KUPU AKO 36
ʻOkú Ke Mateuteu ke Toutai Tangata?
“Tuku e ilifiá. Mei he taimí ni ʻo faai atu te ke pō tangata moʻui.”—LUKE 5:10.
HIVA 137 ʻOmai Mau Loto-Toʻa
ʻI HE KUPÚ NIa
1. Ko e hā ʻa e fakaafe naʻe fakaaʻu ʻe Sīsū ki he kau toutai ʻe toko faá, pea naʻe anga-fēfē ʻenau talí?
KO E ākonga ko Pita, ʻAnitelū, Sēmisi mo Sioné naʻe ʻi ai ʻenau pisinisi toutai. Sioloto atu ki heʻenau ʻohovale ʻi heʻenau fanongo ki he fakaafe ʻa Sīsū: ‘Muimui ʻiate au, pea te u ngaohi kimoutolu ko e kau toutai tangata.’b Ko e hā ʻenau talí? ʻOku pehē ʻi he Tohi Tapú: ‘ʻI he taimi pē ko iá, naʻa nau liʻaki ʻa ʻenau ngaahi kupengá ʻo nau muimui ʻiate ia.’ (Māt. 4:18-22) Ko e fili ko iá naʻá ne liliu ʻa e toenga ʻenau moʻuí. ʻI he ʻikai ke nau kei pō iká, naʻa nau “pō kakai moʻui.” (Luke 5:10, fkm. ʻi lalo) ʻI he ʻahó ni, ʻoku fakaaʻu atu ʻe Sīsū ʻa e fakaafe tatau ki he faʻahinga loto-totonu ʻoku nau ʻofa ki he moʻoní. (Māt. 28:19, 20) Kuó ke tali ʻa e fakaafe ʻa Sīsū ke hoko ko ha tokotaha toutai tangatá?
2. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau fakakaukau fakamātoato ki he fili ke hoko ko e kau toutai tangatá, pea ko e hā te ne tokoniʻi kitautolu ke fai ʻa e fili ko iá?
2 Mahalo kuo fakalakalaka hoʻo ako ʻa e Tohi Tapú ʻo aʻu eni ki he taimi ke fili pe te ke loto ke hoko ko ha tokotaha malangaʻi ʻo e ongoongo leleí. Kapau ʻokú ke veiveiua ʻi hono tali ʻa e fakaafe ʻa Sīsuú, ʻoua ʻe loto-siʻi. Ko hoʻo toumouá ʻoku ngalingali ʻoku fakahaaʻi ai ʻokú ke ʻilo ʻa e mahuʻinga ʻo e fili ko iá. Ko e moʻoni, ʻoku pehē ʻi he Tohi Tapú ko Pita mo hono ngaahi kaumeʻá naʻa nau liʻaki ʻenau ngaahi kupengá “ʻi he taimi pē ko iá.” Kae kehe, naʻe ʻikai ke fai fakavave ʻe Pita mo hono tokouá ʻa e fili ko iá. Naʻá na ʻiloʻi mo tali ʻa Sīsū ko e Mīsaiá ʻi ha māhina nai ʻe ono ki muʻa ange. (Sione 1:35-42) ʻI he tuʻunga meimei tatau, mahalo kuó ke ʻosi ako ʻa e meʻa lahi fekauʻaki mo Sihova mo Sīsū pea ʻokú ke loto ke hokohoko atu hoʻo fakalakalaka fakalaumālié. Ka ʻoku totonu ke ke ʻuluaki fikaʻi ʻa e fakamolé ki muʻa ke ke fai ʻa e fili ko ení. Ko e hā naʻá ne tokoniʻi ʻa Pita, ʻAnitelū mo e niʻihi kehe ke fai ʻenau filí?
