ʻOku Fiemaʻu Pau ke Tauhi ʻe he Kau Kalisitiané ʻa e Sāpaté?
Tali ʻa e Tohi Tapú
ʻOku ʻikai fiemaʻu ke tauhi ʻe he kau Kalisitiané ha Sāpate fakauike. Ko e kau Kalisitiané ʻoku nau ʻi he malumalu ʻo e “lao ʻa e Kalaisí,” ʻa ia ʻoku ʻikai ke kau ai ʻa hono tauhi ʻo e Sāpaté. (Kalētia 6:2; Kolose 2:16, 17) Ko e hā ʻoku lava ai ke tau fakapapauʻi iá? ʻUluakí, fakakaukau angé ki he tupuʻanga ʻo e Sāpaté.
Ko e hā ʻa e Sāpate?
Ko e foʻi lea “Sāpate” ʻoku haʻu ia mei ha foʻi lea faka-Hepelū ko hono ʻuhingá ko e “ke mālōlō, ke ngata.” ʻOku ʻuluaki ʻasi ia ʻi he Tohi Tapú ʻi he ngaahi fekau naʻe ʻoange ki he puleʻanga ʻo ʻIsileli ʻi he kuonga muʻá. (ʻEkisoto 16:23) Ko e fakatātaá, ko e fekau hono fā ʻo e Fekau ʻe Hongofulú ʻoku pehē ai: “Manatuʻi ʻa e ʻaho Sāpaté ke tauhi ia ke toputapu. Ko hoʻo fakaongosiá mo hoʻo ngāué kotoa ke fai ia ʻi he ʻaho ʻe ono, ka ko e ʻaho hono fitú ko ha Sāpate ia kia Sihova ko ho ʻOtuá. Kuo pau ke ʻoua naʻá ke fai ai ha ngāue.” (ʻEkisoto 20:8-10) Naʻe lele ʻa e ʻaho Sāpaté mei he tō ʻa e laʻaá ʻi he Falaité ki he tō ʻa e laʻaá ʻi he Tokonakí. Lolotonga ʻa e taimi ko iá, naʻe ʻikai lava ke mavahe ai ʻa e kau ʻIsilelí mei honau feituʻú, tutu ha afi, tufi fefie, pe fua ha kavenga. (ʻEkisoto 16:29; 35:3; Nōmipa 15:32-36; Selemaia 17:21) Ko hono maumauʻi ʻa e Sāpaté naʻe hoko ko ha hia mamafa.—ʻEkisoto 31:15.
Ko e ngaahi ʻaho kehe ʻi he tohimāhina faka-Siú, pea pehē ki he taʻu hono 7 mo e taʻu hono 50, naʻe toe ui ia ko e ngaahi Sāpate. ʻI he ngaahi taʻu Sāpaté, naʻe fiemaʻu ai ke ʻoua ʻe ngoueʻi ʻa e kelekelé pea naʻe ʻikai lava ke kounaʻi ai ʻa e kau ʻIsilelí ke totongi honau ngaahi moʻuá.—Livitiko 16:29-31; 23:6, 7, 32; 25:4, 11-14; Teutalōnome 15:1-3.
Naʻe fakataʻeʻaongaʻi ʻe he feilaulau ʻa Sīsuú ʻa e lao Sāpaté
Ko e hā ʻoku ʻikai ke ngāueʻaki ai ʻa e lao Sāpaté ki he kau Kalisitiané?
Naʻe ngāueʻaki pē ʻa e lao Sāpaté ki he kakai naʻa nau fakamoʻulaloa ki he toenga ʻo e Lao naʻe ʻomai fakafou ʻia Mōsesé. (Teutalōnome 5:2, 3; ʻIsikeli 20:10-12) Naʻe ʻikai ʻaupito ke fiemaʻu ʻe he ʻOtuá ke tauhi ʻe ha kakai kehe ʻa e mālōlō ʻi he Sāpaté. ʻIkai ko ia pē, naʻa mo e kau Siú naʻe hanga ʻe he feilaulau ʻa Sīsū Kalaisí ʻo ʻai ke ‘ʻikai te nau kei haʻisia ki he Lao’ ʻa Mōsesé, ʻo kau ai ʻa e Fekau ʻe Hongofulú. (Loma 7:6, 7; 10:4; Kalētia 3:24, 25; ʻEfesō 2:15) ʻI he ʻikai ke pipiki ki he Lao ʻa Mōsesé, ʻoku muimui ʻa e kau Kalisitiané ki he lao māʻolunga ange ʻo e ʻofá.—Loma 13:9, 10; Hepelū 8:13.
