu ʻo e langí mo e māmaní.—Saame 102:25; ʻAi. 40:25, 26.
11. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻe taha ʻoku fakaofo ai hotau ʻutó?
11 Ko ʻetau malava ke manatuʻi ha meʻá ʻoku fakaofo. ʻI he kuohilí, naʻe fakafuofua ʻe ha faʻutohi ʻe taha ko e ʻuto ʻo e tangatá ʻokú ne maʻu ʻa e malava ke manatuʻi ʻa e fakamatala ʻi ha ʻū tohi ʻe 20 miliona. Kae kehe, ʻi he taimi ní, ʻoku pehē ko ʻetau manatú ʻoku toe lahi ange ia ai. Ko e hā ʻa e malava makehe ʻoku maʻu ʻe he tangatá?
12. ʻOku anga-fēfē ʻetau kehe mei he fanga manú ʻi heʻetau maʻu ʻa e malava ke ako ʻa e ngaahi tuʻunga fakaeʻulungāngá?
12 ʻI he kotoa ʻo e ngaahi meʻamoʻui ʻi he māmaní, ko e faʻahinga pē ʻo e tangatá ʻoku nau maʻu ʻa e malava ke ako ʻa e ngaahi tuʻunga fakaeʻulungāngá ʻaki hono manatuʻi mo sivisiviʻi ʻa e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he kuohilí. ʻE lava ke fakalakalaka ange ai ʻetau moʻuí pea liliu ʻa e anga ʻetau fakakaukaú mo e tōʻonga moʻuí. (1 Kol. 6:9-11; Kol. 3:9, 10) Ko hono moʻoní, ʻoku lava ke tau akoʻi hotau konisēnisí ke tau fakafaikehekeheʻi ʻa e tonú mo e halá. (Hep. 5:14) ʻOku lava ke tau ako ke fakahāhā ʻa e ʻofa, manavaʻofa mo e meesi. Pea ʻoku lava ke tau faʻifaʻitaki ki he fakamaau totonu ʻa Sihová.
13. Fakatatau ki he Saame 77:11, 12, ʻoku totonu ke fēfē ʻetau ngāueʻaki ʻa e meʻaʻofa ʻo e manatú?
13 Ko e founga ʻe taha ke tau fakamoʻoniʻi ai ʻetau houngaʻia ʻi he meʻaʻofa ʻo e manatú ko ʻetau fili ke manatuʻi ʻa e taimi kotoa naʻe tokoniʻi mo fakafiemālieʻi ai kitautolu ʻe Sihova ʻi he kuohilí. ʻE langa hake heni ʻetau tuipau te ne toe tokoniʻi kitautolu ʻi he kahaʻú. (Lau ʻa e Saame 77:11, 12; 78:4, 7) Ko ha toe founga ʻe taha ko hono manatuʻi ʻa e meʻa lelei ʻoku fai ʻe he niʻihi kehé maʻatautolu pea houngaʻia ʻi he meʻa ʻoku nau faí. Kuo ʻilo ʻe he kau fakatotoló ko e kakai ʻoku houngaʻiá ʻoku ngalingali te nau fiefia. ʻOku lelei ke tau toe faʻifaʻitaki kia Sihova ʻi he fili ke fakangaloʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻe niʻihi. Ko e fakatātaá, ko Sihova ʻoku haohaoa ʻene manatú, ka ʻo kapau ʻoku tau fakatomala, ʻokú ne fili ke fakamolemoleʻi pea fakangaloʻi ʻetau ngaahi fehālaakí. (Saame 25:7; 130:3, 4) Pea ʻokú ne loto ke tau fai ʻa e meʻa tatau ki he niʻihi kehé ʻi he taimi ʻoku nau fakaʻiseʻisa ai ʻi he ngaahi fehālaaki naʻe fakalotomamahi kiate kitautolú.—Māt. 6:14; Luke 17:3, 4.
ʻOku tau fakahaaʻi ʻetau houngaʻia ʻi he meʻaʻofa ko hotau ʻutó ʻaki hono ngāueʻaki ia ke fakalāngilangiʻi ʻa Sihova (Sio ki he palakalafi 14)b
14. ʻE lava fēfē ke tau fakahaaʻi ʻetau houngaʻia ʻi he meʻaʻofa fakaofo ko hotau ʻutó?
14 ʻE lava ke tau fakahaaʻi ʻetau houngaʻia ʻi he meʻaʻofa fakaofo ko hotau ʻutó ʻi hono ngāueʻaki ia ke fakalāngilangiʻi ʻa e Tokotaha naʻá ne ʻomai iá. ʻOku fili ʻa e niʻihi ke ngāueʻaki honau ʻutó ki ha ngaahi ʻuhinga siokita—ke fokotuʻu ʻa e ngaahi tuʻunga pē ʻanautolu ki he tonú mo e halá. Ka koeʻuhi naʻe fakatupu kitautolu ʻe Sihova, ʻoku ʻuhinga lelei ai ke tau ʻamanekina ko ʻene ngaahi tuʻungá ʻoku lelei ange ia ʻi ha tuʻunga pē ʻoku tau fokotuʻu maʻa kitautolu. (Loma 12:1, 2) ʻI heʻetau moʻui ʻo fakatatau ki heʻene ngaahi tuʻungá, ʻe nonga ʻetau moʻuí. (ʻAi. 48:17, 18) Pea ʻoku tau maʻu ai ha taumuʻa mohu ʻuhinga ki he moʻuí—ke ʻoatu ʻa e lāngilangí ki hotau Tokotaha-Fakatupú mo ʻetau Tamaí pea ʻai ke ne laukauʻaki kitautolu.—Pal. 27:11.