3. Ko e hā ʻa e ngaahi ʻulungaanga te ne fakaivimālohiʻi hoʻo holi ke tali ʻa e fakaafe ʻa Sīsuú?
3 Ko e muʻaki kau ākonga ʻa Sīsuú naʻa nau maʻu ʻa e fakaueʻiloto totonu, ʻilo, loto-toʻa mo e akonakiʻi-kita. Ko e ngaahi ʻulungaanga ko ení ʻoku ʻikai ha veiveiua naʻá ne tokoniʻi kinautolu ke nau hoko ko e kau toutai tangata ola lelei. ʻE lāulea ʻa e kupu ko ení ki he founga ʻe lava ke ke fakatupulekina ai ʻa e ngaahi ʻulungaanga ko iá koeʻuhi ke ke hoko ai ko ha ākonga ola lelei ʻa Kalaisi.
FAKAIVIMĀLOHIʻI HOʻO FAKAUEʻILOTÓ
Naʻe hoko ʻa Pita mo e niʻihi kehe ko e kau toutai tangata. ʻOku hokohoko atu ʻa e ngāue mahuʻingá ni he ʻahó ni (Sio ki he palakalafi 4-5)
4. Ko e hā naʻá ne ueʻi ʻa Pita ke hoko ko ha tokotaha toutaí?
4 Naʻe toutai ʻa Pita ke tokonaki maʻa hono fāmilí, ka naʻe ʻikai ke ne fai pē ia ko ha fatongia. ʻOku hā mahino naʻe ʻofa ʻa Pita ʻi he toutaí. (Sione 21:3, 9-15) Naʻá ne toe ʻofa foki ʻi he hoko ko ha tokotaha toutai tangatá. Pea ʻi he tokoni ʻa Sihová, naʻe lavameʻa ʻa Pita ʻi he ngāue ko iá.—Ngā. 2:14, 41.
5. Makatuʻunga ʻi he Luke 5:8-11, ko e hā naʻe ilifia ai ʻa Pitá, pea ko e hā te ne tokoniʻi kitautolu ke ikuʻi ʻa e ongoʻi meimei tatau?
5 ʻOku tau malanga koeʻuhi ʻoku tau ʻofa kia Sihova; ko ʻetau fakaueʻiloto tefito ia ki hono fai ʻa e ngāue ko ení. Ko ʻetau ʻofa kia Sihová te ne tokoniʻi kitautolu ke ikuʻi ha faʻahinga ongoʻi taʻefeʻunga pē ʻoku tau maʻu. ʻI hono fakaafeʻi ʻe Sīsū ʻa Pita ke hoko ko ha tokotaha toutai tangatá, naʻá ne tala ange: “Tuku e ilifiá.” (Lau ʻa e Luke 5:8-11.) Naʻe ʻikai ke ilifia ʻa Pita ki he meʻa nai ʻe hoko kapau te ne hoko ko ha ākonga. ʻI hono kehé, naʻe ofo ʻa Pita ʻi he sio ki he lahi ʻo e ika naʻa nau maʻu ʻi he mana ko ia naʻe fakahoko ʻe Sīsuú, pea naʻá ne ongoʻi ʻoku ʻikai ke ne taau ke ngāue mo Sīsū. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻokú ke ongoʻi lōmekina nai ʻi hoʻo ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻoku kaunga ki he hoko ko ha ākonga ʻa Kalaisí. Kapau ko ia, fakaivimālohiʻi hoʻo ʻofa kia Sihova, Sīsū pea mo ho kaungāʻapí, pea ʻe ueʻi ai koe ke tali ʻa e fakaafe ʻa Sīsū ke hoko ko ha tokotaha toutai tangatá.—Māt. 22:37, 39; Sione 14:15.