Maʻuhala fekauʻaki mo e Sāpaté
Maʻuhala: Naʻe fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ʻa e Sāpaté ʻi heʻene mālōlō ʻi he ʻaho hono fitú.
Moʻoniʻi meʻa: ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Naʻe hoko atu ʻa e ʻOtuá ʻo ne tāpuakiʻi ʻa e ʻaho hono fitú pea fakahaaʻi ia ʻoku toputapu, he naʻe mālōlō ai ʻa e ʻOtuá mei he ngaahi ngāue kotoa ʻa ia naʻá ne fakatupú, ʻa e meʻa kotoa naʻá ne taumuʻa ke ngaohí.” (Sēnesi 2:3) ʻOku ʻikai ke ʻi he veesi ko ení, ha lao ki he tangatá, ka ko ha fakamatala ki he meʻa naʻe fai ʻe he ʻOtuá ʻi he ʻaho fakatupu hono fitú. ʻOku ʻikai ke fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú naʻe tauhi ʻe ha taha pē ha mālōlō Sāpate ki muʻa ʻi he ngaahi ʻaho ʻo Mōsesé.
Maʻuhala: Naʻe ʻi he malumalu ʻo e lao Sāpaté ʻa e kau ʻIsilelí ki muʻa ke nau maʻu ʻa e Lao ʻa Mōsesé.
Moʻoniʻi meʻa: Naʻe tala ʻe Mōsese ki he kau ʻIsilelí: “Ko Sihova ko hotau ʻOtuá naʻá ne fai ha fuakava mo kitautolu ʻi Hōlepi,” ʻa e feituʻu takatakai ʻi Moʻunga Sainaí. Naʻe kau ʻi he fuakava ko ení ʻa e lao Sāpaté. (Teutalōnome 5:2, 12) Ko e hokosia ʻe he kau ʻIsilelí ʻa e Sāpaté ʻoku fakahaaʻi ai ko ha meʻa foʻou ia kiate kinautolu. Kapau naʻe ʻi ha malumalu ʻo ha lao Sāpate ʻa e kau ʻIsilelí ki muʻa ange, lolotonga ʻenau ʻi ʻIsipité, ne mei lava fēfē ke fakamanatu ʻe he Sāpaté kiate kinautolu ʻa honau fakatauʻatāinaʻi mei ʻIsipité ʻo hangē ko ia naʻe tala ʻe he ʻOtuá ʻe hokó? (Teutalōnome 5:15) Ko e hā naʻe pau ai ke tala kiate kinautolu ke ʻoua te nau tufi ʻa e maná ʻi he ʻaho hono fitú? (ʻEkisoto 16:25-30) Pea ko e hā naʻe ʻikai ai te nau ʻiloʻi ʻa e meʻa ke fakahoko ʻi he keisi ʻo hono ʻuluaki maumauʻi ʻa e Sāpaté ʻa ia naʻe lēkōtí?—Nōmipa 15:32-36.
Maʻuhala: Ko e Sāpaté ko ha fuakava taʻengata ia pea ko ia ai ʻoku kei fiemaʻu pē ia.
Moʻoniʻi meʻa: ʻOku lave ʻa e ngaahi liliu Tohi Tapu ʻe niʻihi ki he Sāpaté ko ha “fuakava taʻengata.” (ʻEkisoto 31:16, Paaki Foʻou) Kae kehe, ko e foʻi lea faka-Hepelū naʻe liliu ko e “taʻengata” ʻoku lava ke toe ʻuhinga ia ko e “aʻu ki he taimi ʻoku ʻikai pau ʻi he kahaʻú,” ʻo ʻikai ʻaupito ke taʻeʻiai hano ngataʻanga. Ko e fakatātaá, ʻoku ngāueʻaki ʻe he Tohi Tapú ʻa e foʻi lea tatau ke fakamatalaʻiʻaki ʻa e tuʻunga-taulaʻeiki ʻIsilelí, ʻa ia naʻe fakangata ʻe he ʻOtuá ʻi he taʻu nai ʻe 2,000 kuohilí.—ʻEkisoto 40:15; Hepelū 7:11, 12.
Maʻuhala: Kuo pau ke tauhi ʻe he kau Kalisitiané ʻa e Sāpaté, koeʻuhí naʻe tauhi ia ʻe Sīsū.