TOHI TAPÚ—KO HA MEʻAʻOFA LAULŌTAHA
15. ʻOku anga-fēfē hono tapua mai ʻe he meʻaʻofa ʻo e Tohi Tapú ʻa e ʻofa ʻa Sihova ki he faʻahinga ʻo e tangatá?
15 Ko e Tohi Tapú ko ha meʻaʻofa anga-ʻofa mei he ʻOtuá. Naʻe fakamānavaʻi ʻe heʻetau Tamai fakahēvaní ʻa e kau tangata ke nau hiki ia koeʻuhi ʻokú ne tokanga lahi mai ki heʻene fānaú. Fakafou ʻi he Tohi Tapú, ʻoku tali ai ʻe Sihova ʻa e ngaahi fehuʻi mahuʻinga taha ʻoku lava ke tau ʻeké, hangē ko e: Ko ʻetau haʻú mei fē? Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻo e moʻuí? Ko e hā ʻoku tuku tauhi mai ʻi he kahaʻú? ʻOku loto ʻa Sihova ke ʻiloʻi ʻe heʻene fānaú kotoa ʻa e tali ki he ngaahi fehuʻi ko iá, ko ia ʻi he faai mai ʻa e ngaahi senitulí kuó ne ueʻi ʻa e kau tangata ke nau liliu ʻa e Tohi Tapú ki he ngaahi lea lahi. ʻI he ʻahó ni, ʻoku ala maʻu ʻa e Tohi Tapú kakato pe ʻi hano konga ʻi he lea ʻe 3,000 tupu! Ko e Tohi Tapú ʻa e tohi kuo liliu mo tufaki lahi taha ʻi he hisitōliá. Tatau ai pē pe ko fē feituʻu ʻoku nofo ai ʻa e kakaí pe ko ʻenau leá, kuo maʻu ʻe he tokolahi tahá ʻa e faingamālie ke nau ako ʻa e pōpoaki ʻo e Tohi Tapú ʻi heʻenau leá.—Sio ki he puha “Tohi Tapú ʻi he Ngaahi Lea Faka-ʻAfiliká.”
16. Fakatatau ki he Mātiu 28:19, 20, ʻe lava fēfē ke tau fakamoʻoniʻi ʻetau houngaʻia ʻi he Tohi Tapú?
16 ʻE lava ke tau fakamoʻoniʻi ʻetau houngaʻia ʻi he Tohi Tapú ʻaki hono lau ia ʻi he ʻaho taki taha, fakalaulauloto ki he meʻa ʻokú ne akoʻi maí, pea fai hotau lelei tahá ke ngāueʻaki ʻa e meʻa ʻoku tau akó. ʻIkai ko ia pē, ʻoku tau fakahaaʻi ʻetau houngaʻia ki he ʻOtuá ʻaki hono fai ʻa e kotoa te tau malavá ke vahevahe atu ʻa e pōpoaki ko iá ki he kakai tokolahi taha ʻe ala lavá.—Saame 1:1-3; Māt. 24:14; lau ʻa e Mātiu 28:19, 20.
17. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻaʻofa kuo tau lāulea ki ai ʻi he kupu ko ení, pea ko e hā te tau lāulea ki ai ʻi he kupu hokó?
17 Kuo tau lāulea mai eni ki he ngaahi meʻaʻofa mei he ʻOtuá ko hotau ʻapí, ʻa e māmaní; ko hotau ʻutó ʻa ia ʻoku fakaofo hono faʻú; mo e Folofola fakamānavaʻi ʻa e ʻOtuá, ʻa e Tohi Tapú. Ka ʻoku ʻi ai mo e ngaahi meʻaʻofa kehe kuo ʻomai ʻe Sihova ʻa ia ʻoku ʻikai lava ke tau sio ki ai. Ko e ngaahi koloa taʻehāmai ko ení te tau lāulea ki ai ʻi he kupu hokó.
HIVA 2 ʻOku Mau Fakamālō Kiate Koe, Sihova
a Ko e kupu ko ení te ne langa hake ʻetau houngaʻia kia Sihova mo e meʻaʻofa ʻe tolu kuó ne ʻomaí. ʻE toe tokoniʻi foki ai kitautolu ke fakaʻuhinga mo e faʻahinga ʻoku nau veiveiua ki he ʻi ai ʻa e ʻOtuá.
b FAKAMATALA ʻO E FAKATĀTĀ: Ko ha tuofefine ʻokú ne ako ha lea muli ke lava ʻo ne akoʻi ʻa e moʻoni mei he Folofola ʻa e ʻOtuá ki he kau hiki atu ki honau feituʻú.