6. Ko e hā mo ha toe meʻa ʻokú ne ueʻi kitautolu ke malanga?
6 Fakakaukau angé ki ha ngaahi ʻuhinga kehe ʻoku ueʻi ai kitautolu ke malanga. ʻOku tau loto ke talangofua ki he fekau ʻa Sīsū: “Mou ō ʻo ngaohi . . . ākonga.” (Māt. 28:19, 20) ʻOku tau toe malanga koeʻuhí ko e kakaí ʻoku “ngaohikovia kinautolu mo liʻekina” pea ʻoku mātuʻaki fiemaʻu ke nau ako ʻa e moʻoni fekauʻaki mo e Puleʻangá. (Māt. 9:36) Ko e finangalo ʻo Sihová ki he faʻahinga kakai kotoa pē ke nau aʻusia ʻa e ʻilo totonu ki he moʻoní pea fakahaofi.—1 Tīm. 2:4.
7. ʻOku anga-fēfē hono fakahaaʻi ʻi he Loma 10:13-15 ʻa e mahuʻinga ʻo e ngāue fakamalangá?
7 ʻI heʻetau fakakaukau atu ki he ʻaonga ʻo ʻetau ngāue fakamalangá, ʻe ueʻi ai kitautolu ke tau fai ʻa e ngāue fakahaofi moʻui ko ení. ʻI he ʻikai hangē ko ha tokotaha pisinisi toutai ʻokú ne fakatau atu pe kai ʻa e ika ʻokú ne poó, ʻoku tau “pō” ʻa e kakaí koeʻuhi ke fakahaofi kinautolu.—Lau ʻa e Loma 10:13-15; 1 Tīm. 4:16.
FAKALOLOTOʻI HOʻO ʻILÓ
8-9. Ko e hā kuo pau ke ʻiloʻi ʻe ha tokotaha toutai, pea ko e hā hono ʻuhingá?
8 ʻI he taimi ʻo Sīsuú, ko ha tangata toutai ʻIsileli naʻe pau ke ne ʻilo ʻa e faʻahinga ika te ne maʻú. (Liv. 11:9-12) Naʻe pau foki ke ne ʻilo ʻa e feituʻu ʻe lava ke ne maʻu ai ʻa e iká. ʻOku faʻa nofo ʻa e iká ʻi ha feituʻu ʻoku feʻungamālie kiate kinautolú mo lahi ai ʻa e meʻakaí. ʻOku mahuʻinga ʻa e taimi ke fai ai ʻene toutaí? ʻI he fekauʻaki mo e taimi lelei taha ki he toutaí, fakatokangaʻi ʻa e meʻa naʻe tala ange ʻe ha Fakamoʻoni ʻi ha motu ʻi he Pasifikí ki ha misinale naʻá ne fakaafeʻi ke na ō ʻo toutai. Naʻe tala ange ʻe he misinalé, “Ta fetaulaki ʻi he hivá ʻauhu.” Naʻe tali ange ʻe he tokouá, “ʻOkú ke ʻiloʻi, te ta ō ʻi he taimi ʻoku feʻungamālie ke maʻu ai ʻa e iká, kae ʻikai ko e taimi feʻungamālie kiate kitauá.”
9 Pehē foki, ko e kau toutai tangata ʻi he ʻuluaki senitulí naʻa nau ō ki he ngaahi feituʻu ʻe maʻu ai ʻa e “iká” pea mo e taimi naʻe ngalingali ʻe maʻu ai kinautolú. Ko e fakatātaá, ko e kau muimui ʻo Sīsuú naʻa nau malanga ʻi he temipalé mo e ngaahi sinakoké, fale ki he fale mo e feituʻu faiʻanga fakataú. (Ngā. 5:42; 17:17; 18:4) ʻOku fiemaʻu foki ke tau alāanga mo e tōʻonga ʻa e kakai ʻi hotau feituʻu ngāué. ʻOku fiemaʻu ke tau ngaofengofua pea malanga ʻi he feituʻu mo e taimi ʻoku ngalingali ʻe maʻu ai ʻa e kakaí.—1 Kol. 9:19-23.
KAU TOUTAI TAUKEI . . . 1. toutai ʻi he taimi mo e feituʻu ʻe maʻu ai ʻa e iká (Sio ki he palakalafi 8-9)
10. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻangāue ʻoku tokonaki mai ʻe he kautaha ʻa Sihová?