Moʻoniʻi meʻa: Naʻe tauhi ʻe Sīsū ʻa e Sāpaté koeʻuhí ko ha Siu ia, naʻe fiemaʻu ia mei hono fanauʻí ke ne talangofua ki he Lao ʻa Mōsesé. (Kalētia 4:4) Hili ʻa e pekia ʻa Sīsuú, ko e fuakava Lao ko ení—ʻo kau ai ʻa e Sāpaté—naʻe toʻo ʻosi ia.—Kolose 2:13, 14.
Maʻuhala: Naʻe tauhi ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa e Sāpaté ʻi heʻene hoko ko ha Kalisitiané.
Moʻoniʻi meʻa: Naʻe hū ʻa Paula ki he ngaahi sinakoké ʻi he Sāpaté, ka naʻe ʻikai koeʻuhí ke ne kau fakataha mo e kau Siú ʻi heʻenau tauhi iá. (Ngāue 13:14; 17:1-3; 18:4) ʻI hono kehé, ʻi he muimui ʻi he anga fakafonua ʻo e taimi ko iá, naʻá ne malangaʻi ʻa e ongoongo leleí ʻi he ngaahi sinakoké, he naʻe lava ke fakaafeʻi ha kau malanga ʻaʻahi ke nau malanga ki he faʻahinga naʻe fakatahataha ai ke lotú. (Ngāue 13:15, 32) Naʻe malanga ʻa Paula ʻi he “ʻaho kotoa,” ʻo ʻikai ʻi he ʻaho Sāpaté pē.—Ngāue 17:17.
Maʻuhala: Ko e Sāpate faka-Kalisitiané ʻoku tō ia ʻi he ʻaho Sāpaté.
Moʻoniʻi meʻa: ʻOku ʻikai ke ʻi he Tohi Tapú ha fekau ki he kau Kalisitiané ke nau fakatoputapuʻi ʻa e ʻaho Sāpaté, ʻa e ʻuluaki ʻaho ʻo e uiké, ke mālōlō ai mo lotu. Ki he muʻaki kau Kalisitiané, ko e ʻaho Sāpaté ko ha ʻaho ngāue ia ʻo hangē pē ko ha toe ʻaho kehe. ʻOku fakahaaʻi ʻi he The International Standard Bible Encyclopedia: Naʻe toki kamata ʻi he senituli hono 4 ʻa e ngāueʻaki ʻa e ngaahi tōʻonga ʻi he Sāpaté, ʻi he tuʻutuʻuni ʻe he [ʻemipola Loma pangani] ko Konisitanitainé ke ʻoua naʻa fai ha ngaahi ngāue pau ʻi he ʻaho Sāpaté.”a
Kae kehe, fēfē ʻa e ngaahi kupu ʻoku hā ngali ʻoku fakahaaʻi ai ko e ʻaho Sāpaté ko ha ʻaho makehé? ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú naʻe maʻu meʻatokoni ʻa e ʻapositolo ko Paulá mo ha ngaahi kaungātui “ʻi he ʻuluaki ʻaho ʻo e uiké,” ʻa e ʻaho Sāpaté, ka ʻoku ʻuhinga lelei pē eni, koeʻuhí naʻe mavahe ʻa Paula ʻi he ʻaho hono hokó. (Ngāue 20:7) ʻI he tuʻunga meimei tatau, naʻe tala ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻe niʻihi ke nau vaheʻi ha paʻanga ʻi he “ʻuluaki ʻaho ʻo e uike kotoa pē,” ʻa e ʻaho Sāpaté, ki he ngāue tokoni, ka ko ha fokotuʻu ʻaonga pē eni ki hono levaʻi ʻa e paʻanga fakafoʻituituí. Naʻe tauhi ʻa e ngaahi tokoní ʻi ʻapi, ʻo ʻikai ʻave ki he feituʻu faiʻanga fakatahá.—1 Kolinitō 16:1, 2
Maʻuhala: ʻOku hala ke vaheʻi ʻa e ʻaho ʻe taha ʻi he uike kotoa pē ke mālōlō ai mo lotu.
Moʻoniʻi meʻa: ʻOku tuku ʻe he Tohi Tapú ki he Kalisitiane taki taha ke ne fai ʻa e fili ko iá.—Loma 14:5.
a Sio foki ki he New Catholic Encyclopedia, Pulusinga Hono Uá, Voliume 13, peesi 608.