10 Ko ha tokotaha toutai ʻokú ne fiemaʻu ʻa e naunau totonú pea kuo pau ke ne ʻiloʻi ʻa e founga ke ngāueʻaki ai iá. Ko kitautolu foki ʻoku tau fiemaʻu ʻa e naunau totonu ki heʻetau ngāué. Pea ʻoku fiemaʻu ke tau ʻilo ʻa e founga hono ngāueʻaki iá. Naʻe ʻoange ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá ʻa e ngaahi fakahinohino māʻalaʻala ki he founga ʻo e toutai tangatá. Naʻá ne tala ange ʻa e meʻa ke nau ʻalu mo iá, feituʻu ke malanga aí mo e meʻa ke leaʻakí. (Māt. 10:5-7; Luke 10:1-11) ʻI he ʻahó ni, ʻoku tokonaki mai ʻe he kautaha ʻa Sihová ha Puha Meʻangāue Fakafaiako ʻoku maʻu ai ʻa e ngaahi meʻangāue ola lelei.c Pea kuo akoʻi kitautolu ki he founga ke ngāueʻaki ai iá. ʻOku tokoniʻi kitautolu ʻi he ako ko iá ke maʻu ʻa e tuipau mo e pōtoʻi ʻoku fiemaʻu ke ola lelei ai ʻetau ngāué.—2 Tīm. 2:15.
KAU TOUTAI TAUKEI . . . 2. akoʻi ke ngāueʻaki ʻa e naunau totonu (Sio ki he palakalafi 10)
LANGA HAKE ʻA E LOTO-TOʻA
11. Ko e hā kuo pau ai ke loto-toʻa ʻa e kau toutai tangatá?
11 Ko e kau pisinisi toutaí ʻoku fiemaʻu ke nau loto-toʻa. ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku nau fehangahangai mo e ngaahi tuʻunga taʻeʻamanekina ʻi tahi. ʻOku nau faʻa toutai ʻi he poʻulí pea tō fakafokifā nai ha kiʻi matangi ʻo maʻu kinautolu. ʻOku fiemaʻu foki ki he kau toutai tangatá ʻa e loto-toʻa. ʻI he taimi ʻoku tau kamata malanga ai pea ʻiloʻi kitautolu ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, te tau fehangahangai nai mo ha “matangi” ʻo e fakafepaki mei he fāmilí, manuki mei he ngaahi mahení, pea talitekeʻi ʻetau pōpoakí. Ka ʻoku ʻikai ke tau ofo heni. Naʻe fakatokanga ʻa Sīsū te ne fekau atu hono kau muimuí ki ha ʻātakai faingataʻa.—Māt. 10:16.
12. ʻI he fehoanaki mo e Siosiua 1:7-9, ko e hā ʻe lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke langa hake ʻa e loto-toʻá?
12 ʻE lava fēfē ke ke langa hake hoʻo loto-toʻá? ʻUluakí, tuipau ʻoku hokohoko atu hono tataki ʻe Sīsū ʻa e ngāue ko ení mei hēvani. (Sione 16:33; Fkh. 14:14-16) Hokó, fakaivimālohiʻi hoʻo tui ki he talaʻofa ʻa Sihova te ne tokangaʻi koe. (Māt. 6:32-34) Ko e mālohi ange hoʻo tuí, ko e lahi ange ia hoʻo loto-toʻá. Naʻe fakahāhā ʻe Pita mo hono ngaahi kaumeʻá ʻa e tui lahi ʻi he taimi naʻa nau tuku ange ai ʻenau maʻuʻanga moʻuí kae muimui ʻia Sīsuú. ʻI he tuʻunga meimei tatau, naʻá ke fakahaaʻi ʻa e tui lahi ʻi hoʻo tala ange ki ho ngaahi kaumeʻá mo e fāmilí kuó ke kamata ako ʻa e Tohi Tapú mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová pea maʻu ʻenau ngaahi fakatahá! ʻOku ʻikai ha veiveiua kuó ke fai ʻa e ngaahi liliu mahuʻinga ʻi hoʻo tōʻongá mo e founga moʻuí koeʻuhi ke fehoanaki mo e tuʻunga māʻoniʻoni ʻa Sihová. Naʻe fiemaʻu foki ki ai ʻa e tui mo e loto-toʻa. ʻI hoʻo hokohoko atu ke langa hake ʻa e loto-toʻá, ʻe lava ke ke tuipau “ko Sihova ko ho ʻOtuá ʻe ʻiate koe ʻi ha feituʻu pē te ke ʻalu ki ai.”—Lau ʻa e Siosiua 1:7-9.
KAU TOUTAI TAUKEI . . . 3. ngāue loto-toʻa ʻi he tuʻunga faingataʻá (Sio ki he palakalafi 11-12)
13. ʻE lava fēfē ke tokoniʻi koe ʻe he fakalaulaulotó mo e lotú ke langa hake hoʻo loto-toʻá?
13 Ko e hā ha toe founga ke langa hake ai hoʻo loto-toʻá? Lotu ki ha loto-toʻa mo e loto-lahi. (Ngā. 4:29, 31) ʻE tali ʻe Sihova hoʻo lotú pea heʻikai ʻaupito ke ne liʻaki koe. ʻOkú ne ʻi ai maʻu pē ke poupou kiate koe. Pehē foki, ʻe lava ke ke fakalaulauloto ki he founga naʻe fakahaofi ai ʻe Sihova ʻa e niʻihi kehe ʻi he kuohilí. Fakakaukau foki ki heʻene tokoniʻi koe ke ikuʻi ʻa e ngaahi polé pea ʻoatu ʻa e mālohi ke liliu hoʻo founga moʻuí. Ko e moʻoni ko e Tokotaha naʻá ne taki atu hono kakaí ʻi he Tahi Kulokulá te ne tokoniʻi koe ke hoko ko ha ākonga ʻa Kalaisi. (ʻEki. 14:13) Tauhi maʻu ʻa e tuipau tatau mo ia naʻe maʻu ʻe he tokotaha-tohi-sāmé ʻa ia naʻá ne pehē: “ʻOku kau mo au ʻa Sihova; ʻe ʻikai te u ilifia. Ko e hā ʻe lava ke fai mai ʻe he tangatá kiate au?”—Saame 118:6.
14. Ko e hā ʻokú ke ako mei he hokosia ʻa Masae mo Tomoyo?
14 Ko ha founga ʻe taha ke langa hake ai ʻa e loto-toʻá ko e ako mei he anga hono tokoniʻi ʻe Sihova ʻa e kakai ʻoku nau mā ka kuo nau hoko ʻo loto-toʻa. Fakakaukau ki he hokosia ha tuofefine ko Masae. Naʻá ne mā pea ongoʻi heʻikai ʻaupito lava ke ne talaki fakahāhā ʻene tuí. Ko e fakakaukau ko ia ke talanoa ki ha solá naʻe hangē ia ha feinga ke kaka ʻi ha fuʻu ʻā māʻolunga, ʻa ia heʻikai ʻaupito te ne lava. Ko ia naʻá ne fai ha feinga makehe ke ʻai ke loloto ange ʻene ʻofa ki he ʻOtuá mo hono kaungāʻapí. Naʻá ne fakakaukauloto ki he fakavavevave ʻo e taimi ʻoku tau moʻui aí pea lotu ki ha tokoni ke fakalahi ʻene holi ke malangá. Naʻá ne ikuʻi ʻene manavaheé peá ne hoko ko ha tāimuʻa tuʻumaʻu. ʻE lava foki ke tokoniʻi ʻe Sihova ʻa e kau malanga foʻoú ke nau “loto-toʻa.” Fakatokangaʻi ʻa e hokosia ha tuofefine ko Tomoyo. ʻI heʻene kamata malanga fale ki he falé, ko e ʻuluaki tokotaha-ʻapi naʻe fetaulaki mo iá naʻe kaila mai: “ʻOku ʻikai ke u fie talanoa mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová!” peá ne haʻaki mai ʻa e matapaá. Naʻe tala ange loto-toʻa ʻe Tomoyo ki hono hoa ngāué: “Naʻá ke fanongo ki ai? Naʻe ʻikai fiemaʻu ia ke u toe fakamatala, pea naʻá ne ʻiloʻi ko e taha au ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. ʻOku ou fiefia lahi!” ʻI he taimí ni ʻoku hoko ʻa Tomoyo ko ha tāimuʻa tuʻumaʻu.
FAKATUPULEKINA ʻA E AKONAKIʻI-KITÁ
15. Ko e hā ʻa e akonakiʻi-kita, pea ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ia ki he kau Kalisitiané?
15 Ko e kau toutai tangata lavameʻá kuo nau maʻu ʻa e akonakiʻi-kitá. Kuo fakamatalaʻi ʻa e akonakiʻi-kitá “ko e malava ia ke ʻai koe ke ke fai ha meʻa ʻoku totonu ke fakahoko.” Ko e kau pisinisi toutaí kuo pau ke nau akoʻi kinautolu ke nau ʻā pongipongia, fai ʻa e ngāué kae ʻoleva kuo lava pea kīvoi neongo ʻa e kovi ʻa e ʻeá. ʻOku fiemaʻu foki ke tau maʻu ʻa e akonakiʻi-kitá kae lava ke tau kītaki pea fakakakato ʻetau ngāué.—Māt. 10:22.
16. ʻE lava fēfē ke tau fakatupulekina ʻa e akonakiʻi-kitá?
16 ʻOku ʻikai ke tau maʻu tukufakaholo ʻa e akonakiʻi-kitá. ʻI hono kehé, ʻoku tau faʻa hehema ke fou ʻi he ʻalunga ʻoku faingofua tahá. ʻOku fiemaʻu ʻa e mapuleʻi-kita ke hoko ai ʻo akonakiʻi-kita. Ko ia ai, ʻoku tau fiemaʻu ʻa e tokoni ke akoʻi kitautolu ke fai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku faingataʻa nai ke tau fai. ʻOku ʻomai ʻe Sihova ʻa e tokoní fakafou ʻi hono laumālie māʻoniʻoní.—Kal. 5:22, 23.
17. ʻI he 1 Kolinitō 9:25-27, ʻoku anga-fēfē hono fakamatalaʻi ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻene feinga ke fakatupulekina ʻa e akonakiʻi-kitá?
17 Ko e ʻapositolo ko Paulá naʻá ne akonakiʻi-kita. Ka naʻá ne pehē naʻe pau ke ne “tuki pohu” hono sinó koeʻuhi ke ne fai ʻa e meʻa naʻe totonú. (Lau ʻa e 1 Kolinitō 9:25-27.) Naʻá ne ekinaki ki he niʻihi kehé ke nau akonakiʻi kinautolu pea ke fai ʻa e meʻa kotoa pē “ʻi ha tuʻunga taau mo maau.” (1 Kol. 14:40) Kuo pau ke tau ngāueʻaki ʻa e akonakiʻi-kitá ke tauhi maʻu ha taimi-tēpile fakalaumālie lelei ʻa ia ʻoku kau ki ai ʻa e kau maʻu pē ki he ngāue toutai fakaefakatātaá.—Ngā. 2:46.
ʻOUA ʻE TAUTOLOI
18. Ko e hā te ne ʻai ʻa Sihova ke ne vakai mai kiate kitautolu ʻoku tau lavameʻá?
18 Ko ha tokotaha pisinisi toutai ʻokú ne fua ʻene lavameʻá ʻo fakatatau ki he lahi ʻo e ika ʻokú ne maʻú. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku ʻikai ke tau fua ʻetau lavameʻá ʻo fakatatau ki he tokolahi ʻo e kakai ʻoku tau ʻomai ki he kautaha ʻa e ʻOtuá. (Luke 8:11-15) Kapau te tau kītaki ʻi hono malangaʻi ʻa e ongoongo leleí pea akoʻi ʻa e niʻihi kehé, ʻe vakai mai ʻa Sihova kiate kitautolu ʻoku tau lavameʻa. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi ʻoku tau talangofua kiate ia mo hono ʻAló.—Mk. 13:10; Ngā. 5:28, 29.
19-20. Ko e ʻa e ʻuhinga makehe ʻoku fiemaʻu ai ke tau malanga he taimí ni?
19 ʻI he ngaahi fonua ʻe niʻihi, ko e toutaí ʻoku fakaʻatā pē ʻi he ngaahi māhina pau. ʻI he ngaahi fonua ko iá, ʻoku ongoʻi ʻe ha tokotaha toutai ʻoku fiemaʻu ke toe fakavavevave ange ʻene toutaí ʻi he ofi ke ngata ʻa e taimi ko iá. ʻI he tuʻunga ko e kau toutai tangata, ʻoku tau maʻu ha toe ʻuhinga ke malanga ai he taimí ni: Ko e ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu ko ení ʻoku tuʻunuku vave mai! Ko e taimi ʻoku toe ke kau ai ki he ngāue fakahaofi moʻui ko ení ʻoku toe siʻi ʻaupito. ʻOua ʻe tautoloi pe ongoʻi ʻoku fiemaʻu ke ke tatali ke lelei ʻa e meʻa kotoa kae toki kau ʻi he ngāue mahuʻinga ko ení.—Tml. 11:4.
20 Ngāue he taimí ni ke fakaivimālohiʻi hoʻo fakaueʻilotó, fakalolotoʻi hoʻo ʻilo ki he Tohi Tapú, langa hake hoʻo loto-toʻá, pea fakatupulekina ʻa e akonakiʻi-kitá. Kau fakataha mo e kau toutai tangata ʻe toko valu miliona tupu, pea te ke hokosia ai ʻa e fiefia meia Sihová. (Nehe. 8:10) Fakapapauʻi ke kau kakato ki he ngāue ko ení pea hanganaki fai ia kae ʻoua ke ʻosi. ʻE lāulea ʻa e kupu hono hokó ki he founga ʻe tolu ʻa ia ʻe lava ke fakaivimālohiʻi ai ʻetau fakapapau ke hokohoko atu ʻi he ngāue malangaʻi ʻo e Puleʻangá ko e kau toutai tangata.
HIVA 47 Tala ʻa e Ongoongo Leleí
a Naʻe fakaafeʻi ʻe Sīsū ʻa e kau toutai anga-fakatōkilalo mo ngāue mālohi ke nau hoko ko ʻene kau ākonga. ʻI he ʻahó ni ʻoku hokohoko atu hono fakaafeʻi ʻe Sīsū ʻa e kakai ʻoku nau maʻu ʻa e ongo ʻulungaanga ko iá ke nau hoko ko e kau toutai tangata. ʻE lāulea ʻa e kupu ko ení ki he meʻa ʻoku fiemaʻu ke fai ʻe he kau ako Tohi Tapu ʻoku nau toumoua ke tali ʻa e fakaafe ʻa Sīsuú.
b LEA MO HONO ʻUHINGA: Ko e kupuʻi lea “kau toutai tangata” ʻoku ʻuhinga ia ki he faʻahinga kotoa ʻoku nau malangaʻi ʻa e ongoongo leleí pea akoʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau hoko ko e kau ākonga ʻa Kalaisi.
c Sio ki he kupu “Akoʻi ʻa e Moʻoní” ʻi he Taua Leʻo, ʻOkatopa 2018, p. 11-16.